عقیق: به مناسبت سالروز رحلت کریمه اهل‌بیت‌(س) در گفت و گو با حجت‌الاسلام والمسلمین محسن الویری جلالت، به قدر و نقش تاریخی حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها در جامعه شیعه و جهان اسلام پرداخته ایم.

چه فرازهایی درباره حضرت و زندگی ایشان به دست ما رسیده است؟

اطلاعاتی که  در باره زندگی حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها  داریم، می‌تواند نکات مهم و قابل توجهی را از  زندگی ایشان به ما نشان بدهد.

بنا بر گزارشهای تاریخی، ایشان متولد  173 قمری در شهر مدینه هستند؛ از سوی دیگر می¬دانیم که امام کاظم علیه‌السلام در سال 179ق. زندانی شدند و در سال 183ق. به شهادت رسیدند. یعنی وقتی حضرت معصومه 6 سال بیشتر نداشتند، پدرشان زندانی شدند و چهار سال بعد در زندان به شهادت رسیدند، بنابراین، حضرت معصومه(س) بعد از زندانی شدن پدر بزرگوارشان در سال 179ق. تا سال 201 قمری که امام رضا‌(ع) مدینه را به قصد مرو ترک کردند، به مدت 22 سال تحت سرپرستی و حمایت برادر بزرگوارشان امام رضا بودند.

زندگی پربار آن حضرت شامل چند دوره است؟

دو دوره کلی در زندگی ایشان می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد:

الف) از تولد تا رحلت پدر: این مرحله  تا سن شش سالگی، زیر سایه پدر بزرگوارشان امام موسی کاظم(ع) بوده‌اند.

 ب) از سن شش سالگی تا 28 سالگی تحت حمایت برادر بزرگوارشان امام رضا(ع) بودند و توجه به این نکته از نظر فضای تربیتی آن حضرت حایز اهمیت است.

چرا حضرت شهر قم را برای اقامت انتخاب کردند؟

ایشان یک سال بعد از اینکه امام رضا‌(ع) از مدینه به سمت مرو حرکت کردند، در سال 201 قمری به سمت ایران حرکت کردند تا با برادر بزرگوارشان ملاقات داشته باشند و این‌طور که در منابع درج ‌شده نزدیکی ساوه بنا به دلایلی، مسیر خودشان را تغییر دادند و به شهر قم آمدند، در قم اقامت کوتاهی داشتند، به نظر می‌رسد، علت اصلی تغییر مسیر ایشان، کسالت و بیماری بوده پس از کسب اطلاع شیعیان قم به رهبری موسی بن خزرج اشعری، ایشان را برای استراحت به قم دعوت کردند.

بنابراین دلیل تاریخی چرایی ورود حضرت به قم؛ کسالت یا دعوت اهالی قم از ایشان بوده است، دیدگاه‌های دیگری که در سالهای اخیر در این خصوص بیان شده است، از نظر تاریخی قابل دفاع نیست.

بعد از اینکه وارد قم شدند، در منزلی واقع در محله میدان میر؛ شتر ایشان در برابر منزل موسی بن خزرج زانو زد و موسی بن خزرج که بزرگ خاندان اشعری بود، افتخار پذیرایی از بی‌بی را به دست آورد، مدت 17 روز در آن منزل ساکن و مشغول عبادت بودند که امروزه به نام "بیت النور" نزد مردم شناخته شده است و محل زیارت است.

بعد از این مدت رحلت فرمودند و پیکر مطهره آن بانوی بزرگ را در باغی معروف به باغ بابلان به خاک سپردند و مضجع شریفشان آرام آرام تبدیل به مرکز و قلب شهر شد، مردم به تدریج به آن سمت گرایش پیدا کردند و هم‌اکنون مرکز شهر از نور فاطمه می‌درخشد.

دلایل جلالت قدر حضرت معصومه (س) چه اموری بود؟

چند دلیل مهم دست به دست هم داد تا شیعه عمه سادات را به عنوان نگینی درخشان و نوری از مادر سادات حضرت زهرا‌(س) در تاریخ پرافتخار خود ثبت نماید و آرامگاه او آرام‌بخش ارادتمندان باشد که دل در گرو زهرای مرضیه دارند.

