عقیق:حضرت آیت الله مظاهری، سلسله دروس اخلاقی با موضوع «شرح چهل حدیث اخلاقی» داشته اند که مطالب شنیدنی و خواندنی این استاد اخلاق حوزه در شماره های مختلف تقدیم نگاه شما خوبان خواهد شد.
حدیث سی و هفتم: درک مراتب والای عرفانی با مداومت بر نماز شب
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم
«رَبِّ اشْرَحْ لی صَدْری وَ یَسِّرْ لی أَمْری وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانی یَفْقَهُوا قَوْلی»
علامۀ مجلسی «رحمت الله علیه» در جلد ۷۵ بحارالانوار، روایت مهمّی از امام یازدهم، امام حسن عسکری «سلام الله علیه» نقل می‌کند. ایشان می‌فرمایند:
«إِنَّ الْوُصُولَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَفَرٌ لَا یُدْرَکُ إِلَّا بِامْتِطَاء اللَّیْلِ» [۱]
رسیدن به خداوند، سفری است که جز با درهم‌پیچیدن شبانه حاصل نمی‌شود.
این روایت مربوط به نماز شب و تهجّد شبانه است. امام «سلام‌الله‌علیه» نیل به مقام‌ها و درجات عرفانی و معنوی را وابسته به نماز شب می‌دانند. به بیان دیگر، اگر کسی بخواهد به مقام شهود برسد، سیروسلوک داشته باشد و به لقای پروردگار متعال نائل گردد و فانی در او شود، باید از سیر در شب بهره بگیرد.
از نظر قرآن کریم و از نظر روایات، رسیدن به مقامات معنوی و عرفانی، شب بیداری و نماز شب می‌خواهد. اساتید اخلاق و عرفان نیز همواره به شاگردان شود برای اهتمام به نماز شب توصیه کرده‌اند. اساساً موفقیّت در هر رسالت معنوی و پیروزی در هر هدف متعالی، مرهون مداومت بر نماز شب و راز و نیاز با خداوند در دل شب است.
هنگامی که پیامبراکرم «صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» به رسالت مبعوث شدند و از غار حرا به خانه آمدند، سورۀ مزمّل نازل شد. خداوند متعال در آن سوره، یک دستورالعمل سازنده برای پیشبرد اهداف رسالت، به رسول خویش القاء فرمود. از جملۀ آن دستورهای کاربردی، تهجّد شبانگاهی است. چنانکه می‌فرماید:
«یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ، قُمِ اللَّیْلَ إِلاَّ قَلیلاً، نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلیلاً، أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتیلا» [۲]
آن دستور العمل و از جمله نماز شب، برای سیروسلوک پیامبر «صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» و نیز برای پیروزی ایشان در پیشبرد اهداف رسالت، بسیار مؤثر بود.
ساعت‌های شبانگاهی برای ثمربخشی حرکت‌های معنوی، کاربرد بیشتری دارد. مثلاً مبعث پیامبر اکرم «صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» و اولین وحی به ایشان، در شب رخ داده است. وحی به حضرت موسی «سلام‌الله‌علیه» در کوه طور نیز در شب اتفاق افتاده است. قرآن کریم در شب نازل گردیده است. چنانکه می‌فرماید: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ، إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» [۳]. معراج آن نبّی گرامی نیز، معراجی شبانه است: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ سُبْحانَ الَّذی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْبَصیرُ» [۴]
حضرت موسی «سلام‌الله‌علیه» سی شب به میقات رفت و بعد ده شب دیگر هم به آن افزوده شد:
«وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعینَ لَیْلَةً» [۵]
از این آیات شریف، معلوم می‌شود که سیروسلوک و طیّ مقامات معنوی مربوط به شب است. ارتباط عاطفی با خداوند متعالی و قرب به ذات باری، مختصّ شب است.
