عقیق: از آن‌جا که هر یک از انبیاء و اولیای الهی در برهه‌های زمانی مختلف در جریان پیشرفت و ارتقای سطح تمدن بشریت نقشی بی‌بدیل داشتند، بنابراین آشنایی با منش و روش آن‌ها می‌تواند الگوی رفتاری مناسبی را فراروی انسان‌های عصر حاضر قرار دهد. شناخت عملکرد پیامبران نیز، مستلزم مطالعة دقیق قصص قرآنی است. زیرا هر کدام از این کتاب‌ها، کیفیت حضور انبیاء را در حد امکان منابع در طول تاریخ ترسیم کرده و اطلاعاتی را در مورد برخی از ابعاد و زوایای زندگی پیامبران در اختیار علاقه‌مندان می‌گذارد.

 

در این راستا، چند کتاب که در حوزة قصص قرآنی به زیور طبع آراسته شده‌اند، به اختصار معرفی می‌شود:

 

 

ابواسحق ابراهیم بن‌ منصور نیشابوری، عالم، مورخ و مفسر صاحب‌نامی بود که در قرن 5 هجری می‌زیست. متأسفانه از شرح حال این دانشمند برجسته اطلاعات زیادی در دسترس نیست. ایشان در زمینة قصص‌الانبیاء کتابی نگاشته‌اند که در خور توجه است. کتاب مذکور که 490 صفحه‌ دارد، داستان و احوال زندگی پیامبران و خلفای راشدین را به شکل اختصار و البته با ترکیباتی لطیف و نثری شیوا و روان بیان می‌کند. به حدی که متخصصان، این کتاب را جزء متون اصیل و از ذخایر گران‌بهای فارسی می‌پندارند. نکتة مهم در مورد این کتاب، بیان کردن بخشی از داستان به شکل پرسش و پاسخ است تا با این تمهیدات، در ذهن مخاطب نفوذ بهتری داشته باشد. البته نویسنده بنا به دلایلی از بیان روایات متعدد در ذکر داستان پیامبران پرهیز کرده و به برخی اقوال معتبر در مورد آن‌ها اشاره‌ای نداشته است.

 

 

راوندی شخصیت عالم و محدث برجستة شیعی در قرن ششم هجری است. او ایام حیات گرانقدرش را در نگارش آثاری سودمند در حوزة دین و تدریس و تربیت شاگردانی والا وقف کرد.  یکی از این آثار برجسته، کتاب قصص‌الانبیاء است که در قالب دو جلد تنظیم شده، بخش مقدماتی این کتاب شامل معرفی اجمالی زندگی پیامبران، و همچنین شرح حال مفصل شیخ صدوق و قطب‌‌ راوندی و ذکر آثار این دانشمند پرآوازه است.

 

در بخشی از مقدمه نسخه مورد بررسی مقاله‌ای توسط آقای سید حسن موسوی بروجردی ثبت شده است. نویسنده در این مقاله سعی داشته، با استدلالات فراوان به اثبات برساند مطالب کتاب قصص‌الانبیاء راوندی برگرفته از مضامین کتاب النبوة شیخ صدوق است. کتاب مذکور که به زبان عربی تحریر شده، به زعم بسیاری از عالمان سرشناس، یکی از معتبرترین اسناد حاضر است که برای شناخت و آگاهی از زندگی پیامبران می‌توان به آن رجوع کرد.

 

 

نعمت‌الله جزائری، محدث پرآوازة شیعی بود که در اواخر قرن 11 و اوایل قرن 12 هجری و  معاصر با دوران صفوی می‌زیست. او علوم فقه، حدیث و تفسیر روایات را در محضر اساتید برجسته‌ای همچون علامه مجلسی، علامه فیض، محقق خوانساری، محقق سبزواری و … کسب کرد. او حتی در هنگام نگارش بحارالانوار که توسط علامه مجلسی انجام می‌گرفت، در خدمت استادش بود. کتاب‌های زهرالربیع، فروغ‌اللغه، نوادرالاخبار، ریاض الاخبار فی مناقب الائمه الاطهار و … از دیگر آثار نعمت‌الله جزائری است. کتاب 648 صفحه‌ای قصص‌الانبیاء، توسط  این عالم بزرگوار در دو قرن پیش نگارش شده و جزء منابع قدیمی به شمار می‌رود.