الف) شکل‌گیری شخصیت حضرت تحت اشراف دو معصوم:

 همین که ایشان تحت تربیت امام هفتم و امام رضا‌(ع) قرار داشتند شاهدی بر جلالت قدر و منزلت ایشان است و دعوت خاندان اشعری مشخص می‌کند در همان زمان، ذهنیت خیلی خوبی از به عنوان عضوی از خاندان اهل‌بیت‌(ع) در بین مردم به ویژه شیعیان وجود داشته است.

ب) اظهارنظرهای ائمه اطهار علیهم السلام

شاهد قوی دیگر بر جلالت قدر حضرت، مجموعه اظهارنظرهایی است که از سوی ائمه اطهار علیهم السلام وارد شده است. این اظهارات به ویژه مشهورترین آن یعنی مطلب منقول از امام صادق علیه السلام، امام رضا علیه السلام و امام جواد علیه السلام است که فرمودند «اگر کسی قبر ایشان را زیارت کند بهشت بر او واجب می‌شود». از یاد نباید برد که سخن امام صادق علیه السلام پیش از ولادت حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها بیان شده و همین مطلب به تنهایی برای نشان دادن عظمت و جایگاه بلند حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها کافی است.

ج) داشتن زیارت ماثوره:

این بانوی بزرگوار از معدود امامزادگانی است که زیارت مأثور دارد، بعد از حضرت فاطمه زهرا؛ دومین بانویی که زیارت مأثور دارد ایشان است؛ زیارت‌نامه‌های متعددی برای عرض ادب محضرت حضرت وارد شده،‌ در بین آنها دو زیارت‌نامه غیر معروفه و یک زیارت معروف وجود دارد و در مفاتیح مرحوم شیخ عباس قمی ذکر شده است و برای زائران متن زیارت سوم درج چاپ و منتشر شده است.

د.) مضامین مندرج در زیارت‌نامه مشهور

نکته دیگری که بایستی مورد توجه قرار گیرد این است، در زیارت‌نامه حضرت مجموعه‌ای از اسامی و القاب به خصوص در زیارت‌نامه غیر مشهور ذکر شده که فوق‌العاده مهم است و نشان از عظمت و جایگاه والای علمی و معنوی آن حضرت دارد.

در زیارت‌نامه مشهور نیز پیوند ایشان با خاندان عصمت و طهارت مورد تأکید قرارگرفته و با تعبیر: «السَّلَامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ فَاطِمَةَ وَ خَدِيجَةَ السَّلَامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ السَّلَامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ»  از ایشان یاد شده است.

با توجه به اینکه ایشان مستقیماً فرزند این بزرگواران نیستند این تعابیر به معنای انتساب معنوی و فضائلی به خاندان رسالت و امامت است.

در فراز دیگری از زیارت‌نامه عرضه می‌داریم: «عَرَّفَ اللَّهُ بَيْنَنَا وَ بَيْنَكُمْ فِي الْجَنَّةِ وَ حَشَرَنَا فِي زُمْرَتِكُمْ ...» و این جمله که به معنای آرزوی همراهی با ایشان و خاندان با عظمت‌شان در روز جزاست، حکایت از منزلت بلند این بانو دارد.

عبارت «َ يَا فَاطِمَةُ اشْفَعِي لِي فِي الْجَنَّةِ فَإِنَّ لَكِ عِنْدَ اللَّهِ شَأْناً مِنَ الشَّأْن‏» به صورت آشکار ایشان را از زمره شفاعت کنندگان روز جزا معرفی می‌کند؛ بعد از حضرت صدیقه طاهره (س) مقام شفاعت برای هیچ بانویی به گستردگی حضرت فاطمه معصومه (س) نیست.

همه شیعیان را شفاعت می‌کند

امام صادق علیه السلام در حدیثی فرمود: «تدخل بشفاعتها شیعتی الجنة باجمعهم»  به شفاعت او «فاطمه معصومه» همه شیعیانم وارد بهشت خواهند شد این فضایل و کرامات حکایت از جایگاه بلند معنوی حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها دارد.

هـ ) اهتمام خاندان اهل بیت علیهم السلام به مضجع مطهر فاطمه

نکته دیگر اینکه قبل از غیبت صغرا، به گزارش مرحوم شیخ عباس قمی در سفینة‌البحار زینب فرزند امام جواد علیه السلام در سال ٢٥٦ قمرى، نخستین گنبد را بر فراز قبر ایشان ساختند و توسعه این حرم مطهر، پس  از آن آغاز شد. این هم می‌توان شاهدی بر جلالت قدر و منزلت حضرت فاطمه معصومه‌(س)، است.

