عقیق: نشست‌های تخصصی آهات که با همکاری مرکز تخصصی احیاء امر و گروه فرهنگ و هنر دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (ع) برگزار می‌شود، در ۲ دوره گذشته به تحلیل هنری و اجتماعی عزاداری‌های ماه محرم پرداخته و امسال در دوره جدید و سوم خود بناست با رویکرد تحلیل و بررسی نوحه‌های فاطمیه سال ۱۴۰۱ برگزار شود. هفتمین نشست این دوره با تحلیل نوحه‌ها و کنشگری‌های ایام فاطمیه هیأت صاحب العصر(عج) و مسعود پیرایش با حضور سید حسین شهرستانی مدیر گروه حکمت هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی و استاد دانشگاه در مقام کارشناس اجتماعی، امید شفیعی عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) در مقام کارشناس موسیقایی، هادی جانفدا شاعر و کارشناس زبان و ادبیات فارسی به عنوان کارشناس ادبی و محمدمهدی سیار دبیر علمی نشست آهات در دانشگاه امام صادق (ع) برگزار شد. حاصل این نشست را می‌خوانید:
مدیریت خوانده‌ام اما دکتری را ادامه ندادم
مسعود پیرایش مداح اهل بیت(ع) در ابتدای نشست به معرفی خود و روند شکل‌گیری هیأت صاحب العصر (عج) پرداخت و اظهارداشت: متولد سال ۱۳۶۶ هستم. مادر من استاد قرآن و پدرم پیرغلام و مداح اهل بیت(ع) بودند و به همین واسطه و زیارت عاشورا خواندن در مجالس اهل بیت(ع) و... به مداحی روی آوردم. به‌مرور به علت احساس خلأ در شهر اراک، وارد کارهای اجرایی شدم. مدیریت خوانده‌ام اما دکتری را ادامه ندادم.
وی پس از بیان توضیحاتی پیرامون فضای فرهنگی اراک، گفت: فضای عزاداری بیشتر تعزیه‌خوانی و دسته‌جاتی است که بعد از تعزیه‌خوانی شکل می‌گیرند. جلسات خاصی در اراک برگزار می‌شود که در عزاداری‌ها مانند عاشورا صورت می‌پذیرد و افراد دور هم می‌نشیند و نسخه‌هایی از شعرها را همخوانی می‌کنند. نسخه‌هایی از پیش تعیین شده را با یکدیگر می‌خوانند، البته این مجالس جذابیت کمتری برای جوانان دارد.
پیرایش در خصوص فضای عزاداری اراک اظهار داشت: سینه‌زنی خاص مردم در اراک سه‌ضرب است ولی نه به شکلی که در یزد رخ می‌دهد. نکته قابل توجه دیگر این است که جریان هیأت در شهرستان‌ها بسیار متأثر از پایتخت است. مخاطب، روش‌های هیأت‌های پایتخت را نگاه می‌کند و کار خارج از آن می‌تواند بازخورد مثبت یا منفی داشته باشد؛ این تأثر ضربه زیادی به ما می‌زند. در این زمینه باید توجه داشت که انتقال تجربه خوب است اما ظرافت‌هایی وجود دارد مانند پدیده ذکر گفتن که مواجهه با آن دشوار است.
این مداح اهل بیت (ع) گفت: تا حدود ۵-۴ سال پیش در برابر ذکرگویی مقاومت می‌کردیم. سعی کردم در هیأتم با دلیل پیش بروم. ذکر می‌گوییم اما به ذاکر می‌گوییم ذکر «حسین» را دقیقاً ادا کند و... بعضی جاها سدها شکسته می‌شود و ما نیز نمی‌توانیم مقاومت کنیم. ذکر در نظم سینه‌زنی مؤثر است و اینکه به ذائقه جوان می‌نشیند را نمی‌توان انکار کرد.