 

نویسنده در دو بخش مقدماتی کتاب، به معرفی اجمالی پیامبران و وجوه اشتراک آن‌ها می‌پردازد. همچنین با بیان مصداق‌های متعدد سعی در اثبات عصمت پیامبران دارد. سپس در فصول مختلف، داستان زندگی پیامبران از حضرت آدم تا حضرت محمد (ص) را بازگو می‌نماید. شیوة کار مؤلف به این ترتیب است که از خرافات و اغراق  پرهیز نماید و با استناد به آیات، روایات و احادیث بیشمار، حقیقت را منعکس سازد. اما در برخی موارد تعدد و کثرت روایات و احادیث، خواننده را در انتخاب قول یا روایت صحیح دچار سردرگمی می‌کند. البته در بسیاری از موارد هم نویسنده تلاش می‌کند با تکیه بر استدلالات عقلی، ذهن مخاطب را برای پذیرش یک قول معتبر، مهیا ‌سازد. 

 

 

محمد باقر مجلسی که در اواسط قرن 11 و اوایل قرن 12 هجری می‌زیست، فقیه شیعه و ملاباشی  ایران در دوران شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی به حساب می‌آمد. از آن‌جا که خاندان او از علمای مشهور و برجستة دینی بودند، محمد باقر مجلسی نیز در این مسیر، علوم بسیاری را از اساتید برجسته‌ای همچون علامه حسن علی شوشتری، امیرمحمد مومن استرآبادی، شیخ حر عاملی، ملا محسن استرآبادی، ملا محسن فیض کاشانی و ملا صالح مازندرانی آموخت و آثار فراوانی را از خود به یادگار گذاشت. از جمله آثار او؛ به بحارالانوار، ملاذ الاخیار، زاد المعاد، جلاء‌العیون در تاریخ و مصائب اهل بیت علیهم‌السلام، ترجمه توحید مفضل و … اشاره می‌شود.

 

کتاب حیا‌ةالقلوب نیز، یکی از آثار برجستة این فقیه والا مقام است. محتوای کتاب مذکور به این ترتیب است که در ابتدا امور و احوال مشترک میان جمیع پیامبران و اوصیاء نقل شده و مباحثی از قبیل علت بعثت پیغمبران و معجزات ایشان، عدد انبیاء و اصناف ایشان، فضایل و مناقب انبیاء و اوصیاء و مشترکات و مجملات احوال آن‌ها بیان گردیده است. در ادامه نیز زندگانی پیامبران از حضرت آدم تا حضرت خاتم توصیف می‌شود. نویسنده در بیان هر روایت یا هر واقعه‌ای تنها به عبارت در حدیثی معتبر از ائمه اکتفا می‌‌کند و هیچ نامی از راویان احادیثی که از ائمه نقل شده، نمی‌برد.

 

 

عمادالدین حسین اصفهانی، مورخ، مدرس و نویسنده که در سال 1284 قمری دیده به جهان گشود. پدر او حجت‌الاسلام احمد عمادالواعظین بود. او در دوران تحصیلش  از محضر اساتید صاحب‌‌نامی همچون آقای سیدعلی نجف‌آبادی، شیخ محمود مفید، میرزاعلی شیرازی، شیخ محمد حکیم خراسانی و … کسب فیض نمود. از آثار این دانشمند برجسته به کتاب‌های ترجمه و تفسیر قرآن کریم؛ صحیفه‏ى کامله‏ى سجادیه، زبور آل محمد؛ تاریخ انبیاء از آدم تا خاتم؛ زندگانى حضرت رسول (ص) پیشواى اسلام؛ تاریخ مفصل اسلام؛ معراج؛ زندگانى على بن ابى‏طالب (ع)؛ فاطمه الزاهراء (ع)؛ و…  اشاره می‌شود. ایشان در تاریخ 12 فروردین 1369 بدورد حیات گفتند.