سرآمد امام‌زادگان

و ) فراتر بودن شأن ایشان در مقایسه با دیگر فرزندان امام کاظم علیه السلام به جز امام رضا علیه السلام ـ نکته دیگری است که درباره حضرت معصومه‌(س) ذکر می‌شود نکته ظریف و لطیفی است که مرحوم محمدتقی شوشتری در "قاموس الرجال" ذکر کرده‌اند با این‌که امام کاظم کثیر الاولاد بودند، در بین همه دختران و پسران حضرت موسی بن جعفر بعد از امام رضا هیچ کس هم شأن حضرت معصومه نیست؛ این اظهارنظر یک شخصیت شیعی رجالی است که می‌تواند ما را به بیشتر به ابعاد شخصیت حضرت معصومه‌(س) راهنمایی کند.

از نگاهی دیگر

آنچه در فضایل حضرت معصومه‌(س) ذکر شد با توجه به قلت منابعی که وجود دارد بیان شد، مطالبی است که پیش از رحلت آن بانوی بزرگوار وجود دارد و همه به آن‌ها واقف بودند، اما مطالب و کرامات شگفت‌انگیزی بعد از رحلت حضرت معصومه‌(س) وجود دارد که جای آن این گفت و گو کوتاه نیست و باید محققان و نویسندگان در فرصت مناسب برکات  وجود این بارگاه نورانی در ایران را ذکر کنند.

تاریخی و مهم حضرت در تحول و آینده شیعه چیست؟

اگر بخواهیم یک پدیده تاریخی را به درستی مورد بررسی قرار دهیم، علاوه بر جزئیات آن می‌بایست به ریشه‌های آن هم توجه کنیم، در مورد زندگی حضرت فاطمه معصومه می‌توان به ویژگی‌های زندگی آن حضرت توجه کرد، از نظر پدر و برادر و جلالت و مکانت و انتساب به خانواده رسالت و امامت یک مسئله تاریخی است؛ اما برای شناختن ایشان کافی نیست، نقشی که یک نفر در تاریخ و رویدادهای بعدی دارد، مسائلی که بعد از او رخ می‌دهد، می‌تواند نشان دهنده اضلاح و ابعاد شخصیت او باشد، وقتی حضرت فاطمه به قم و تشریف آوردند و در این مکان به خاک سپرده شدند، قم به عنوان کانون قلب تشیع شناخته شد، بزرگانی چون شیخ صدوق پدر و شیخ صدوق پسر را پرورش داد و حوزه فرهنگی و روایی قم، بسیار رشد کرد و یک مکتب و گرایش خاص شیعی نضج گرفت در طول تاریخ هر چند نوسان و فراز و نشیب پیدا کرد، اما هیچ‌گاه از دست نرفت تا اینکه در دوران معاصر بعد از اینکه مرحوم شیخ عبدالکریم حائری به قم تشریف آوردند و حوزه شیعه را احیا کردند، آن میراث تاریخی به گونه‌ای ادامه حیات داد و نقش آن در پیروزی و تداوم انقلاب اسلامی روشن است.

در عهد صفویه نیز محوریت مکتب و حوزه قم، بر گرد مزار حضرت فاطمه معصومه‌(س) برای همگان روشن است، آنچه را که با محوریت فاطمه معصومه‌(س) اتفاق افتاد را شاهد و معیاری برای سنجش مقام فاطمه می‌دانیم و حضور ایشان بود تحولات فرهنگی و سیاسی شگرفت را در دنیای تشیع رقم زد همه علما بر گرد مزارشان جمع شده و فعالیت‌های علمی و فرهنگی و سیاسی صورت می‌دهند و رحلت حضرت محوریت‌شان را تحت‌الشعاع قرار نداده بلکه باعث پرفروغ شدن مذهب تشیع می‌گردد.