در شهر اراک خلأ وجود نداشتن هیأت انقلابی را داشتیم
وی به روند شکل‌گیری هیأت اشاره کرد و گفت: به‌مرور با هیأت حجج اسلام علیرضا پناهیان و احمد پناهیان در قم آشنا شدیم. از بسیج شهری به بسیج دانشجویی رفتیم، در آنجا بچه‌های هیأت حاج احمد پناهیان بودند سپس با هیأت حجت‌الاسلام علیرضا پناهیان و بعد از آن با هیأت حاج مهدی سلحشور آشنا شدیم. در شهر اراک خلأ وجود نداشتن هیأت انقلابی را احساس می‌کردیم. پیش از اینها زیارت عاشورا می‌خواندم. سپس به مبحث هیأت‌داری و روضه‌خوانی وارد شدم. نام هیأت نیز صاحب العصر(عج) شد.
پیرایش گفت: ابتدا جلسه خانگی بود و بعد از آن دنبال مسجد گشتیم و این جریان‌ها در حدود سال‌های ۸۶-۱۳۸۵ اتفاق می‌افتاد. با بزرگان ارتباط گرفتیم و منبرمحور پیش رفتیم. جوانان و خانواده‌ها اقبال خوبی نشان دادند. ماه رمضان مراسم مناجات‌خوانی داریم و علاوه بر آن جلسات هفتگی برگزار می‌کنیم. البته باید اقتضائات را نیز مدنظر داشت؛ اراک شهر صنعتی و مهاجرت‌پذیری است و فرهنگی خاص دارد.
چرا نقد مهم است؟
هادی جانفدا، شاعر آیینی با دو مقدمه به ارائه تحلیل‌های خود پرداخت و اظهارداشت: اول می‌خواهم به این بحث بپردازم که چرا نقد مهم است؟ روایتی هست که یکی از شاعران که ظاهراً کمیت است، به مناسبتی محضر امام می‌رسند و دو سؤال مطرح می‌کند سپس آنجا شعری برای حضرت می‌خواند. پس از ارائه شعر آمده است که: «و ذکر علیه السلام نحوه». یک‌جاهایی را حضرت تصحیح می‌کنند. حضرت می‌گویند می‌دانی چرا این حرف‌ها را زدم؟ چون هرچقدر خوب باشد بهتر از آن هم هست. خداوند سبحان دوست دارد که هرچیز در مرتبه عالی خودش باشد.
وی با اشاره به جایگاه شعر هیأت گفت: از تجربه بیست‌ساله خودم در عرصه شعر هیأت می‌گویم. سنگ بنای بحث ما این مطلب قدیمی است که آیا شعر هیأت ویژگی متمایزی از آنچه در ادبیات به‌عنوان شعر می‌شناسیم دارد یا باید حائز همه ویژگی‌های شعر در ادبیات فارسی باشد که یکی از عناصر مهم هویتی ماست. نظر من این است که شعر هیأت باید همپوشانی با ادبیات فارسی داشته باشد. شعر را با پیشینه ادبیات فارسی در سنجش قرار می‌دهم. دورشدن از این فضا باعث شده است بین جریان نخبگانی و جریان هیأت فاصله بیفتد. حال سؤال دیگری وجود دارد، آیا شعر هیأت قواعدی افزون بر ادبیات دارد؟ شعر هیأت محتوای خاص و عقیدتی نیز دارد. ما انتظار چیزی فراتر از ادبیات و شعر از شعر هیأت نداریم. نکته دیگر اینکه بیاییم و برای تصمیم‌های خود «دلیل» بتراشیم، علمی و پژوهشی نیست.
این شاعر آیینی افزود: اصل ماجرا مناسبت هیأت با رسانه است. امروز هیأت چه مناسبتی با رسانه دارد؟ نکته دیگر اینکه همه سبک‌ها عاطفی است و حرفی از دشمنان ایشان نیست. چون رسانه مناسبتی با این بحث نداشته است نمی‌گوییم. آیا اصلاً هیأت مناسبتی با رسانه دارد یا خیر؟ این رسانه محذوریتی ایجاد می‌کند که باید به آن توجه کنیم.
