کلمه‌ی «موقف» به معنی محل توقف(ایستگاه و کلمه‌ی «قنطره» به معنی «پل» و واژه‌ی «عقبه» به معنای «گردنه» است).
امیر مومنان(ع) در وصایای معروف خود به فرزند گرامیش امام حسن مجتبی (ع)می‌فرماید:
«وَاعْلَمْ أَنَّ أَمامَکَ عَقَبَةً
کَۆُوداً، اَلْمُخِفُّ فِیها أَحْسَنُ حالاً مِنَ الْمُثْقِلِ وَالمُبْطِئُ
عَلَیْها أَقْبَحُ حالاً مِنَ الْمُسْرِع وَانّ مَهْبِطَکَ بِها لا
مَحالَةَ إِمّا عَلی جَنَّة أَوْ عَلی نار...».(1)
«فرزندم بدان که (پس از مرگ) گردنه‌ی سختی در پیش رو داری، انسانهای
سبکبار (از نظر گناه) از افراد سنگین بار، وضعیت بهتری دارند، هر کس با
تأمل و درنگ از آن عبور کند از آن کسی که با سرعت از آن می‌گذرد، وضع
بدتری خواهد داشت پایان گذر از آن (فرودگاه) یا بهشت است و یا دوزخ».
عقبه های قیامت از نظر شیخ صدوق
شیخ صدوق در این مسئله (بسان دیگر مسایل کلامی) بیشتر به ظواهر توجه نموده
و حاصل آنچه را که از ظاهر روایات در این باره به دست می‌آید، به عنوان
اندیشه کلامی خود ابراز نموده است. وی می‌گوید:
«اعتقاد ما در مورد عقبه‌هایی که بر طریق و راه محشر قرار دارد، این است
که هر یک از آن‌ها به نام یکی از فرایض دینی نام‌گذاری شده، و انسان موظف
است از آن‌ها عبور نماید، هرگاه به خاطر کارهای نیک و در پرتو رحمت الهی از
یکی از آن عقبه‌ها بگذرد به عقبه دیگر می‌رسد که باید از آن نیز عبور
نماید، و به این ترتیب باید از همه‌ی موقف‌ها و عقبه‌ها بگذرد و در غیر این
صورت به دوزخ سقوط خواهد کرد.
آنگاه می‌گوید: عقبه های یاد شده همگی بر «صراط» قرار دارند و نام یکی از
آن‌ها «ولایت» است که همه‌ی اهل محشر در آنجا بازداشت می‌شوند و در مورد
ولایت امامان معصوم(ع) مورد سوال قرار می‌گیرند خطرناک‌ترین
عقبه های صراط، عقبه ای است که به نام «مِرْصاد» نام‌گذاری شده است و
خداوند به عزت و جلال خود سوگند یاد کرده است که در این «عقبه» ستمگران را
بازداشت نماید چنان که می‌فرماید:
(إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ) .(2)
«حقّا که آفریدگار تو در کمینگاه (ستمگران) است».
حضرت علی(ع) نیز به ستمگران هشدار داده می‌فرماید:
«وَلَئِنْ أَمْهَلَ اللّهُ الظّالِمَ فَلَنْ یَفُوتَ أَخْذُهُ وَهَولَهُ بِالْمِرصادِعَلی مَجازِ طَریقِهِ» .(3)
«اگر خداوند به ستمگران مهلت می‌دهد ولی هرگز آنان را رها نخواهد کرد و در کمین گاهی در مسیرشان از آنان انتقام خواهد گرفت».
همان گونه که یادآور شدیم نظریه‌ی مرحوم صدوق در مورد مواقف و عقبه های
قیامت در حقیقت تلخیص روایاتی است که در این باره آمده است، وما در اینجا
نمونه‌هایی را یادآور می‌شویم:
1. از رسول گرامی(ص) روایت شده است که فرمودند: بر روی «صراط» سه «قنطره»(پل) نصب شده است:
الف. قنطره امانت و خویشاوندان.
ب. قنطره نماز.
ج. قنطره عدل الهی.
