عقیق:مهدی احمدی: یکی از آیین‌های جالب و پرطرفدار آستان مقدس امام رضا (ع) آیین نقاره‌زنی است که قرن‌ها است این برنامه در حرم و در مناسبت‌های مختلف اجرا می‌شود.
یکی از فلسفه‌های اصلی نقاره‌نوازی در طول تاریخ اعلام زمان خصوصاً وقت صبح و وقت مغرب است به همین دلیل نقاره‌ها دو بار در روز یعنی قبل از طلوع و قبل از غروب آفتاب نواخته می‌شدند، خصوصاً در وقت سحر‌های ماه مبارک رمضان و هنوز هم این کار ادامه دارد و ضمن صبح و غروب در دیگر مناسبت‌هایی مانند اعیاد قربان، فطر، غدیر و نوروز به همراه جشن‌های میلاد باز هم نواخته می‌شوند.
از دیگر زمان‌هایی که نقاره‌ها نواخته می‌شود زمانی است که بیماری در حرم شفا می‌گیرد، البته این کار ضوابط خودش را دارد و پس از بررسی‌های مختلف از جمله بررسی پرونده پزشکی شخص بیمار نقاره‌ها نواخته می‌شوند.
نقاره‌زنی در حرم امام رضا (ع) امری موروثی است و از پدر به پسر به ارث می‌رسد، مگر اینکه شخصی فرزند پسر نداشته باشد و یا خودش نخواهد به این عرصه بیاید که آن زمان با تأیید تولیت شخص یا اشخاص دیگری جایگزین می‌شوند.
نقاره‌زنی از دوران صفویه و پس اینکه شاه اسماعیل صفوی بر تخت سلطنت نشست این کار هنگام نزدیک شدن به وقت نماز انجام می‌شد، همان دوران و به دلیل علاقه و ارادت شاه به امام رضا (ع) این کار در حرم امام رئوف هم با همین هدف یعنی اطلاع دادن وقت نماز و اعلام مناسبت‌های مختلف انجام می‌شد و هنوز پس از قرن‌ها این آیین به عنوان یک سنت حفظ شده است. البته این آیین از دوران باستان در ایران مرسوم بوده اما از زمان شاه طهماسب صفوی به عنوان یکی از برنامه‌های حرم مرسوم و این سنت تا امروز باقی ماند.
نقاره‌زنی در حرم رضوی مربوط به سال ۱۳۴۰ شمسی
برخی منابع تاریخچه نقاره‌زنی در حرم امام رضا (ع) را پیش از دوران صفویه مطرح می‌کنند اما سندی در این زمینه وجود ندارد. همچنین درباره چرایی نقاره زنی در حرم امام رضا (ع) در برخی منابع آمده است این کار به دلیل موضوع ولایت‌عهدی امام و حاکمیتش در جامعه بوده و از آنجایی که نقاره‌زنی بیشتر در مراسم‌های پادشاهان به کار می‌رفته علاقه‌مندان آن حضرت، پس از شهادت امام در حرم مطهرش به نقاره‌زنی پرداختند.
استقرار نیروهای نظامی در جوار حرم هم از دیگر دلایل این کار عنوان شده است، به این صورت که قوای نظامی برای اعلام آمادگی خود شیپور و نقاره می‌نواختند و این امر سبب ترویج این کار در حرم شد.
البته در این زمینه‌‌ها سند دقیقی وجود ندارد و این نکات در برخی منابع ذکر شده است اما آنچه واضح است این است که در زمان شاه طهماسب علاوه بر نقاره نوازی ویژه پادشاه، نقاره‌ای هم به احترام امام رضا (ع) و ویژه آن حضرت نواخته می‌شد.
نمایی از نقاره‌خانه رضوی در سال ۱۲۸۳ شمسی
برای این منظور فضایی در حرم امام رضا (ع) و بر روی بلندی احداث شد که به آن نوبت‌خانه می‌گفتند و در آن نوازندگان به نواختن شیپور، دهل، کرنا و ... می‌پرداختند که کرنا هنوز هم در این آیین نواخته می‌شود. البته نقاره زدن و شیپور نواختن، براى احترام و بزرگداشت بارگاه امام رضا (ع) است و فقط جنبه تشریفاتى دارد. این آیین بیشتر در جشن‌ها برگزار می‌شود و در ایام محرم و صفر و دیگر ایام شهادت و سوگواری نواخته نمی‌شود.
ظهور سلسله افشاریه دوران رونق نقاره نوازی در حرم امام رضا (ع) بود و این کار همواره مورد توجه نادر شاه قرار می‌گرفت و آیین نقاره‌زنی با تشریفات خاصی در حرم انجام می‌شد، البته در این دوره هم در ایام سوگواری مراسم انجام نمی‌شد.
