عقیق:سمانه نوری زاده قصری: پیامد شیوع ویروس کرونا در جهان تعطیلی‌ِ بی شمار حجم عمده‌ای از فعالیت‌های بشر در عرصه‌های مختلف بود. این تعطیلی‌ها بخش‌های مختلف اقتصادی، گردشگری، آموزشی و مذهبی را شامل شد. در ابتدای همه‌گیری کووید ۱۹، مساجد، حسینیه‌ها و تمامی محافل دینی در سراسر کشور به صورت کامل تعطیل شد و همه اجتماعات و مناسک دین داران و نیز همه مکان‌های مقدس که محل اجتماع دین داران بود، به حالت تعلیق درآمد. در هفته‌های نخست شیوع این ویروس مناسبت‌های مذهبی بدون هیچ مراسمی گذشت و تا آن زمان بر اساس مصوبات ستاد ملی مبارزه با کرونا برپایی هر مراسمی ممنوع اعلام شد.
رهبر معظم انقلاب در جلسه‌ای که به صورت مجازی در ۲۱ اردیبهشت ماه ۱۳۹۹ با اعضای ستاد ملی کرونا داشتند در اهمیت دعا و راز و نیاز و توسل در شب‌های قدر نکاتی بیان داشتند: «یک سوال بی‌پاسخی وجود دارد در مورد مراسم دعا و نماز و عبادت. می‌خواهم این را بگویم که مسئله دعا و عبادت، یکی از نیازهای حتمی و اساسیِ مردم است. مردم احتیاج دارند به اینکه از لحاظ دعا و توجّه و توسّل، به‌خصوص در مسائل مهم، در قضایا یا حوادث مهم، بتوانند این توسّل و این توجّه و این ارتباط با خدا و خواستن از خدا را داشته باشند. همان‌طور که گفتم، من پیشنهادی ندارم و نظر کارشناسی و بررسی‌شده‌ی ستاد را معتبر می‌دانم، منتها توصیه‌ام این است که بررسی این مورد را به کسانی بدهید که اهمیت حضور دعا و توسّل و مسائل معنوی را به‌معنای واقعی کلمه درک کرده باشند؛ اینها بررسی کنند مسئله را و تصمیم‌گیری کنند؛ هرچه تصمیم‌گیری کردند، بر عهده من و همه مردم است که بر طبق آن تصمیم‌گیری‌ها ان‌شاءاللّه عمل بشود.»
فرمایشات حضرت آیت الله خامنه‌ای باعث شد تا بعد از چند ماه تعطیلی مراسم‌های مذهبی، هیأت‌ها در پارک‌ها و فضاهای باز و با تدابیر بهداشتی مراسم شب‌های قدر را برگزار نمایند. بعد از آن نیز در دو ماه محرم و صفر مراسم‌های مذهبی یا قید رعایت پروتکل‌های بهداشتی برگزار شد.
به‌طورکلی کرونا سه نقش در مقابل آئین‌های دینی داشته است. اول اینکه «بازگرداننده» بود. برخی از مناسک و آئین‌ها در دوره معاصر شکل جمعی به خود گرفته بود که در دوره‌های قبل رایج نبود مثل دعاخوانی‌ها (دعای کمیل، ندبه، عرفه و …). این مناسک خیلی از خلوت‌های عارفانه و مومنانه را از بین برده بود. کرونا این مناسک و صورت‌های اجتماعی‌شده معاصر را به قبل معاصر و به حالت فردی برگرداند. کرونا در مورد برخی دیگر از آئین‌ها «شتاب‌دهنده» بود. کرونا با توجه به محدودیت‌های فیزیکی که ایجاد کرد، بر دامنه استفاده از تکنولوژی رسانه برای گروه‌های مذهبی شتاب بخشید. تأثیر دیگر، «تغییردهندگی» بود. به دلیل آن‌که این اتفاق، یک اتفاق دفعتی بود، شاهد خلاقیت‌هایی بودیم و انواع فرم‌ها روی کار آمدند. به نظر می‌رسد حتی اگر این شرایط خاص به پایان برسد، برخی اتفاقات تغییر نخواهد کرد و با ظهور اشکال جدیدی از برگزاری مراسم مواجه خواهیم شد.