هرگاه انسان از دو قنطره نخست با موفقیت عبور نماید، در موقف عدل الهی
قرار می‌گیرد و از وی درباره‌ی رعایت حقوق دیگران سوال می‌شود و اگر به کسی
ستم نموده است حق عبور از آن به وی داده نمی‌شود تا مجازات گردد.(4)
2. صدوق در ثواب الأعمال از امام صادق(ع) روایت کرده است که در تفسیر آیه‌ی (إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ)فرمودند:
«قَنْطَرةٌ عَلَی الصِّراطِ لا یَجُوزُها عَبْدٌ بِمَظْلَمَة».(5)
3. از ابن عباس روایت شده است که بر جسر (پل) جهنم هفت موقف و بازداشتگاه
است، در اولین موقف از توحید سوال می‌شود اگر عقیده‌ی او در مورد توحید
کامل باشد به موقف دوم می‌رسد که درباره‌ی نماز از او سوال می‌شود هرگاه
نماز را صحیح انجام داده است، به بازداشتگاه سوم انتقال داده می‌شود، و در
آن از زکات سوال می‌شود و پس از آن نوبت به روزه خواهد رسید و پس از آن
موقف پنجم است که مربوط به حج است و ایستگاه ششم عمره و بالأخره هفتمین
بازداشتگاه مربوط به مظالم (حقوق دیگران) است و سرانجام اگر از همین مواقف
با موفقیت گذشت وارد بهشت می‌گردد.(6)
همان گونه که ملاحظه می‌شود، ظاهر روایات مزبور و روایات مشابه آن‌ها این
است که در قیامت مواقف و قنطره هایی بر روی صراط نصب می‌گردد و در آن مواقف
انسان‌ها درباره‌ی هر یک از فرایض دینی مورد سوال قرار می‌گیرند.
عقبه های قیامت از نظر شیخ مفید
شیخ مفید در مباحث کلامی خود به عقل و داوری‌های آن بیشتر اعتماد می‌نماید
و مفاهیم و مسایل کلامی و دینی را بر این اساس تفسیر می‌نماید و در شرح
کلام صدوق می‌گوید:
عقبه های قیامت همان احکام دینی است که انسان‌ها باید در روز قیامت
پاسخگوی آن‌ها باشند ولی هرگز مقصود این نیست که حقیقتاً در سرای دیگر
کوه‌ها و گردنه های صعب‌العبوری بر صراط قرار دارد و بندگان موظفند تا از
آن‌ها عبور نمایند و خود را به بهشت برسانند، بلکه مقصود از «عقبه»(گردنه)
که در قرآن و روایات آمده است، همان دستورات الهی است که از آنجا که رعایت
آن‌ها تحمل مشکلات و دشواری‌هایی را همراه دارد از آن‌ها به «عقبه» تعبیر
شده است.(7)
سپس می‌افزاید: التزام به آنچه «حشویه» می‌گویند که روز قیامت، کوه‌هایی
با گردنه ای صعب‌العبور آفریده می‌شود و اهل محشر باید از آن‌ها عبور
نمایند، ادعایی بدون دلیل است، زیرا نه از نظر دلایل نقلی مطلب روشن و قابل
اعتمادی در دست است و نه عقل در این باره قضاوت و حکمی دارد، زیرا آنچه از
نظر عقل لازم و قطعی است، این است که بر اساس اصل حکمت الهی به برپایی
قیامت حکم قطعی می‌نماید، ولی در مورد خصوصیات یاد شده اگر چه امکان آن را
نفی نمی‌کند، ولی هیچ گونه حکمی بر لزوم آن ندارد.(8)
پی نوشت ها:
1_(نهج‌البلاغه:صبحی صالح، بخش نامه‌ها و وصایا، شماره‌ی 31.)
2_( فجر/14.)
3_(نهج‌البلاغه: خطبه 71.)
4_(بحارالأنوار،ج7،ص125، روایت 11 وج8، باب 22، روایت 2و9.)
5_(بحار الأنوار،ج8،ص66.)
6_(بحارالأنوار،ج8،ص64.)
7_(بنابراین نباید به ظاهر این گونه تعبیرها جمود ورزید، بلکه این گونه
تعبیرها نوعی تشبیه و تمثیل است که برای این که حقایق غیر محسوس برای
ذهن‌های ابتدایی قابل درک باشد مورد استفاده قرار می‌گیرند.)
8_( بحارالأنوار،ج7،ص129.)
منبع:جام
211008