در سورۀ مزمّل نیز به عنوان اولین دستور، پیامبر اکرم «صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» را به تهجّد شبانه توصیه می‌فرماید. رسم پیامبرگرامی «صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» چنین بوده است که شب‌ها زود می‌خوابیدندو نیمه شب بیدار می‌شدند. از نیمه شب تا هنگام اذان صبح در چند مرحله نماز شب می‌خوانده‌اند و در بین نمازها خواب کوتاهی داشته‌اند. یعنی نیمۀ دوّم شب را به چند قسمت تقسیم و در هر قسمت چند رکعت نماز می‌خوانده‌اند.
قرآن کریم راجع به متقیّن و در بیان ویژگی‌های آنها می‌فرماید:
«وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» [۶]
یعنی افراد با تقوا، هنگام سحر، با خداوند راز و نیاز و مناجات دارند و از او طلب مغفرت می‌کنند. در آیۀ دیگر، علامت مؤمن را تقیّد به عبارت و ارتباط شبانه با خدا می‌داند. می‌فرماید:
«تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ، فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ» [۷]
مؤمن کسی است که شب‌ها پشت پا به رختخواب می‌زند و به سوی خدا سیر می‌کند. گاهی صفات جلال خدا و گاهی صفات جمال خدا بر دلش حکم‌فرما می‌شود و فقط خدا می‌داند که به چه مقام‌هایی نائل می‌گردد.
این مقام‌ها مختصّ قیامت هم نیست، بلکه در همین دنیا نیز نمازشب‌خوان‌ها عالمی دارند، سیری دارند و حالات و مقامات والایی کسب می‌کنند. تمام لذّت شبانه‌روز آنها در مداومت بر نماز شب است. اگر در روز گرفتاری و غم و غصه دارند، اگر دچار بلا و مصیبت هستند و زندگی را به سختی می‌گذرانند، صبر می‌کنند تا آن ساعت نیمه شب یا آخر شب فرا برسد و تمام گرفتاری و غم و نگرانی خود را با نماز شب رفع کنند.
امام باقر «سلام‌الله‌علیه» می‌فرمایند: این آیۀ شریفه، دربارۀ امیرالمومنین «سلام‌الله‌علیه» و شیعیان نازل شده است. آنها سر شب می‌خوابند و وقتی یک سوّم از شب گذشت، با خداوند راز و نیازها دارند: «یَنَامُونَ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ فَإِذَا ذَهَبَ ثُلُثَا اللَّیْلِ أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ فَزِعُوا إِلَی رَبِّهِمْ رَاغِبِینَ رَاهِبِینَ طَامِعِینَ فِیمَا عِنْدَهُ ...»[۸]
نزد اهل دل و در پیش اولیای الهی، دو رکعت نماز در دل شب، از دنیا و همۀ آنچه در دنیاست، ارزشمندتر و عزیزتر است. پیامبر اکرم «صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» می‌فرمایند:
«لَرَکْعَتَانِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ أَحَبُ إِلَیَ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا» [۹]
یعنی اگر به پیامبر «صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» یا به امام صادق «سلام‌الله‌علیه» یا به هر یک از اهل‌بیت «سلام‌الله‌علیهم» بگویند: تمام ثروت و دارایی دنیا را به شما می‌دهیم، امّا دو رکعت نماز شب نخوانید، به دنیا پشت پا می‌زنند و حاضر نیستند نماز شب را از دست بدهند.
این مطالب اغراق نیست، حتی فقط برای تأکید هم نگفته‌اند، بلکه صددرصد واقعیّت است؛ آن کسانی که عاشق حقیقی خداوند متعال هستند، نماز شب را از دنیا و محتویات آن افضل می‌دانند.
اگر کسی از این حرف‌ها شگفت‌زده می‌شود و باور آن را سخت می‌داند، به خاطر آن است که به این مقام‌ها نرسیده و به‌طور طبیعی درک آن را ندارد. یک «الله اکبر» یا یک «لااله‌الاالله» در نماز، مکالمه با خداست و شیفتگان نیایش الهی آن را با هیچ چیز معاوضه نمی‌کنند. بی‌جهت نیست که گاهی امام صادق «سلام‌الله‌علیه» در نماز هفتاد مرتبه آیۀ «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعینُ» [۱۰] را تکرار می‌کردند. به رکوع می‌رسیدند، ذکر آن را مرتب تکرار می‌کردند و از آن رد نمی‌شدند.