در دوره قاجاریه هم نقاره‌زنی در حرم امام رئوف بیش از قبل مورد توجه قرار گرفت تا جایی که اغلب اسناد موجود درباره نقاره خانه رضوی مربوط به همین دوره است. نقاره‌خانه رضوی در دوره قاجاریه دارای آداب و ضوابط خاصی شد و به آن کرنا خانه می‌گفتند. به نوازندگان هم «عمله‌جات شکوه» می‌گفتند. اما در سال‌های حاکمیت شاهان قاجار در کشور نقاره و شیپور‌نوازی در دربار شاهان از رونق افتاد اما این سنت در حرم امام رضا (ع) حفظ شد. البته در دوران پهلوی این آیین چند سال متوقف شد اما باز هم از سر گرفته شد و امروز به عنوان یکی از سنت‌های پرطفدار حرم محسوب می‌شود.
حرم رضوی و نقاره‌خانه پیش از احداث پایین خیابان
اما ابزار‌هایی که در نقاره زنی استفاده می‌شود شامل دو ساز کرنا و طبل است که کرنا ساز بادی با طور ۱۰۰ سانتیمتر و یا ۱۲۰ سانتیمتر است که از جنس مس یا برنج ساخته شده و روی آن با کرم آب‌کاری شده است، همچنین طبل‌های نقاره خانه رضوی چهار نوع است که سرچاشنی، گاه برگاه، تخم مرغی و ساده نام دارند و هرکدام با شیوه‌ای خاص و به منظوری خاص نواخته می‌شوند. طبل سرچاشنی دارای صدای زیر است و در همه زمان نقاره‌نوازی نواخته می‌شود، طبل های دیگر که بزرگ‌تر هستند باید هماهنگ با طبل سرچاشنی بنوازند.
در مرکز اسناد آستان قدس رضوی بیش از دو هزار صفحه سند به مسائل نقاره‌خانه می‌‌پردازد که از این تعداد ۲۰۰ صفحه مربوط به دوره صفویه، ۴۵۰ صفحه دوره افشاریه، ۹۵۰ صفحه دوره قاجاریه و بقیه مربوط به دوره پهلوی و معاصر است.
در آیین نقاره‌زنی هر کدام از کرناها ذکری را بیان می‌کنند اما طبل‌ها ذکری ندارند و فقط به عنوان «کوس شادمانه» و هم‌نواز از شروع تا خاتمه با کرناها نواخته می‌شوند.
نقاره‌خانه رضوی در سال ۱۳۲۵ شمسی
در ادامه برخی از اذکار کرناها در آیین نقاره‌زنی تقدیم می‌شود.
دست اول
«سرنواز»، سردسته کرنانوازها، کرنا را به طرف گنبد حضرت به عنوان سلام می‌گیرد و این ذکر را می‌دمد: «سلطان دنیا و عقبی علی بن موسی الرضا»
پس نوازان که تعداد آن ها چهار نفر است جواب می‌دهند: «امام رضا»
سرنواز مجدداً با سر کرنا به طرف گنبد حضرت اشاره می‌کند و می‌نوازد: «امام رضا»
پس نوازان جواب می‌دهند: «غریب»
پایین خیابان و نمایی از نقاره‌خانه سال ۱۳۵۲ شمسی
دست دوم
کرنای سرنواز ذکر می‌کند: «مولا، مولا، مولا، علی بن موسی‌الرضا»
پس‌نوازان جواب می‌دهند: «رضا جان»
سرنواز، سرکرنا را به طرف گنبد می‌گیرد و ذکر می‌کند: «یا امام غریب یا امام رضا»
دست سوم
کرنای سرنواز ذکر می‌کند: «دوران، دوران امام رضاست»
در این موقع طبال‌ها به عنوان شادی طبل‌های خود را به صدا در می‌آورند. این طبل به «کوس شادمانه» معروف است.
مجدداً سرنواز ذکر می‌کند: «دوران، دوران امام رضا دادرس بیچارگان»
پس‌نوازان پاسخ می‌دهند: «ای دادرس درماندگان»
موقعی که پس نوازان می‌خواهند کرنای خود را بر زمین بگذارند، سرنواز می‌گوید: «فریاد رس».
محل نواختن نقاره در محل فوق ایوان نقاره خانه در صحن انقلاب است و این مراسم امروز با استقبال بالای زائران و مجاوران همراه است به طوری که هنگام نواختن نقاره‌ها خصوصاً در هنگام غروب جمعیت زیادی در صحن انقلاب اسلامی و ضلع شرقی حرم جمع می‌شوند ضمن گوش دادن به نوای نقاره‌ها با امام خود راز و نیاز می‌کنند.
مرحوم شکوهی یکی از قدیمی‌ترین نقاره‌زن‌های حرم رضوی
منبع:فارس