عقیق: عید نوروز در خانواده‌های ایرانی با ذکر و دعا شروع می‌شود. صدای قرآن خواندن پدر در گوشه سفره هفت سین و نوای دل‌نشین مادر که دعای تحویل سال را زمزمه می‌کند، همگی نشان از جایگاه دین در عید باستانی ایرانی دارد. عیدی که قرن‌ها است با آموزه‌های اسلامی گره خورده و پربرکت شده است. از دید و بازدیدهای عیدانه و اجرای صله‌رحم گرفته تا عیدی دادن و سفرهای نوروزی، همگی حکم‌هایی است که اسلام و قرآن بر آنها تأکید کرده است. تاریخ را هم که بخوانیم دستمان می‌آید از زمانی که اسلام وارد ایران شد، عید نوروز هم مثل بسیاری از رسم‌ها و آداب ایرانی، رنگ و بوی اسلامی به خود گرفت.
برای بررسی جایگاه عید نوروز در منظر اسلام و شناخت رویکرد بزرگان اسلامی به این عید ایرانی، با حجت‌الاسلام و المسلمین علی علم الهدی، کارشناس دینی و پژوهشگر و نویسنده، گفت‌وگو کرده ایم. آنطور که این کارشناس دینی توضیح می‌دهد، علامه مجلسی روایتی به نقل از پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله نوشته است با این مضمون که: «گروهی از مردم ایران که به تازگی مسلمان شده بودند، در یکی از جشن‌های نوروز، جامی از جنس نقره و پر از حلوا به عنوان هدیه برای رسول خدا صلی‌الله علیه و آله آوردند. آن حضرت پرسیدند: این چیست؟ جواب دادند که: امروز نوروز، عید بزرگ ایرانی‌ها است. حضرت فرمودند: کاش هر روز بر ما نوروز بود.»
احترام اسلام به جشن ایرانی‌ها
زمانی که اسلام وارد ایران شد، مردم ایران آدابی مثل عید نوروز را رعایت می‌کردند و هر سال در روزهای اول بهار جشن می‌گرفتند. مواجهه اسلام با عید باستانی ایرانی‌ها چگونه بود؟
دین اسلام علاوه بر اینکه دستورات الهی را برای بهتر شدن زندگی انسان‌ها به آنها آموزش می‌دهد و خرافه‌پرستی و گرایش به باطل را رد می‌کند، اما برای رسم‌ها و آداب مردم هم احترام قائل است.
این مطلب به آن معنا است که اسلام، عید نوروز را تأیید کرد؟
اسلام به آداب و رسوم درست و خداپسندانه احترام می‌گذارد. نمونه این رویکرد اسلام در مواجهه با جشن نوروز ایرانی‌ها است. حتی در کتاب شریف نهج‌البلاغه آمده که امام علی علیه السلام در بخشی از نامه معروف خود به مالک اشتر، درباره رعایت رسوم و آیین‌های مردم تأکید کرده و فرموده‌اند: «آداب پسندیده‌ای را که بندگان این ملت به آن عمل کرده و ملت اسلام با آن پیوند خورده و رعیت با آن اصلاح شده است، بر هم نزن.»
در عین حال در بعضی از روایت‌ها به اتفاقی که در روز اول بهار و عید نوروز اتفاق افتاده، اشاره شده است. به عنوان مثال در منابع تاریخی نوشته شده که یکی از پیامبران خدا به نام حزقیل (یا ازقیل) در زمین سفر می‌کرد. روزی به سرزمینی رسید که مردم آن مرده بودند. پیامبر خدا عرض کرد: «خدایا! چگونه آنها را زنده خواهی کرد؟» خداوند دستور داد که مقداری آب بر خاک آنها بریز و درخواست کن تا زنده شوند. حزقیل مقداری آب ریخت و دعا کرد که آنها دوباره زنده شوند. به این صورت همه آنها زنده شدند و بین 30 تا 70 سال زندگی کردند. این واقعه در اولین روز بهار یعنی فروردین اتفاق افتاد و به این واسطه روز اول فروردین را عید می‌گویند و کلمه عید از عود و اعاده گرفته شده است.
رویکرد پیامبر(ص) به عید نوروز
زمانی که اسلام وارد ایران شد، رویکرد مسلمانان غیر ایرانی به اسلام چگونه بود؟
درست است که عید نوروز یک جشن ملی و مخصوص ایرانی‌ها است، اما از زمانی که اسلام به خاک ایران تابید و مردمش را مسلمان کرد، بنا به برخورد مسالمت‌آمیز خود با آداب و رسوم هر سرزمینی، به رسم‌های نوروزی ایرانی‌ها هم رنگ و بوی اسلامی و الهی بخشید. اینطور بود که با مسلمان شدن مردم ایران، نوروز با اعتقادات اسلامی آمیخته شد و دید و بازدید نوروزی به عنوان صله‌رحم و یک وظیفه دینی مطرح شد.