در ایام فاطمیه ۱۳۹۹ شاهد انتشار اطلاعیه‌ای مبنی برای برگزاری مراسم عزاداری در سه میدان تهران بودیم که با واکنش استاندار تهران مواجه گردید. انوشیروان محسنی بندپی در حاشیه جلسه ستاد ملی کرونا که ۲۶ دی ماه ۱۳۹۹ برگزار شد رعایت پروتکل‌های بهداشتی را ضروری دانست و با اشاره به لزوم برگزاری مراسم فاطمیه به صورت مجازی، برگزاری هر گونه تجمع طبق مصوبه ستاد ملی کرونا و ستاد کرونا استان تهران را ممنوع اعلام کرد.
گرچه با وجود اعلام استاندار تهران هیأت‌های عزاداری در سه میدان تهران به عزاداری پرداختند اما این تشتت آرا و نظرات و تعدد مراکز تصمیم‌گیری در لحظه‌های دقیقه نود، مردم را دچار حیرت کرده بود.
علاوه بر آن بعضاً در مساله پروتکل‌ها شاهد دوگانگی بودیم. به عنوان نمونه در نیمه شعبان ۱۴۰۰ با افزایش میزان مبتلایان و خیز چهارم کرونا، استانداری تهران اعلام کرد مراسم جشن نیمه شعبان بدون تجمع و در منازل برگزار شود و در شهر قم نیز ممنوعیت ورود اعمال شد. تردد به کشور عراق حتی با داشتن ویزا نیز ممنوع شد و این در حالی بود که تردد به کشور ترکیه که شهرهایش وضعیت قرمز داشت برقرار بود.
مسأله‌ای که انتقاد حجت الاسلام شیخ حسین انصاریان را نیز بر انگیخت. شیخ حسین انصاریان در برنامه کوی محبت صداوسیمای جمهوری اسلامی گفت: «چرا راه کشورهایی که عامل فساد هستند به روی ایران باز است ولی راه کربلا بسته است. باید نمایندگانی از ستاد کرونا در کربلا باشند و این جمعیت را ببینند. راه کربلا را باز کنید تا مردم بیایند دعا کنند، در حرم امام حسین (ع) دعا استجابت می‌شود.»
نبود موضع‌گیری‌های صریح و شفاف کرونایی در خصوص موارد مختلفی از جمله فعالیت‌های دیگر فرهنگی از جمله برگزاری جشنواره فیلم فجر، سفرهای بین استانی و مساله گردشگری باعث به وجود آمدن دو قطبی در جامعه می‌شود.
دو قطبی که در این میان ایجاد شد امری انکار نشدنی است، عده‌ای هیأت‌ها را جایی برای نشر ویروس کرونا می‌دانستند از آن طرف نیز بعضاً با دیدن سفرهای پرشمار مردم به سمت سواحل شمالی و جنوبی آنها را مسببی بر شیوع ویروس کرونا می‌پنداشتند.نبود یک قانون مشخص و اعمال آن به دلیل غافلگیری پیامدی غیر قابل پیش بینی بود اما با گذشت یک سال و با فرارسیدن ماه رمضان به نظر می‌رسد که با برنامه‌ریزی مشخص همه جانبه و بررسی ابعاد گوناگون مراسم‌ها و مناسبت‌ها می‌شود تدارک رمضان ویژه ای را دید.
هیأت‌های مذهبی یکی از پیشگامان عرصه جهادی مبارزه با کرونا بودند
در همین راستا حجت الاسلام سید حسین مؤمنی سخنران و خطیب در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص وضعیت هیأت‌ها در ایام کرونا گفت: ویروس کرونا با هر استراتژی‌ای که پدید آمد، قطع به یقین دشمن از این ویروس بر علیه ما استفاده می‌کرد و به واسطه آن سه موضوع اعتقاد، اقتصاد و علم و پیشرفت و تکنولوژی مردم را هدف قرار داده است.