وی افزود: اگر برای شعر هیأت قواعدی غیر از قواعد ادبی بدانیم آفاتی مانند فاصله‌گرفتن جامعه نخبگانی و هیأت دارد. فاصله زیاد بین اشعار فاخر که برای اهل بیت تولید می‌شود و شعری که در هیأت خوانده می‌شود، در همین بحث می‌گنجد.
نگاه به شعر نگاه به خلق یک اثر هنری نیست
جانفدا با اشاره به چیستی وظیفه شعر گفت: مقام معظم رهبری می‌فرمایند شعر انسان‌ساز است چون وارد خلوت انسان‌ها می‌شود. ما نباید بار زیادی را وارد شعر کنیم. بعضی‌ها می‌خواهند همه مشکلات مانند فرزندآوری، عدالت و... را با شعر حل کنند. ما نگاهمان به شعر چیست؟ به‌مثابه یک هنر است یا یک ابزار. در عموم جلسات هیأت حداقل آنچه در رسانه‌ها منتشر می‌شود متأسفانه نگاه ابزارگرایی غلبه دارد. نگاه به شعر نگاه به خلق یک اثر هنری نیست. می‌توانیم از یک اثر هنری استفاده ابزاری هم کنیم اما هنر، ابزار نیست. این دو نگاه متفاوت دو سرنوشت مختلف را در پی دارد.
این شاعر افزود: اگر نگاه هنرمندانه داشته باشیم ابایی نداریم یک شعر خوب را چندین بار بخوانیم. تلقی‌های اشتباه از شعر، معیارهای اشتباه برای مطلوب‌بودن شعر و هیأت را به دنبال دارد و تصورات غلط پیرامون شعر باعث تولید آثار با همین دیدگاه می‌شود.
در شعر عامیانه زبان شعر، زبان مردم است
تفاوت میان شعر عامیانه و شعر عوام‌زده بخش بعدی تحلیل‌های جانفدا بود که اظهارداشت: تفاوتی بین شعر عامیانه و شعر عوام‌زده وجود دارد؛ البته این بحث مربوط به ۹۰ درصد شعر هیأت‌هاست. در شعر عامیانه زبان شعر، زبان مردم است مانند شعر محمدعلی بهمنی: «دل من یه روز به دریا زد و رفت/ پشت پا به رسم دنیا زد و رفت» باید توجه داشت که مرز و تفاوت‌هایی بین شعرعوام‌زده و عامیانه وجود دارد. بعضی اشعار چه در نحوه بیان چه در محتوا عوامی‌ترین نوع ارائه است.
جانفدا با اشاره به نوحه «قال الصادق (علیه السلام) لاجرم اصحاب القائم رجال من عجم» گفت: شعر ساده مساوی عوامی گفتن نیست. شعرهایی مانند «اشکی بود مرا که به دو دنیا نمی‌دهم» ساده هستند اما عامی نیستند.
پیرایش در تکمیل سخنان جانفدا عنوان کرد: باید به مضامین و ایده‌هایی که در تناسب با یک رویداد خاص هستند و گاه واکنش سریع می‌طلبند توجه داشت.
سرود پایانی و تأثیر آن و اشاره به این نکته که بعضی از کاستی‌ها مربوط به مداح و بخشی دیگر مربوط به شاعران است از دیگر نکات پیرایش بود. جان فدا نیز در راستای نظرات پیرایش به اشکالاتی اشاره کرد که در پی تغییر ذائقه مخاطب و صرفاً نوحه جدید ارائه‌کردن، به وجود خواهد آمد.
