هیئت‌های سنتی نقش مؤثری در پیروزی انقلاب ایفا کردند و محور اصلی جریان‌سازی هیئت‌ها در آن دوره، روحانیون مبارزی بودند که اغلب جزء شاگردان حضرت امام(ره) بودند که با سخنرانی‌های بلیغ و آتشین خود، گرمای مبارزه با طاغوت را در دل‌های مردم می‌دمیدند. آیت‌الله خامنه‌ای که خود یکی از خطبای برجسته منبر و هیئت در دوره پیروزی انقلاب بودند با استحضار دقیق نسبت به نقش‌آفرینی این نهاد سنتی، تلاش نمودند از این مجموعه ریشه‌دار برای تثبیت و تعمیق اهداف انقلاب بهره ببرند.از این جهت، در دوره آغاز انقلاب و تحمیل جنگ علیه مرز و بوم مقدس‌مان، هیئت‌ها جلوه و حضور حماسی‌تر و پرشورتری به خود گرفته و در میدان دفاع و شهادت حاضر شدند. در این بین رکن روضه و مداحی خاصه نوحه‌گری و نوحه‌خوانی بیشتر از بقیه ارکان هیئت در خدمت جنگ متجلی گردید. نوحه‌های معروف زمان جنگ که هم در مجامع دینی، نماز جمعه‌ها، زمان اعزام رزمندگان به جبهه‌ها و مراسم ترحیم شهدا خوانده می‌شد و هم در قرارگاه‌های جنگی و فضای جبهه‌ها شور می‌آفرید، جزو ماندگارترین آثار و خاطرات دوران دفاع مقدس نسل انقلابی است. جالب اینکه نوحه معروف «با نوای کاروان» مدت‌های مدیدی به‌عنوان آوای آغازین اخبار شبکه یک تلویزیون پخش می‌شد.
آیت‌الله خامنه‌ای با آن سابقه دیرینه در هیئت‌ها و مقبولیت بالا، تلاش نمودند محوریت راهبری این جریان را برعهده گرفته و با تشکیل جلساتی به تغذیه فکری ارکان اصلی این جریان و نهاد بپردازند. هم جلسات با مبلغین و خطبا در آستانه محرم و هم دیدار با مادحین و ذاکرین اهل‌بیت علیهم‌السلام در سالروز ولادت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها با این هدف برگزار می‌گردید. در این میان، جلسه با مداحان، با نظم بیشتری پیش گرفته شد و البته نیازها و ضرورت‌ها و نقش‌آفرینی این صنف، این برنامه را محوری‌تر نمود. اولین دیدار با مداحان به دوره اول ریاست‌جمهوری ایشان برمی‌گردد.
مهم و جالب توجه اینکه، سال آخر ریاست‌جمهوری حضرت آقا که مصادف با سال آخر حیات شریف امام(ره) بود، آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار با جامعه مداحان، از آنها خواست سال بعد در هر جایی که ایشان بودند، این دیدار سالانه برگزار و ادامه یابد. سال بعد و با رهبری معظم‌له، این برنامه برگزار گردید و ادامه یافت. در تمام این سال‌ها، برنامه طوری تنظیم می‌شد که قرائت آیاتی از کلام‌الله مجید، شعرخوانی و مداحی جزو برنامه باشد. بدیهی است تلاقی این دیدار سالانه با ولادت حضرت زهرا(س)، این جلسه را بیشتر تبدیل به مولودی‌خوانی می‌کرد. در سال‌های رهبری، زمان دیدار و تعداد دعوت‌شدگان به تدریج بیشتر و بیشتر می‌شد تا جایی که در سال‌های اول فقط ذاکرین شهرهای تهران و قم حضور داشتند و بعداً مشهدی‌ها هم اضافه شدند اما در سال‌های اخیر، تقریباً این دیدار کشوری شده است و بعضا تا سه ساعت طول می‌کشد.