با این‌که حضرت فاطمه معصومه‌(س) در سن بیست و هشت سالگی از دنیا رفتند و به خاک سپرده شدند اما، حرم او ملجا همه علماء کیار می‌شد و در حضور ایشان، احساس خضوع و فروتنی می‌کنند و از ضریح مقدسش تبرک و تیمن می جویند و بسیاری از گره‌های فکری و معنوی خود را در کنار این مضجع پاک برآورده می‌کنند. توفیق و افتخارشان این است که بر گرد مزار این بانوی بزرگوار بایستند و با خداوند راز و نیاز کنند؛ این که عالمان و فقیهان بزرگ و افرادی که سنی از آن‌ها گذشته، بر گرد مزار دختر باب‌الحوائج‌(ع) می‌گردند، نشان‌دهنده نوع نگاه ما نسبت به مقام و منزلت زنان پاک ‌نهاد است در شرایطی که برخی ما را به نادیده انگاشتن حقوق زنان متهم می‌کنند، شواهد نشان می‌دهد این‌گونه نیست و زنانی که از منزلت و شایستگی برخوردار باشند به دلیل پاکی و منزلتی که دارند،  مورد علاقه و احترام همگان هستند.

بنابراین نقش مقام و منزلت حضرت معصومه‌(س) در شکل یافتن و نهادینه شدن هویت شیعی، انکار ناشدنی و قطعی است و باید از خداوند بخواهیم، قدر این نعمت را در کشور بدانیم و پیشانی شکر بر زمین بساییم که توفیق میزبانی از این بانوی بزرگوار را به ما ارزانی داشته و طبیعتاً این وظیفه بر دوش ماست که حرمت او را در همه جنبه‌های اندیشه، رفتار و اخلاق پاس بداریم.

علّامه مجلسی از جمعی از اهالی ری نقل می‌کند که گفتند: به محضر امام صادق علیه السّلام (در مدینه) رسیدیم و گفتیم: ما اهل ری هستیم. فرمود: مرحبا به برادران ما از اهالی قم. گفتیم: ما از اهالی ری هستیم، باز آن حضرت فرمود: مرحبا به برادران ما از اهل قم. به همین ترتیب امام صادق علیه السّلام اهل قم را ستود آن گاه فرمود: برای خداوند حرمی است و آن مکّه است، برای رسول خدا صلّی الله علیه و آله حرمی است و آن مدینه است، و برای امیر مؤمنان علی علیه السّلام حرمی است و آن کوفه است، و برای ما حرمی است و آن شهر قم است. سپس فرمود: «وَ سَتُدْفَنُ فی‌ها امْرَأَةٌ مِنْ اَوْلادي تُسَمّي فاطِمَةُ، فَمَنْ زارَها وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ؛ به زودي در قم بانويي از فرزندان من به نام فاطمه دفن شود، كسي كه مرقد او را زيارت كند، بهشت بر او واجب مي گردد.»

امام صادق علیه السّلام این سخن را قبل از ولادت امام کاظم علیه السّلام فرمود. این‌گونه پیشگویی بیانگر آن است که حضرت معصومه علیها السّلام، دارای مقامات بسیار عالی معنوی بود، امامان علیهم السّلام قبل از ولادت او از وجود پر برکتش سخن می‌گفتند، شیعیان را از همان وقت متوجّه او می‌نمودند. عجیب این که در بعضی از روایات آمده، امام صادق علیه السّلام، سخن فوق را قبل از آن که نور امام کاظم علیه‌السلام، در رحم مادرش قرار گیرد از ولادت حضرت معصومه علیها السّلام، پیشگویی نموده بود، و بیش از 45 سال قبل از ولادت حضرت معصومه علیها السّلام، به ولادت او مژده داده شده است. بنابراین خاندان نبوّت و دوستان مخصوص آن‌ها در طول بیش از چهل و پنج سال در انتظار ولادت چنین بانویی بوده‌اند.

آنچه این انتظار را عمیق تر می‌کند، این که: مادر حضرت رضا‌(ع) و حضرت معصومه علیها السّلام یکی، و به نام نجمه علیها السّلام بود و حضرت نجمه‌(س) دو فرزند بیشتر نداشت حضرت رضا‌(ع) و حضرت معصومه‌(س) بودند، نظر به این که حضرت رضا‌(ع) در سال 148 هجری قمری متولّد شد، نتیجه می‌گیریم حضرت رضا علیه السّلام، بیست و پنج سال جلوتر چشم به جهان گشوده است، بنابراین حضرت نجمه علیها السّلام و حضرت رضا علیه السّلام نیز در طول این مدّت به طور عمیق در انتظار ولادت حضرت معصومه علیها السّلام به سر می‌بردند.

[1] - بحار الأنوار (ط - بیروت)؛ ج99؛ ص 266

[1] سفینة البحار، ج 2، ص 376.

[1] - سفینة البحار، ج 2، ص 376.