تعدادی از احادیث اخلاقی امام حسن عسکری (ع) که به دست ما رسیده، تصویری از جهان اخلاق و معنویت را ترسیم کرده‌اند که دنیای حقیقی یا مجازی عصر حاضر، به آن نیاز مبرم دارند. در این جا به چندین مورد از روایات اخلاقی که مورد ابتلای شدید کاربران فضای مجازی است اشاره می‌کنیم.
ممنوعیت دروغ
از میان ظلمت‌های روحی و اخلاقی، دروغ و دروغگویی به عنوان مقدمه ورود به هر پلیدی و از جمله مهلک‌ترین آنهاست؛ چنان که امام حسن عسکری (ع) می‌فرمایند: «جُعِلَتِ الخَبائِثُ فی بَیتٍ و جُعِلَ مِفتاحُهُ الکِذبَ؛ [۱] همه پلیدی‌ها را در خانه‌ای نهاده‌اند و کلید آن دروغ است.» به نظر می‌رسد اصلی‌ترین چالش در مسیر آشنایی با فضای مجازی آن است که بسیاری خیال می‌کنند فضای مجازی، یعنی جهان پنهان و ناپیدایی که هر سخنی در آن بگوییم، بنویسیم یا القاء کنیم مورد حسابرسی قرار نمی‌گیرد زیرا اساساً حقیقتی ندارد! این، مهم‌ترین مشکل و معضل فهم مردم از فضای مجازی است.
همین فکر غلط و بسیار خطرناک است که باعث شده درصد استفاده غلط از فضای مجازی نسبت به میزان استفاده سازنده پیشی بگیرد. با توجه به فراوانی افکار و اخبار و القائات دروغ یا مخلوط با دروغ و اغراق‌آمیز در فضای مجازی و طبق فرمایش امام عسکری (ع) در مورد ویژگی پلیدی آفرینی دروغگویی، می‌توان سرنخ بسیاری از جرم‌ها و فسادها را در فضای مجازی جستجو کرد. چه بسیار اخبار جعلی و دروغی یا مخلوط با دروغ در فضای مجازی بوده و هستند که بستر ارتکاب جرم‌های اخلاقی، اقتصادی، سیاسی و... شده و می‌شود.
وقتی موعظه جایش را به آبرو‌بری می‌دهد
در دین اسلام آبروی افراد به خصوص مؤمنان، از اهمیت و حرمت ویژه‌ای برخوردار است و هر چه گستره اطلاع‌رسانی افزایش یابد حساسیت و دقت نسبت به خدشه وارد کردن به آبروی افراد نیز بیشتر می‌شود. حتی در مورد نصیحت نیز باید متوجه رعایت جوانب آبرو و شخصیت افراد باشیم. این در حالی است که متأسفانه در فضای مجازی در بسیاری از اوقات، جای خالی نصیحت‌های دلسوزانه و خصوصی نسبت به خطاهای افراد بسیار احساس می‌شود.
امام حسن عسکری (ع) در مورد روش صحیح نصیحت نمودن می‌فرمایند: «مَنْ وَعَظَ أَخَاهُ سِرّاً فَقَدْ زَانَهُ وَ مَنْ وَعَظَهُ عَلَانِیَةً فَقَدْ شَانَه؛ [۲] هر که برادرش را در خلوت پند دهد، او را آراسته است، و هرکس برادرش را در جمع پند دهد، او را سرشکسته کرده است.»
سرعت و وسعت فوق‌العاده نشر اطلاعات در فضای مجازی، همانند شمشیری برنده است که در صورت عدم دقت در استفاده از آن می تواند لطمات جبران ناپذیری به خصوص بر آبروی افراد وارد کند. به عنوان نمونه وقتی کسی خطایی مستند به یک تصویر یا فیلم از او سر می زند به دو صورت می توان عمل کرد؛ اول این که می توان دلسوزانه و به صورت خصوصی او را نسبت به خطایش تذکر داده و نصیحت نماییم و راه دیگر این که، با انتشار غیرمسئولانه آن تصویر، ضمن لطمه زدن به آبروی آن فرد، موجب شیوع آن خطا در جامعه و شاید حتی بدتر شدن رفتار آن شخص شد.
اخلاق در پستوی فضای مجازی
یکی از ویژگی‌های فضای مجازی آن است که بُرد و نفوذ رفتارهای انسان‌ها را به طرز شگفت‌انگیزی افزایش می‌دهد و نه تنها سخن و کاری خاص بلکه حتی اخم و لبخندی که قبلاً در فضای حقیقی شاید تنها چند نفر را تحت تأثیر خود قرار می‌داد، در بستر فضای مجازی می‌تواند بر هزاران فرد با شرایط مختلف تأثیرگذار باشد. این، نکته‌ای است که هر چه در مورد آن بیاندیشیم باز هم کم است.
امام حسن عسکری (ع) در حدیث گرانقدر دیگری در مورد آداب اجتماعی می‌فرمایند: «لَیسَ مِنَ الأدَبِ إظهارُ الفَرَحِ عِندَ المَحزونِ؛ [۳] شادمانی کردن در نزد غمدیده، بی ادبی است.» همان‌گونه که شاد کردن افراد در جامعه اسلامی ارزش و پاداش فراوانی دارد و بالعکس ناراحت کردن آنها ناپسند شمرده شده، اظهار شادی نزد کسانی که غمگین هستند نیز خلاف ادب خواهد بود. متأسفانه در فضای مجازی بسیار دیده شده که بدون اهمیت به غم‌های غمدیدگان، نه تنها به اظهار شادی‌های چه بسا نامتعارف می‌کنند بلکه با طعنه و نیش و کنایه و تمسخر، غم و جراحت درونی افراد را تازه کرده و اقدام به دل شکستن می‌کنند.
از مجموع آن چه در مورد ضرورت دقت در رعایت اخلاق و ادب اجتماعی در فضای مجازی ذکر شد و نیز آن چه در این جا بیان نشد دانسته می شود داشتن ایمان در عصر کنونی، به ظرافت سنجی‌ها و فهم بیشتراز دین نیاز دارد. از این رو، لازم است معارف دینی و اخلاق اسلامی برای دنیای جدید ارتباطات، فراوری و بازتدوین شود.
محسن رفیعی
پی نوشت
[۱] حلوانى، حسین بن محمد بن حسن بن نصر، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، ناشر: مدرسة الإمام المهدی عجل الله تعالى فرجه الشریف، قم، ۱۴۰۸ ق، ص ۱۴۵.
[۲] ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول؛ ناشر: جامعه مدرسین، قم، ۱۴۰۴ ق، ص ۴۸۹.
[۳] همان، ص ۴۸۹.
منبع:فارس