 

در ابتدای کتاب قصص‌الانبیاء از آدم تا خاتم، به آفرینش و خلقت زمین از منظر قرآن و دیدگاه برخی از دانشمندان و فلاسفة غرب در این زمینه پرداخته شده است. سپس آفرینش بشر بیان گردیده و آن مقوله  نیز از منظر آیات قرآن و نگرش دانشمندان و فلاسفه مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده، در ابتدای ذکر داستان هر یک از انبیاء، آیات مربوط به آن پیامبر را نیز ذکر می‌کند و توضیحاتش در مورد هر پیامبر، مبتنی بر ترجمة آیات قرآنی است. ضمناً‌ در پاره‌ای از موارد، روایات مختلف را در مورد هر کدام از مباحث مطرح و در خاتمه، نتیجه‌گیری را براساس دیدگاه شخصی خود بیان می‌کند.

 

 

دوران حیات آقای صدرالدین بلاغی، از سال 1290 هجری آغاز شد و تا سال 1373 ادامه یافت. این روحانی شیعی تحصیلات حوزوی خود را در نزد پدر و علمای اصفهان و شیراز پی گرفت. او در جریان نهضت ملی شدن نفت، نمایندة آیت‌الله بروجردی بود و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در شمار مؤسسان حزب جمهوری خلق مسلمان قرارگرفت. از دیگر تألیفات او به محمد پیامبر رحمت، ترجمه صحیفه سجادیه، برهان قرآن، ترجمه و تفسیر 23 جزء قرآن و … اشاره می‌شود. ذکر وقایع و داستان انبیاء در کتاب قصص قرآن آقای بلاغی به اختصار بیان شده است و از تفصیل و شرح برخی ابهاماتی که در زندگی و عملکرد پیامبران وجود داشته، خودداری می‌کند؛ اما مسئله‌ای که باعث تمایز اثر آقای بلاغی از دیگر آثار می‌شود، بخش دوم کتاب است که حالت فرهنگنامه‌ای دارد. به این ترتیب که نویسندة اثر سعی داشته موضوعات مختلف و مرتبط با احوالات پیامبران را براساس ترتیب الفبایی بگنجاند و در مورد هرکدام از موضوعات، توضیحاتی ارائه ‌دهد و راجع به هر موضوع نیز، نظریات و آراء اندیشمندان شرقی و غربی را نیز بیان نماید.

 

 

آقای محمد مهدی موسوی، نویسندة کتاب تاریخ انبیاء، حد 45 کتاب در زمینه‌های مختلف مذهبی از جمله؛ تفسیر قرآن و فقه و فضائل و مناقب چهارده معصوم نگاشته است که کلاً‌  مشتمل بر آیات قرآن کریم و اخبار و احادیثی از پیامبر خاتم و ائمة معصومین است. کتاب ایشان در مورد تاریخ انبیاء، 1069 صفحه است و علاوه بر توصیف زندگانی پیامبران، به گوشه‌هایی از زوایای سیرة امامان نیز اشاره می‌کند. بیان حکایت‌های شیرین و جذاب از سیرة پیامبران، نقطة قوت کتاب محسوب می‌شود. البته ذکر این نکته لازم است که در کتاب اولیه، در بخش چهارده معصوم، تنها به ذکر کرامات ایشان بسنده شده بود، که با تلاش و همت رضا مرندی ویراستار کتاب و با بهره‌گیری از مطالب کتاب منتهی‌الآمال حاج شیخ عباس قمی، کیفیت زندگانی ائمه نیز به محتوای آن افزون گردیده است. همچنین در بخشی مجزا به برخی از آداب و سنن اسلامی و دستورات شرع نیز اشاره شده است.