اگر آدمی به مقام شهود برسد و نماز شب برایش به مکالمۀ با حق تعالی مبدّل گردد و در نماز با خدا معاشقه کند، هنگام خواندن حمد و سوره، توجه پیدا می‌کند که خداوند در حال حرف‌زدن با اوست و با زبان خودش با او مکالمه دارد. این توجه، عرضی هم نیست، بلکه واقعی است و از مقام شهود ناشی می‌شود.
هنگامی که حمد و سوره تمام می‌شود و به رکوع می‌رود، در گفتن ذکر «سبحان ربی العظیم و بحمده»، در می‌یابد که خودش دارد با خدا حرف می‌زند و خداوند توجه به حرف‌زدن او دارد و پاسخ ذکر او را می‌دهد. معلوم است که یک لحظه از این حالات عرفانی، به دنیا و آنچه در آن است، ارزش دارد.
باید توجه شود که این مقام‌های روحانی، مختصّ به معصومین «سلام‌الله‌علیهم» نیست، بلکه همۀ کسانی که واقعاً اهل نماز شب هستند، می‌توانند به آن دست یابند.
آنان که در سیر و سلوک به جایی رسیده‌اند و مقام شهود را درک کرده‌اند، کسانی که از دانستن عبور کرده و به یافتن حقایق عرفانی رسیده‌اند، این مقام‌ها را به خوبی درک می‌کنند.
اهمیّت نماز شب به قدری است که در برخی کتب روایتی از قول پیامبر اکرم «صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» نقل شده که می‌فرمایند: اگر نماز شب برای عموم مردم سخت نبود، آن را واجب می‌کردم. [۱۱]یعنی اقتضای وجوب دارد، مصلحت تامّۀ ملزمه را دارد و به خاطر رفع مشقّت از امّت، وجوب آن برداشته شده، وگرنه مثل نماز صبح واجب بود.
قرآن کریم می‌فرماید: نماز شب، مقام محمود دارد:
«وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً» [۱۲]
مقام محمود چیست؟ در روایات شریف اهل‌بیت «سلام‌الله‌علیهم» مصادیقی برای مقام محمود ذکر شده است. از جمله فرموده‌اند: مقام محمود، شفاعت است. نه تنها اهل نماز شب، مشمول شفاعت می‌شوند، بلکه می‌توانند از دیگران شفاعت کنند.
در برخی روایات آمده است که مقام محمود آن است که در قیامت، دیگران حسرت او را می‌خورند. یعنی کسی که مداومت به نماز شب داشته، مقامی دارد که سایر افراد که اهل نماز شب نبوده‌اند، حسرت مقام او را می‌خورند. بعضی‌ها هم مقام محمود را برای همین دنیا معنا کرده‌اند و گفته‌اند: انسان در پرتو نماز شب، ابهّت اجتماعی پیدا می‌کند. یعنی حکومت بر دل‌ها و محبوبیّت و ابهّت اجتماعی، در سایۀ مداومت بر نماز شب به دست می‌آید. روحانیون، مبلّغین و افراد تأثیرگذار در اجتماع که به ابهّت و محبوبیّت اجتماعی برای اثرگذاری بر دیگران نیاز دارند، می‌توانند با نماز شب، در بین مردم عزیز شوند و بر آنان اثر بگذارند، بر دلشان حکومت کنند و کلامشان نافذ گردد.