جدای از این تغییرات شکلی، نوع سخنان و توصیه‌های رهبری نیز در این سال‌ها متفاوت شده است. در سال‌های اولیه، بیشتر سخنان معطوف به شخصیت حضرت زهرا(س) و نکاتی در مورد مداحی، روضه‌خوانی و نقش ذاکرین اهل‌بیت به‌عنوان یک رکن هیئت بود. در سال‌های اخیر، با توجه به اثرگذاری بیشتر هیئت‌ها، رونق گرفتن و توسعه، تعدد و تنوع آنها و برپایی مراسم مذهبی زیاد در مناسبت‌های مختلف، آن هم نه به‌صورت خاص، بلکه عمومی و فراگیر، نقش‌آفرینی جدیدی برای هیئت خاصه جامعه ذاکرین در سخنان و ارشادات رهبری به چشم می‌آید. در حقیقت ورود هیئت به حوزه مسئولیت اجتماعی که یک امر دارای سابقه معروف با قدمت بالاست، در شرایط امروز تبدیل به یک نقش‌آفرینی فرهنگی شده است. به‌نظر می‌رسد، قرارگاه فرهنگی مبارزه با تهاجم فرهنگی که سال‌ها در اختیار ارکان حاکمیت و وزارتخانه‌ها، نهادها و مؤسسات دولتی بود، تغییر محوریت داده و حالا هیئت یکی از جدی‌ترین پایگاه‌های تولید فرهنگی، انتقال ارزش‌های دینی، تربیت فرهنگی و اشاعه و ترویج آن است.
در این راستا، هرساله علاوه بر توصیه‌های مرتبط با امر مدح و ذکر اهل‌بیت(ع)، بعضاً مأموریت یا مأموریت‌های فرهنگی برای هیئت و ارکان آن تعریف می‌کنند. درست است که این تعریف مأموریت، مسئولیت جدیدی را روی دوش هیئت می‌اندازد، اما خود می‌تواند، روشنگر و مبین جهت‌گیری هیئت، منبر، شعر، روضه و مدح و فعالیت‌های اجتماعی آنها باشد. چه خوب که این تعریف مأموریت توسط کسی انجام می‌شود که علاوه بر مسئولیت زعامت امور مسلمین، آشنای نهاد هیئت و خود یکی از مؤثرین آن بوده است.
در سال 97، رهبری از هیئت‌ها ورود به عرصه خانواده را خواستار شدند. برخی مجامع مذهبی هم مثل هیئت میثاق با شهدای دانشگاه امام صادق(ع) شعارمحوری، سخنرانی و حتی روضه خود را متناسب‌سازی کردند و با اهتمامی درخور منشوراتی در این حوزه نیز تقدیم جامعه هیئتی کشور نمودند.
سال گذشته نیز در آخرین دیدار جامعه مداحان با رهبر معظم انقلاب اسلامی که در روز بیست‌وشش بهمن‌ماه 98 برگزار شد، ایشان در بخش محوری سخنرانی خود مأموریت فرهنگی جدیدی را متوجه هیئات نمودند:
یکی از کارهایی که در این مجالس حتماً باید به فضل الهی دنبال شود، مسئله سبک زندگی اسلامی است. من می‌خواهم خواهش کنم که برادران عزیز در مطالعات خودشان، در پیگیری‌های خودشان روی مسئله سبک زندگی ائمه (سلام‌الله‌علیهم اجمعین) و سبک زندگی اسلامی کار کنند؛ شعرای معتقد و برجسته ما این را به هنر شعر تمرین کنند و در مجالس خوانده شود تا فرهنگسازی بشود. اگر بخواهیم سبک زندگی را به‌صورت درست در مقابل موج جبهه دشمن به حالت اسلامی برگردانیم، راهش این است؛ یعنی فرهنگسازی باید بشود، ببینید شما در دعا می‌گویید: «اَللّهُمَّ اجْعَلْ مَحْیاىَ مَحْیا مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ». خب، محیا یعنی چه؟ محیا یعنی زندگی من را شبیه زندگی آنها قرار بده. یعنی سبک زندگی اسلامی. ما این را می‌خواهیم. این را از ما خواسته‌اند که بگوییم و بخواهیم و انجام بدهیم. این مسئله سبک زندگی باید دنبال شود.