وی با اشاره به تبعات اقتصادی این ویروس گفت: با تعطیل شدن کسب و کارها، مردم از نظر معیشتی در زحمت و فشار فوق‌العاده قرار گرفتند. البته با عنایات رهبری مبنی بر کمک مومنانه، مردم وارد شده و فعالیت‌های جهادی بسیار خوبی انجام گرفت. حضور هیأت‌های مذهبی به عنوان پیشگامان عرصه جهاد در موارد مختلف ازجمله ضد عفونی کردن خیابان‌ها، منازل مردم تا حضور در غسال خانه و خدمات دیگر نشانی از آمادگی و پتانسیل بالای هیأت‌ها بود.
حجت الاسلام مؤمنی با اشاره به فضای علمی و تکنولوژی روز، افزود: حاکمیت بر فضای مجازی، دست دشمن ماست. در همین فضا آموزش‌هایی نیز قرار داده شد. از آنجایی که اهمیت این فضا برای همگان روشن و قاطع است تدبیر جدی‌ای از سوی مسئولان امر برای فعالیت در آنجا شاهد نبودیم. کارهایی که صورت گرفت نیز در برابر آنچه ابر قدرت‌ها انجام دادند، بسیار ناقص بوده است. البته ما در یک جنگ تمام عیار هستیم و در جنگ باید کارهای جهادی انجام گیرد تا مؤثر واقع شود.
تعطیل کردن مکان‌هایی که مردم با اعتقاد در آن حضور پیدا می‌کنند راه مبارزه با ویروس کرونا نیست
این کارشناس مذهبی با توضیح ضربه‌های اعتقادی کرونا، گفت: با این ویروس می‌خواستند خیلی از جلسات دینی مذهبی را تعطیل کنند. در عین حال ما معتقدیم، این ویروس ممکن است برای چندین سال کنار ما باشد، راه مبارزه با آن تعطیل کردن مکان‌هایی که مردم با اعتقاد در آنجا حضور پیدا می‌کنند، نخواهد بود.
وی ادامه داد: هیأت‌ها نسبت به خیلی از موارد مطرح شده مبنی بر عدم برپایی جلسات انتقادهایی داشتند، اما دستورات ستاد ملی مبارزه با کرونا را ترتیب اثر داده و این تهدید را به یک فرصت فوق‌العاده تبدیل کردند. دستورالعمل‌های این ستاد در جلسات مذهبی با تعداد محدود، در فضای مجازی یا به صورت‌های مختلف حضور در مجامع عمومی مثل پارک‌ها اجرا شد وبا استفاده حداکثری از شرایط پیش آمده سعی در تعظیم شعائر داشتند.
نسبت به نحوه صدور برپایی هیأت‌ها انتقادات جدی داریم
حجت الاسلام مؤمنی با توضیح اینکه نسبت به دستورالعمل‌ها انتقادات جدی داریم، تصریح کرد: نسبت به نحوه صدور مجوز برگزاری هیأت‌ها انتقادات جدی داریم چرا چون کارشناسی مشخصی در این زمینه انجام نشده است. در هر زمینه‌ای باید از فرد مطلع و آگاه استفاده کرد. اینکه هیأت گرفته شود یا نشود بنده به عنوان مبلغ نمی‌توانم به تنهایی صاحب نظر باشم چون در حیطه فعالیت‌های مدیر اجرایی است و او می‌تواند تعطیلی و یا برپایی جلسه را تعیین نماید.
این کارشناس مذهبی با توضیح اهمیت مستمع تصریح کرد: اینکه به طور مستقیم نمی‌توانیم با مستمع در تعامل باشیم سخت است اما باید با آنچه که محقق شده کنار بیاییم و آن را تبدیل به فرصت کنیم. برنامه‌هایی داشتیم که مردم فهیم و ولایی از طریق فضای مجازی یا از رسانه ملی آن را پیگیری کردند و کما بیش اثرش را هم مشاهده کردیم. اما اثری که جلسات به صورت مستقیم داشت را نمی‌توانیم از محافلی که به صورت مجازی و بدون حضور مستمع برگزار می‌شود، انتظار داشته باشیم. با توجه به اینکه هیچ سابقه‌ای در این امر نداشتیم اما معتقدم جلساتی حضوری با رعایت دستورالعمل‌ها می‌شود، برپا کرد. طبق گفته مسئولین امر آلوده شدن به این ویروس در هیأت و حرم‌ها خیلی کمتر است و هیأت‌ها نشان دادند پای کار هستند و بیشترین میزان رعایت دستورالعمل‌ها از سمت آنها انجام می‌گیرد.