امام صادق «سلام‌الله‌علیه» می‌فرمایند:
«صَلَاةُ اللَّیْلِ تُبَیِّضُ الْوُجُوهَ وَ صَلَاةُ اللَّیْلِ تُطَیِّبُ الرِّیحَ وَ صَلَاةُ اللَّیْلِ تَجْلِبُ الرِّزْقَ» [۱۳]
بعضی هم گفته‌اند: مقام محمود همان است که قرآن کریم می‌فرماید:
«أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ» [۱۴]
اولیای خداوند، غم گذشته را نمی‌خورند و از آینده ترسی ندارند؛ یک نفس مطمئنّه دارند که زندگی منهای غم و غصّه و عاری از اضطراب و نگرانی از آن نشأت می‌گیرد. این آیات و این خطاب‌ها، خصوصیّت ندارد و علاوه بر اهل‌بیت «سلام‌الله‌علیهم»، افراد متّقی را نیز دربر می‌گیرد.
علّامۀ مجلسی اول «رحمت‌الله‌علیه» می‌گوید: مشغول نماز شب بودم که فرزندم محمدتقی، یعنی علّامۀ مجلسی دوم «رحمت‌الله‌علیه» گریه کرد. در همان حال که مادرش سرگرم آرام کردن او بود، در نماز شب از خدا خواستم که او را از مروّجین اسلام عزیز قرار دهد. این دعا، در نماز شب مستجاب شده و علّامۀ مجلسی را با آن همه خدمات و برکات برای اسلام، تحویل جامعه داده است. پس برکات نماز شب، برای همه مثل باران می‌بارد و مختصّ به چهارده معصوم «سلام‌الله‌علیهم» نیست. در مجموع می‌توان گفت: مقام محمود، یک مقام پسندیدۀ عام است که همه حسرت آن را می‌خورند، چه در دنیا و چه در آخرت. مقام محمود یعنی مقامی که علّامۀ مجلسی دارد و همۀ ما حسرت آن را می‌خوریم؛ در قیامت هم حتماً منزلتی دارد که حسرت و حیرت همگان را برمی‌انگیزد.
امام صادق «سلام‌الله‌علیه» تعبیری راجع به نماز شب دارند. می‌فرمایند:
«لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُصَلِّ صَلَاةَ اللَّیْلِ» [۱۵]
کسی که نماز شب نخواند، از ما نیست، یعنی شیعه نیست. آنکه نماز شب نخواند، خود را از برکات و مواهب آن محروم ساخته و مثل افراد بی‌بهره و ورشکسته است.
در برخی روایات، تعبیر دیگری برای غافلان از نماز شب به‌کار گرفته شده که بسیار تکان‌دهنده است.
می‌فرمایند: «أَبْغَضُ الْخَلْقِ إِلَی اللَّهِ جِیفَةٌ بِاللَّیْلِ بَطَّالٌ بِالنَّهَارِ» [۱۶]؛ مبغوض‌ترین افراد نزد خداوند تعالی کسی است که از اول شب تا صبح بخوابد و در روز، بیکار و تنبل باشد. جالب اینکه در این روایت برای کسی که شب تا صبح را می‌خوابد، نفرموده‌اند: «نوامٌ باللیل» بلکه فرموده‌اند: «جِیفَةٌ بِاللَّیْلِ»، یعنی آنکه همۀ شب را می‌خوابد را، به جیفه، به معنای مردۀ متعفّن تشبیه کرده‌اند.
از آنچه تاکنون بیان شد، این نتیجه حاصل می‌شود که غفلت از نماز شب و کوتاهی در مداومت بر آن، خسارات فراوانی دارد. به همه توصیه می‌شود قبل از اذان صبح بیدار شوند و به‌واسطۀ نماز شب، با خداوند متعال راز و نیاز و ارتباط عاطفی داشته باشند. آیت‌الله بهجت «رحمت‌الله‌علیه» در این زمینه جملۀ شیرینی داشتند و می‌گفتند: «کوه که نمی‌خواهید جابه‌جا کنید، بلکه زمان خوابیدن خود را این‌طرف و آن‌طرف می‌کنید.»
مرحوم آیت‌الله مرعشی نجفی «رحمت‌الله‌علیه»، به من می‌گفتند: در تشرّف خدمت حضرت ولیّ‌عصر «عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشّریف»، ایشان فرمودند: «ننگ است که یک طلبه نماز شب نداشته باشد؛ عیب است که شیعه نماز شب نخواند.»