علامه مجلسی، روایتی به نقل از پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله نوشته است با این مضمون که: «گروهی از مردم ایران که به تازگی مسلمان شده بودند، در یکی از جشن‌های نوروز، جامی از جنس نقره و پر از حلوا به عنوان هدیه برای رسول خدا صلی‌الله علیه و آله آوردند. آن حضرت پرسیدند: این چیست؟ جواب دادند که: امروز نوروز، عید بزرگ ایرانی‌ها است. حضرت فرمودند: کاش هر روز بر ما نوروز بود.»
رویکرد امام علی (ع) به عید نوروز
همچنین در کتاب من لا یحضره الفقیه نوشته شده که در نوروز هدیه‌ای برای حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام آوردند. حضرت فرمودند: این چیست؟ عرض کردند: یا امیرالمؤمنین علیه السلام امروز، نوروز است و این هدیه نوروزی است. حضرت هدیه را میان حاضران تقسیم کرده و فرمودند: «هر روز را برای ما نوروز بسازید.»
سفارش‌های نوروزی در اسلام
می‌دانیم که هر روزی دستورالعمل‌های دینی خاصی دارد که خوب است رعایت شود. در مورد روز اول فصل بهار که مصادف با عید نوروز است، انجام چه کارهایی از طرف اسلام توصیه شده است؟
یکی از آداب مهم در نوروز طهارت و پاکیزگی است که در اسلام به آن اهمیت بسیاری داده شده است. در کتاب الوسائل و مصباح المتهجد به نقل از امام صادق علیه السلام نوشته شده است که آن حضرت فرمودند: «در روز نوروز غسل کن و لباس پاکیزه بپوش و بهترین عطرها را بزن و روزه‌دار باش. دو نماز دو رکعتی هم به‌جا بیاور به این صورت که در رکعت اول، سوره حمد و 10 مرتبه سوره قدر و در رکعت دوم حمد و 10 مرتبه سوره کافرون بخوان و در دو رکعت دوم هم در رکعت اول، حمد و 10 مرتبه سوره توحید و در رکعت دوم، حمد و 10 مرتبه سوره فلق و سوره ناس را بخوان. بعد از آن سجده شکر به‌جا بیاور.»
شاید خواندن سوره قدر در این نماز اشاره به نزول برکات و خواندن سوره‌های ناس و فلق اشاره به درخواست رفع انواع بدی‌ها باشد.
همچنین در روایتی که در کتاب بحارالانوار در مورد تعالیم اسلامی در هنگام شروع فصل بهار آمده، یکی از وظایف مسلمانان، ذکر خدا و یادآوری روز قیامت که مرده‌ها زنده می‌شوند، عنوان شده است: «اذا جاء الربیع فذکروا ذکرا نشورا؛ هنگامی که بهار آمد پس یاد کنید قیامت را.»
پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله هم ذکر خداوند متعال را به عنوان یکی از وظایف مسلمانان در عید نوروز و آغاز فصل بهار دانسته و توصیه کرده‌اند که: «عیدهای خود را با یاد و ذکر عظمت خداوند، زینت بدهید.»
تعداد زیادی از فقهای اسلام هم به پیروی از حدیث‌هایی در رابطه با روز عید، روزه گرفتن و غسل کردن در عید نوروز را مستحب و پسندیده اعلام کرده‌اند. از دیگر اعمال، خواندن و تکرار ذکر «یا ذالجلال و الاکرام» است.
دعای تحویل سال
خواندن و تکرار دعای تحویل سال هم از ذکرهای مستحب این ایام است.
درست است. برقرار کردن ارتباط خالصانه با خالق هستی یکی از نکته‌های خوبی است که توصیه شده است. علامه مجلسی در کتاب زادالمعاد درباره دعای تحویل سال نوشته است: در وقت تحویل سال و اولین لحظه‌های آغاز سال نو این دعا را بسیار بخوانید: «بسم الله الرحمن الرحیم، یا مقلب القلوب و الابصار، یا مدبر الیل و النّهار، یا محول الحول و الاحوال، حَوّل حالنا الی احسن الحال.» بنابراین با توجه به این گزارش، دعای تحویل سال در دوره صفویه مرسوم و معمول بوده است.
در عین حال جدا از اینکه دعای تحویل سال در دوران قبل از صفویه به چه شکلی خوانده می‌شد، این نکته مهم است که نفس دعا و خواندن قرآن و حتی نمازگزاردن هنگام تحویل سال، نشان می‌دهد که نوروز با اعتقادات اسلامی ما همراه شده است. تعدادی از عالمان دین هم معتقدند که عبارات دعای تحویل سال برگرفته از عبارات قرآنی و یا احادیث و روایاتی است که در معتبرترین منابع شیعی مانند کتاب التهذیب شیخ طوسی نوشته شده است.