 

 

آقای رسولی محلاتی در سال 1348 در محلات متولد شد. پدر ایشان  سید حسین، که خود از علمای محلات بودند، یکی از مشوقان اصلی آقای سیدهاشم رسولی محلاتی برای کسب علوم اسلامی به شمار می‌رفتند، تا حدی که علوم مقدماتی توسط پدر به ایشان منتقل شد. آقای محلاتی در مدرسة فیضیه تحصیل کردند و تحت نظر اساتیدی همچون آیت‌الله منتظری، آیت‌الله شهید صدوقی، حجت‌الاسلام شیخ اسدالله نوراللهی اصفهانی، آیت‌الله شهید مطهری، آیت‌آلله شیخ عبدالجواد اصفهانی، آیت‌الله مجاهدی تبریزی، استاد علامه طباطبایی، آیت‌الله بروجردی و … رشد یافتند. برخی از آثار فاخر این اندیشمند والامقام عبارتند از: 1 1٫ تصحیح مجمع البیان فی تفسیر القرآن (10 جلد) 2٫ تصحیح تفسیر نورالثقلین (5 جلد) 3٫ تصحیح تفسیر العایاشی(2 جلد) 4٫ تصحیح کشف الغمه (3 جلد) 5٫ تصحیح دارالسلام فیما یتعلق بالرویا و المنام (4 جلد) 6٫ صحیح مناقب آل ابی طالب (4 جلد) 7٫ تصحیح مرآه العقول (10 جلد) 8٫ تصحیح اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات (7 جلد) 9٫ تصحیح ایقاظ الهجعه بالبرهان علی الرجعه 10٫ تصحیح تنقیح الابحاث عن احکام النفقات الثلاث 11٫ ترجمه و شرح متن تفسیر مجمع البیان علامه طبرسی (2 جلد) 12٫ ترجمه و شرح الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد (2 جلد) 13٫ ترجمه و شرح سیره النبویه 14٫ ترجمه وشرح مقاتل الطابیین 15٫ ترجمه وشرح الانصاف فی النص علی الائمه الاثنی عشر من الاشراف 16٫ ترجمه و شرح صحیفه علویه و تحفه مرتضویه 17٫ ترجمه وشرح سوره مبارکه انعام 18٫ ترجمه و شرح کلیات مفاتیح الجنان 19٫ ترجمه و شرح غررالحکم و درر الکلم (2 جلد) 20٫ ترجمه و شرح زیارت امین الله تالیفات: 21٫ کیفر گناه و آثار و عواقب خطرناک آن 22٫ مبارزه با گناه از راه تفکر و خودشناسی 23٫ زندگانی امیر مومنان علی (ع) و بیش از 20 تالیف دیگر

 

به نظر می رسد یکی از متقن‌ترین و جامع‌ترین منابع در حوزة تاریخ انبیاء، اثر دو جلدی قصص قرآن نوشتة آقای رسولی محلاتی است. ایشان، با تسلطی که در شناخت روایات و احادیث صحیح دارند، در ذکر داستان زندگی انبیاء از روایات و احادیث معتبر استفاده کردند و مطالبی سودمند  و پرمایه، فرا روی مخاطبان نهادند.

 

 

نویسندة کتاب دوجلدی داستانهای قرآن و تاریخ انبیاء در المیزان، در فصول ابتدایی کتاب قصد داشته، روش قصه‌پردازی در قرآن را مطرح نماید. سپس از این منظر، به سبک و شیوة علامه طباطبایی در بیان قصص بپردازد و قصص را در قالب سه بخش از دیدگاه قرآن، روایات و سایر ادیان  بیان کند. سپس براساس اولویت زمانی، داستان پیامبران را از حضرت آدم تا حضرت خاتم شرح دهد. آقای عراقی داستان‌های هر یک از انبیاء الهی را در سه بخش مجزا و بر طبق 1)‌ مستندات قرآنی؛ 2)روایات معتبر و متقن؛ 3) مطالب تورات منتقل می‌نماید.