برخی از اشعار پیرایش به سمت شعارگونگی رفته است
جان فدا در بخش پایانی تحلیل‌های خود اذعان داشت: پیرایش در نوحه‌ها، نگاه عاطفی خوبی دارد. در نوحه‌ها کمتر «مدح» و بیان فضائل و مناقب دیدم. مطالب به سمت شعارگونگی است. در اجراها نسبتی میان شعرها و فضای معارفی پیدا نکردم در صورتی که با سرگذشتی که از خودشان بیان کردند این انتظار از ایشان می‌رفت. در نهایت حیف است پیرایش فقط به‌عنوان نوحه‌خوان شناخته شود و تمرکز جدی روی «روضه‌خوانی» نداشته باشند.
ذائقه‌های نامتعارف محصول بافت جدید شهری است که اگزوزی‌خوانی را در هیأت می‌طلبد
سیدحسین شهرستانی مدیر گروه حکمت هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی در ابتدا به فضایی که اکنون در آن قرار داریم اشاره کرده و سپس به مبحث «سنت» و بهره‌برداری که می‌توان از آن داشت پرداخت و اظهارداشت: امروز با اتمسفری رو به رو هستیم که ناشی از جریان‌هایی و مصادری است که نمی‌توان در مرحله آخر منتقد آقای پیرایش باشیم و باید به آن مصادر توجه داشته باشیم. باید زمینه‌هایی را که در جای دیگر است، در نظر داشته باشیم. اراک شهر نوبنیانی است و سابقه و سنت قابل‌توجهی ندارد اما می‌توان از سابقه تاریخی و زیست‌بوم فرهنگی آن حوزه و مناطق اطراف استفاده کرد. باید توجه داشت که شهرسازی ما نیز تأثیرگذار است و مردم را از فرهنگ جدا می‌کند.
وی افزود: این بافت جدید شهری ذائقه‌های نامتعارف را نیز می‌طلبد؛ اتوبان‌هایی که در شهرها ساخته می‌شود، اگزوزی‌خوانی در هیأت را نیز اقتضا می‌کند. توسعه شهری روی فرهنگ تأثیر جدی دارد. یکی از جایگاه‌هایی که می‌تواند هویت‌ساز باشد، مداحی است و می‌تواند بخشی از مشکلات هویتی اراک را حل کند. اینکه دیگران این فضا را ببینند و تمجید کنند باعث رشد و هویت‌ساز است. باید یک مزیت نسبی برای خودتان داشته باشید. نکته دیگر اینک بعضاً داریم بیانیه سیاسی تولید می‌کنیم که لزوماً درست نیست.
فرد حاضر در هیأت اصل است یا خروجی رسانه‌ای؟
شهرستانی در ادامه به مناسبت‌های هیأت و رسانه پرداخت و اظهار داشت: رسانه زدگی تا جایی تأثیر می‌گذارد که فرد حاضر در مجالس نیز انتظار و حال و هوای همان رسانه را دارد اما حال مجلس را متوجه نمی‌شود. ملاحظه‌ای نسبت به رسانه وجود دارد که سوی دیگر رسانه‌‌زدگی است: «آیا فردی که می‌آید اصل است یا خروجی رسانه‌ای؟»
مداحی‌های امروزی کمتر همخوانی دارد
وی افزود: مداح خوب مداحی است که سکوت‌های مناسبی دارد تا مخاطب منفعل نباشد و مداح او را رشد دهد و از او جواب بخواهد. مداحی‌هایی که الان وجود دارد دیگر همخوانی هم نیست. مسئله دیگر اینکه نمی‌دانیم تکنولوژي را چطور استفاده کنیم. انفعال جمعیت جنبه اجتماعی هم دارد و از اجتماع مؤمنانی که مداح به‌عنوان معین البکاء نیز در کنار آنان بود فاصله می‌گیریم.
اجرای مداحان امروز استیج شده و به جای رو به قبله رو به مخاطب است
شهرستانی با بیان اینکه اجراهای مداحان مشابه استیج شده است، گفت: مداح‌ها امروز به‌جای رو به قبله بودن در مناجات بیشتر رو به جمعیت هستند.