این مطالبات، اگر می‌خواهد جنبه عملیاتی در هیئات به خود بگیرد، ضروری است خوب فهم و حلاجی شده و به زبان درست و با منظور نمودن اقتضائات هیئت، ترجمه گردیده و به مخاطب عرضه شود. باید در نظر داشت که این مأموریت‌ها از تولید، ترویج و اشاعه فرهنگی آغاز می‌شود و حتی تا زمینه‌چینی و اقدام هم می‌رسد. برای تحقق این امر فرآیند و لوازمی مورد نیاز است:
1) هیئت‌ها در عین استقلال ساختاری نیازمند طراحی اتاق فکر یا به‌صورت مرکزی یا به‌صورت‌های نیمه‌متمرکز هستند.
2) فعالیت‌های جمعی و زنجیره‌ای هیئت‌ها، اسباب تحقق مأموریت را بیش از پیش فراهم می‌کند.
3) لازم است بعد از هر دیدار تا زمان محدودی (حداکثر 20 روز)، قوای فکری هیئت‌ها، فهم و یافته‌های خود را با هم در فضای مجازی به اشتراک بگذارند.
4) بعد از آن، بایستی در یک جلسه هم‌اندیشی حضوری، به یک سلسله فعالیت‌های مشخص دست پیدا کنند.
5) دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری در پیگیری امر معظم‌له نقشی مهم برعهده دارد.این دفتر بایستی با برگزاری جلساتی ضمن اخذ بازخورد از هیئات درخصوص مأموریت محوله، به تنظیم و تدقیق و هم‌افزایی فعالیت‌ها کمک نموده و در ترجمه مأموریت برای هیئات و برقرای ارتباط مداوم اهتمام داشته باشد.
6) هر هیئت به تناسب ظرفیت‌ها و البته مزیت‌های خود در انجام فعالیت‌هایی که از عهده آن برمی‌آید، اقدام نمایند.
7) یک قوه مرکزی (مثل مجموعه مشعر) مسئول سازماندهی بهتر فعالیت‌ها بدون حضور یا دخالت آشکار شود.
8) رسانه ملی و سایر ارکان رسانه‌ای به‌گونه‌ای ظریف، در ترویج اقدامات هیئت در زمینه مأموریت مطالبه‌شده، حرکت نمایند.
9) ارزشیابی و اثرگذاری اقدامات هیئت با نشانگرها و شاخص‌هایی متر شود.
10) منشورات مرتبط با این حوزه، توسط مجموعه ناشران معتبر و صاحب آوازه، منتشر و تبلیغ گردند.
سال گذشته، دیدار رهبری و مجموعه ذاکرین اهل‌بیت علیهم‌السلام در آخرین هفته قبل از شیوع ویروس کرونا و به‌صورت حضوری برگزار شد. لذا مأموریت جدید هیئات در اشاعه سبک زندگی اسلامی- ایرانی ذیل ابهاماتی که در برگزاری همه تجمعات از جمله برگزاری مجالس دینی و هیئات بود، معطل و متوقف ماند. البته کارهایی جسته و گریخته انجام شد، لیکن لازم است مجدداً آن مأموریت بازخوانی و دنبال‌گیری شود. شاید هیچ نهادی فراگیرتر از هیئت نتواند در به سامان رسیدن موضوعاتی شبیه سبک زندگی و خانواده پُر اثر و ثمر باشد. چرا که در یک زمین خودی و با محتوایی مأنوس و نورانی است که می‌توان از ظلمتکده شبیخون فرهنگی غرب راهی به بیرون یافت و از حصار کژتابی‌های فرهنگ ماده‌زده رهایی پیدا کرد.
مصباح‌الهدی باقری
پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق(ع)