حجت الاسلام مؤمنی در پاسخ به این پرسش که آیا جلسات مجازی جایگزین خوبی برای جلسات حضوری هستند یا نه، گفت: اینکه این جایگزین خوبی است یا نه موضوعی است که باید سر وقت مناسب مورد بحث قرار گیرد و اینکه در حال حاضر باید چه کرد؟ نیز موضوعی جداست. درست است که دستورالعمل‌ها را قبول نداریم اما طبق فرمان رهبری باید به آن گوش فرا دهیم و اطاعت کنیم. ما در جلسات مجازی آن اثری را که در جلسات حضوری داشتیم شاهد نیستیم.
شاهد قوانین تبعیضی هستیم
حجت‌الاسلام روح‌الله حریزاوی معاون راهبری استان‌ها و ارتباطات سازمان تبلیغات اسلامی در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص پروتکل‌ها و برگزاری مراسم‌های مذهبی گفت: اصل ماجرا به نظرات کارشناسی بر می‌گردد و مردم انتظار دارند دولت بر اساس مطالعات کارشناسی و تجارب موفق تصمیم‌گیری کند. بیش از یک سال از این بیماری گذشته و تجارب مختلفی در این زمینه به دست آمده است. گروه‌های کارشناسی مطالعات دقیقی دارند و همه فعالیت‌های آنان ثبت شده و حتی مجموعه‌های دینی و مذهبی توسط مقام معظم رهبری و وزیر محترم بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مورد تقدیر قرار گرفته‌اند.
وی ادامه داد: زمانی که چنین تجربه و سابقه‌ای وجود دارد، انتظار می‌رود که دستورالعمل‌ها متناسب با همان کار کارشناسی تصویب شود و به رأی و نظر مردم اهمیت داده شود.
مطابق دستور رهبر معظم انقلاب به مصوبات ستاد کرونا پایبندیم
معاون ارتباطات سازمان تبلیغات اسلامی با اشاره به رفتارهای دوگانه در این خصوص اظهار کرد: امروز شاهدیم درباره سفرها به نوعی رفتار می‌شود و برای مراسم‌ها و مناسبت‌های مذهبی به نوع دیگری. اینکه سفر به ترکیه هم‌چنان مجاز است و هزینه آن پایین‌تر از سفر به عراق است و این تعجب‌آور و شرم‌آور است. ما حتی شاهد این هستیم که در یک شهری مجوز کنسرت داده می‌شود، اما مجوز به فعالیت‌های دینی داده نمی‌شود.
وی با اشاره به بیانات رهبر معظم انقلاب در سال گذشته مبنی بر اهمیت نظرات کارشناسانه خواستار پیگیری و تحقق مطالبات ایشان شد و افزود: در جلسات کارشناسی مباحث خوب پیش می‌رود، اما در عمل شاهد تصمیمات دیگری هستیم و بدین جهت امکان مدیریت از ما سلب شده است. البته ما عضو ستادیم و مطابق دستور رهبر معظم انقلاب به مصوبات پایبندیم؛ اما اعتراض خود که برخواسته از نظر مجموعه‌های دینی مردمی را صریحاً اعلام می‌کنیم.
اشک و توسل‌های مردم باعث دفع بلایا می‌شود
مصطفی سماواتی مداح و ادعیه خوان در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص برگزاری جلسات هیأت‌ها در ایام کرونا گفت: در ماه مبارک رمضان ۱۳۹۹ غالب جلسات به صورت غیر حضوری انجام شد. علاوه بر آن مردم همراهی کرده و با رعایت شیوه نامه‌ها بهترین روش برای استفاده معنوی خود در ماه مبارک رمضان و محرم را داشتند.
وی ادامه داد: جلسات در ایام فاطمیه به شکل سابق اجرا نشده و چه بسا تعطیل گشتند. اشک و ناله‌ها برکاتی دارد که خیلی از بلایا به واسطه این توسلات پیشگیری می‌شود.یکی از راه کارهایی که مردم به کار می‌بستند این بود، کسی که هیأت داشته با تعداد محدودی می‌تواند جلسه برگزار کند. هر کس به همان طریقی که بلد بود اجازه خاموش شدن این چراغ را نداد. این دعا و نیایش برای ماه‌های پیش رو نیز باید اجرا شود.