استاد بزرگوار ما، مرحوم علّامۀ طباطبائی «رحمت‌الله‌علیه» می‌فرمودند: مرحوم آقای قاضی «رحمت‌الله‌علیه» در بازار نجف به من رسیدند، دست روی شانۀ من گذاشتند و فرمودند: «فرزندم! دنیا می‌خواهی، نماز شب؛ آخرت می‌خواهی، نماز شب!»
توصیه به نماز شب و تأکید به خواندن آن، در سفارش‌های همۀ علمای بزرگ اخلاق و عرفان، فراوان یافت می‌شود. مرحوم آقای ملکی تبریزی «رحمت‌الله‌علیه»، می‌نویسد که مرحوم محقّق همدانی، همان فقیه و عارف بزرگی که بیش از هزار مجتهد و عارف، تحویل عالم اسلام داده است، می‌فرماید: «فرزندم! اگر نماز شب نداشته باشی، به هیچ کجا نمی‌توانی برسی!»
کسی که از نماز شب و ارتباط عاطفی با خداوند بی‌بهره است، دنیای آبادی نخواهد داشت؛ زندگی‌اش پر از غم و غصّه و اضطراب و نگرانی است و مثل کرم ابریشم به دور خود می‌تند تا بمیرد.
پی نوشت ها:
[۱]. بحار الأنوار، ج۷۵، ص ۳۸۰.
[۲]. المزمل، ۱تا۴: «ای جامه به خویشتن فروپیچیده، به پا خیز شب را مگر اندکی، نیمی از شب یا اندکی از آن را بکاه، یا بر آن [نصف] بیفزای و قرآن را شمرده شمرده بخوان.»
[۳]. القدر، ۱: «به نام خداوند رحمتگر مهربان، ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم ...»
[۴]. الأسراء، ۱: «به نام خداوند رحمتگر مهربان، منزّه است آن [خدایی] که بنده‌اش را شبانگاهی از مسجد الحرام به سوی مسجد الأقصی -که پیرامون آن را برکت داده‌ایم- سیر داد، تا از نشانه‌های خود به او بنمایانیم، که او همان شنوای بیناست.»
[۵]. الأعراف، ۱۴۲: «و با موسی، سی شب وعده گذاشتیم و آن را با دَه شب دیگر تمام کردیم. تا آنکه وقت معینِ پروردگارش در چهل شب به سر آمد.»
[۶]. الذاریات، ۱۸: «و در سحرگاهان [از خدا] طلب آمرزش می‌کردند.»
[۷]. السجدة، ۱۶و۱۷: «پهلوهایشان از خوابگاه‌ها جدا می‌گردد [و] پروردگارشان را از روی بیم و طمع می‌خوانند، و از آنچه روزیشان داده‌ایم انفاق می‌کنند. هیچ کس نمی‌داند چه چیز از آنچه روشنی‌بخش دیدگان است به [پاداش] آنچه انجام می‌دادند برای آنان پنهان شده است.»
[۸]. ر. ک: من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۴۸۲.
[۹]. علل الشرائع، ج ۲، ص ۳۶۳.
[۱۰]. الفاتحه، ۵: «تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم.»
[۱۱]. احیاء العلوم، ج ۴، ص ۴۴؛ تهذیب الاسرار، ص ۴۴۴.
[۱۲]. الإسراء، ۷۹: «و پاسی از شب را زنده بدار، تا برای تو [به منزله] نافله‌ای باشد، امید که پروردگارت تو را به مقامی ستوده برساند.»
[۱۳] . ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص۴۱.
[۱۴]. یونس، ۶۲: «آگاه باشید، که بر دوستان خدا نه بیمی است و نه آنان اندوهگین می‌شوند.»
[۱۵].وسائل الشیعة، ج۸، ص ۱۶۲.
[۱۶].بحار الأنوار، ج۸۴، ص ۱۵۸.
منبع:حوزه