هادی جانفدا در تکمیل این نقطه‌نظر دکترشهرستانی اظهار داشت: در ریشه لغوی خود کلمه نوحه، پاسخی که از مخاطب است، نهفته شده است.
گفتگو بین معصوم را در نوحه از عرش به پایین می‌آوریم
شهرستانی افزود: معضل فضای فردگرایی نیز وجود دارد. از سوی دیگر احساساتی که بیان می‌شود شبیه شعرهای متعارف عشقی است؛ گفتگو بین معصوم را از عرش به پایین می‌آوریم و سطح آن را تقلیل می‌دهیم. اگر مزیت نسبی خاصی بیاوریم تأثیرگذاری خودش را دارد حتی اگر در چارچوب‌های متعارف باشد.
مدیر گروه حکمت هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی در ادامه به بررسی مصداقی برخی نوحه‌ها پرداخت و همچنین درباره مشکلاتی که از «مرکز» به «پیرامون» می‌رود و همچنین لزوم مقاومت در برابر رفتار‌ها و محتوای نادرست در هیأت، سخن به میان آورد.
در نشست‌های آهات درباره مسائل اختلافی هیأت صحبت کنید
پیرایش در این بخش اظهار داشت: یک‌سری مسائل را در این نشست‌ها مطرح کنید تا با نظرات کارشناسان حل شود؛ مثلاً بحث ذکر گفتن، استودیوخوانی، دست زدن در مسجد و مواردی از این دست. مسائل را بیاورید و در موردش صحبت شود و کسی باشد که استدلال و اقناع کند.
مداحان امروز نسبت به قبل تنوع فرم و تسلط بیشتر روی اجرا دارند
امید شفیعی در مقام کارشناس موسیقیایی اظهار داشت: مداحی کاری است که با بحث‌های مختلف ارتباط دارد، فقط خوانندگی نیست، روانشناسی، هنر و... است. ارتباط موسیقی و مراسم مذهبی یک بحث تاریخی است. همیشه موسیقی و شعر یک قسمت مهم کار بوده است. در ادبیات مذهبی نیز به‌تناسب از آن استفاده می‌شده است.
وی با اشاره به اینکه نیاز به فرم‌های جدید در موسیقی داریم، گفت: در هیأت فرم‌های مختلفی اجرا می‌شود اما از مواردی که خارج از چارچوب است باید پرهیز کرد. نکته دیگر اینکه باید تمایزی بین دوست داشتن و درست بودن یک چیز قائل شویم و در ارتباط با این موضوع باید روی ذائقه مخاطب کار کنیم. تنوع فرم و تسلط روی اجرا در مداحان نسل امروز نسبت به نسل‌های قبل بسیار بیشتر است.
در صدای پیرایش ردپای دیگر مداحان مانند حاج مهدی سلحشور دیده می‌شود
نقاط قوت مسعود پیرایش در مداحی بخش دیگری از تحلیل‌های شفیعی را به خود اختصاص داد و گفت: صدای گرم و دلنشین، خوش‌ساخت بودن بیشترکارها، اجرای لطیف، صلابت در خواندن از جمله نقاط قوت پیرایش است.
شفیعی در ادامه افزود: تا می‌توانید سخت‌گیر باشید. بعضی کارها ظرفیت تکراری خوانده شدن را نیز داشتند. در صدای شما ردپای دیگر مداحان مانند حاج مهدی سلحشور نیز دیده می‌شود. خوب «روضه خواندن» نسبت به «نوحه‌‌خواندن» در کار شما قابل توجه است. امیدوارم به‌مرور امضای شما را در آثار ببینیم.
این کارشناس موسیقایی افزود: در اجراهای امسال بعضی کارها این ظرفیت را دارد که پیدا کردن امضا در آنها سخت نباشد. انتظار داشتم که شعرهای بهتر و توجه به جزئیات در اجراها اتفاق بیفتد.