این مداح و مناجات خوان با اشاره به برپایی جلسات در فضای مجازی گفت: کیفیت برنامه‌های مذهبی در فضای مجازی خیلی بیشتر از قبل شده اما به نظرم کافی نیست. قطعاً جلسات حضوری برکات بیشتری دارد بدین لحاظ می‌توان در آینده از هر دو صورت حضوری و مجازی استفاده کرد اما از آنجایی که مستمع باید در فضایی حسینیه وار قرار بگیرد تا صحبت مداح و سخنران در جانش بنشیند، در جلسات مجازی این اتفاق رخ نمی‌دهد و مخاطبین هر کدام در فضایی متفاوت نظاره گر هستند. قطعاً جلسات حضوری برکات بیشتری دارد.
سماواتی با بیان ضرب المثل"مستمع صاحب سخن را بر سر ذوق آورد"، ادامه داد: از طرف دیگر سخنران و مداح نیز در فضا و حال و هوایی که مستمعی گوش نمی‌دهد، قرار می‌گیرند. در جلسات یک ناله و اشک و توجه باعث انقلاب درونی مداح یا سخنران شده و ارائه مطالبش مفید تر و تاثیرگزار تر می‌شود. همچنین مستمع باعث شور و حال جلسات می‌شود و حال و هوای خاصی به آن می‌دهد.با شرایط فعلی تا آنجایی که می‌شود باید چراغ جلسات اهل بیتی را روشن نگه داشت و هر کس با هر کیفیتی که در توانش است جلسات مذهبی و آئینی را برپا دارد.
این مداح با بیان اینکه دیواری کوتاه‌تر از مساجد و حسینیه‌ها و هیأت‌ها نداریم، افزود: وضعیت ترافیک و بازار را ببینید! تجمع داخل متروها و حمل و نقل عمومی و رستوران‌ها بسیار دیدنی است آن وقت مانع تجمعات مذهبی می‌شوند. معتقدم بیشترین میزان رعایت از سوی مذهبی‌ها و هیأتی ها انجام شده است. در ماه مبارک رمضان سال گذشته بیشترین فاصله گذاری و در ماه محرم ۱۳۹۹ نیز با رعایت و انتظامات جلوی درب هیأت‌ها سعی در اجرای دستورات ستاد مبارزه با کرونا شد.
تقلیل امر مذهبی به امر سیاسی باعث نزاع شده و برای جامعه خطرناک است
جبار رحمانی انسان شناس و عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص این مساله گفت: خیلی زود است که بگوییم کرونا با جامعه چه کاری کرد. این شرایط موقتی است و به نظر می‌رسد خیلی از تعلیق‌ها بعد از برگشتن اوضاع به حالت قبلی، به حالت اولیه بر خواهند گشت. این شرایط، موقعیت خوبی بود و برای مردم فرصت بازاندیشی در آئین‌ها را فراهم کرد و انرژی و انگیزه لازم را برای تغییر در میان آنها ایجاد کرد. در این شرایط جدید، مردم سه استراتژی مهم را خود انتخاب و تجربه کردند؛ تعطیلی موقت آئین‌ها، تعلیق‌ها و تعویض یا جایگزینی.
وی افزود: بسته به نوع آئین‌ها، قشر مورد نظر و نسبت آن با سیاست، می‌توانیم بفهمیم که تأثیر کرونا بر آئین‌ها چه بوده است. به همین دلیل الآن جامعه خود، فهمیده است که کدام آئین‌ها حیاتی و کدام آئین‌ها، اولویت چندانی ندارند.
این استاد دانشگاه گفت: در نظام سیاسی ایران، مناسک جمعی یکی از سرمایه‌های حیاتی حکومت برای ترویج، درونی سازی و مهار کنشگران در عرصه‌های مختلف بوده لذا مداخله نهاد سیاست در این میان بسیار مهم و حساس هم بود. در نهایت افکار عمومی و البته سیاست برای تأمین وجه خودش توانست موفق شود و برای مدتی تمامی تجمعات تعطیل شوند و همه از موضع خودشان کوتاه بیایند.
وی ادامه داد: منطق کرونا هر نوع تجمعی را به تعلیق درآورد اینکه ضروریات بهداشتی در محلی اعمال شود یا نشود یا ناشی از تخلف است یا ضرورت یک مصلحت بینی. مسأله‌ای که در بین هیأت و دولت رخ داد مسأله‌ای بین جریان مذهبی و یک جریان سیاسی بود که امتداد یک بازی سیاسی را شاهد بودیم و دوگانه‌هایی که به دلیل عملکرد ضعیف ستاد مبارزه با کرونا از یک طرف و افراطی گری‌ها انجام شد. به عنوان مثال بین مردمی که به شمال می‌روند و مردمی که به هیأت می‌روند دوگانه غلطی را ایجاد کرد.
جبار رحمانی با اشاره به سیاسی بودن مساله هیأت‌ها گفت: تقابلی که از آن حرف می‌زنیم تقابل اخلاقی، دینی نیست و تقابل سیاسی گروه‌های خاصی از دولت و هیأت‌های مذهبی است. ما گروه‌هایی داریم که مناسبت‌ها را در سطح وسیع برگزار می‌کنند با این حال با پیروی از رهبر انقلاب که بدون حضور جمعیت مجالس خود را برگزار می‌نمودند، محافل خود را تعطیل کردند.
این جامعه شناس با تاکید بر اینکه در هیأت‌ها هم به صورت کامل پروتکل‌های بهداشتی رعایت نمی‌شد، افزود: اینکه مدعی باشیم در هیأت‌ها کاملاً پروتکل‌ها رعایت می‌شده درست نیست. ما در دو حالت شاهد تجمعاتی در پاساژها و هیأت‌ها بودیم.
این فعال اجتماعی افزود: مساله بر روی یک روال است حالا درست یا غلط بودن آن مبنای صحبتم نیست. وقتی ستادی قانونی پروتکل را می‌گذارد عدم رعایت آن به مثابه خلاف قانون است. این دوگانه سازی ها برای جامعه بسیار خطرناک است و قدرت بازنمایی رسانه‌ای دارد.
وی ادامه داد: عملکرد آدم‌ها در شرایط بحرانی باید منطق درستی داشته باشد. آیا اینکه پروتکل‌های مناسبت‌های مذهبی به صورت مناسبی تدوین شده است یا نه؟ بحثی که باید ستاد کرونا فرآیند کارشناسی اش را توضیح دهد.
جبار رحمانی ادامه داد: نحوه تعامل گروه‌های اجتماعی با یک نهاد قانونی مثل ستاد این است که ساحت‌ها را باید از هم تفکیک کنیم. نهادهای اجتماعی چگونه باید به قوانین موجود منطبق شوند.
وی با تاکید بر اینکه تقلیل امر مذهبی به امر سیاسی این نزاع‌ها را در پی دارد، اظهار داشت: هیأت‌های سنتی فرآیند برگزاری این امور را تعطیل کردند.بازی‌های سیاسی در جامعه ایرانی خطرناک است و انرژی جامعه را می‌گیرد. بی جهت گروه‌های جامعه نباید به جان هم افتاده و دو قطبی سازی رخ دهد. اینکه این گروه‌ها در روزهای خاصی به جان هم می‌افتند، نشان دهنده عملکرد ضعیف نهادها است و از سمت دیگری بی قاعدگی در رفتار نهادهای مردمی را نشان می‌دهد.
جبار رحمانی گفت: ستاد کرونا می‌تواند با بیان توضیحاتی مبنی بر اینکه چه کارشناسی‌ای در این امر انجام شده شفافیت خوبی انجام دهد و مردم را اقناع و اذهان را روشن کند.
در آستانه ماه رمضان که به روزهای معنوی نزدیک می‌شویم. امید است با همراهی بیشتر مردم و مسئولان، هم افزایی و همگرایی نمود بیشتری داشته باشد و با توجه به ایام خاص و معنوی پیش رو در ماه مبارک رمضان اقدامات مناسبی انجام شود. وجود برنامه‌هایی منسجم‌تر و هماهنگ‌تر توسط نهادهای رسمی به همراه فعالیت‌های مردمی برای آرامش روانی جامعه از الزاماتی است که باید هرچه بیشتر به آن توجه شود.
منبع:مهر