در عصر حاضر و با متنوع شدن ابزارها و روش‌های جنگی، جهاد اقتصادی بیش از گذشته اهمیت یافته و جنگ اقتصادی دشمن، علیه مردم و نظام ایران اسلامی از جمله پردامنه‌ترین این جنگ‌هاست. تحریم‌های اقتصادی دشمنان، تیزی تیغ ناکارآمدی و ضعف‌های درونی اقتصادی را بر پیکره معیشت مردم، دردناک‌تر کرده است. از این رو، لازم است با در پیش گرفتن راهبردهای صحیح و منطقی به بازکردن گره‌های اقتصادی و معیشتی کنونی بپردازیم. در این راستا و با توجه به معارف اسلامی، گوشه‌ای از مؤلفه‌های گشایش اقتصادی را مرور می‌کنیم.
اصل تولید و کار و تلاش در اسلام
کار و تلاش، جوهره آدمی و بهترین راه برای تأمین نیازهای مادی خود و جامعه و ساختن دنیایی آباد است. در هر گره و معضل اقتصادی، تأکید بر کار و تلاش از جمله راهکارهای ثابت و دائمی به شمار می‌رود که هیچ‌گاه نباید از آن غفلت کرد؛ البته جایگاه کار و تلاش در دین اسلام محدود به مسائل مادی نمی‌شود بلکه کار و تلاش، عنصری معنویت‌ساز و بلکه عاملی در جهت رشد روحی و معنوی انسان به شمار می‌رود تا جایی که از رسول خدا (ص) نقل شده که فرمودند: «الْعِبَادَةُ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ تِسْعَةُ أَجْزَاءٍ فِی طَلَبِ الْحَلَال؛ [3] عبادت 10 جزء است که 9 جزء آن در کار و تلاش برای به دست آوردن روزی حلال است.»
در این میان، جهت‌دهی کار و تلاش بر موضوع تولید، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ مثلاً کشاورزی به عنوان یکی از مصادیق همیشگی تولید، مورد توجه و تأکید دین اسلام است، چنانکه امام کاظم علیه‌السلام در این باره می‌فرماید: «هُوَ مِنْ عَمَلِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الْأَوْصِیَاءِ وَ الصَّالِحِین؛ [4] کشاورزی شغل پیامبران خدا، جانشین آنان و مردان شایسته است.»
خلاصه اینکه، از منظر دین اسلام، کسالت و تنبلی در هر صورت، چه در امور دنیوی و اقتصادی و چه در امور معنوی و اخروی، مذموم و ناپسند است؛ امام باقر علیه‌السلام می‌فرماید: «إِنِّی لَأُبْغِضُ الرَّجُلَ أَوْ أُبْغِضُ لِلرَّجُلِ أَنْ یَکُونَ کَسْلَاناً [کَسْلَانَ] عَنْ أَمْرِ دُنْیَاهُ وَ مَنْ کَسِلَ عَنْ أَمْرِ دُنْیَاهُ فَهُوَ عَنْ أَمْرِ آخِرَتِهِ أَکْسَلُ؛ [5] من مردی را که در کار دنیایش تنبل باشد مبغوض می‌دارم و کسی که در کار دنیا تنبل باشد، در کار آخرتش تنبل‌تر است.»
اصل مداومت آگاهانه
بدترین ویروس در هنگام بروز معضلات اقتصادی همانند هر مشکل دیگری، ناامیدی است؛ و یکی از آثار این ناامیدی آن است که موجب شکسته شدن تداوم در کارهای صحیح و لازم می‌شود. بنابراین، فشارهای اقتصادی نباید ما را از تداوم در اجرای تصمیم‌های درست بازدارد؛ بلکه در سایه تداوم و پایداری در راه صحیح است که می‌توان به گشایش اقتصادی دست یافت.
به عبارت دیگر، برخلاف عقبگرد و ارتجاع که موجب فرو رفتن هر چه بیشتر در مشکلات می‌شود، اصرار و جدّیت مضاعف در اجرای تصمیمات صحیح و بجا، موجب شکسته شدن بن‌بست‌ها و باز شدن گره‌های اقتصادی می‌شود. توصیه امام علی علیه‌السلام در این باره این است: «الْمُدَاوَمَةَ الْمُدَاوَمَةَ فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ یَجْعَلْ لِعَمَلِ الْمُؤْمِنِینَ غَایَةً إِلَّا الْمَوْت؛ [6] در کار پیگیر باشید، زیرا خداوند برای کار مؤمنان پایانی جز مرگ قرار نداده است.»
اصل پرهیز از امیدهای تحقیرآمیز
یکی دیگر از موانع ایجاد گشایش، دل بستن به کمک بیگانگان و ترسیم امیدهای تحقیرآمیز است که نه تنها فرصت تحول و رشد را از از جامعه اسلامی سلب میکند بلکه موجب خدشه‌دار شدن عزت و آبروی مسلمین خواهد شد. شخصی نزد رسول خدا صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله آمد و عرض کرد: چیزی به من آموزش بده، حضرت فرمود: «عَلَیْکَ بِالْیَأْسِ عَمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ فَإِنَّهُ الْغِنَى الْحَاضِر؛ [7] بر تو باد به ناامیدی از آنچه در دست دیگران است، که این غنا و بی‌نیازی محسوب می‌شود.» این نسخه، تنها برای اقتصاد فردی مؤمنان نیست بلکه اقتصاد جامعه اسلامی را نیز شامل می‌شود. تنها با چشم دوختن به توان داخلی است که می‌توان ضمن افزایش قدرت و قوت اقتصادی جامعه، از عزت و اقتدار ملی صیانت کرد.
اصل ذخیره‌سازی ثواب یکی از تمایزات اقتصاد اسلامی نسبت به اقتصاد غیر دینی آن است که همزمان با تأمین رفاه و آسایش و آرامش در دنیا، سعادت و رفاه اخروی را نیز دنبال میکند؛ چنانکه قرآن کریم، نسبت به فراموشی بهره‌های اخروی از نعمات دنیوی هشدار داده و می‌فرماید: «وَ ابْتَغِ فیما آتاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصیبَکَ مِنَ الدُّنْیا وَ أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْک؛ [8] و با آنچه خدایت داده سراى آخرت را بجوى و سهم خود را از دنیا فراموش مکن، و همچنان که خدا به تو نیکى کرده نیکى کن.» همدلی و کمک‌های مؤمنانه، برگ برنده اقتصاد اسلامی است که می‌تواند گره‌های کور اقتصادی را بگشاید و راهی برای برون رفت از معضلات معیشتی جامعه بگشاید.
تحول، خط‌شکنی و نوآوری
نیروهای نخبه در هر جامعه‌ای به خصوص در زمان بحران‌ها، سرمایه‌های بی‌نهایت ارزشمندی‌اند که می‌توانند با پرداختن به مسائل صعب العلاج و پیچیده، موجب تحول، خط‌شکنی، نوآوری و نهایتاً گذر از روزهای سخت مردم شوند. انجام کارهای سخت و بزرگ، در دیدگاه اسلام نیز از فضیلت و ارزش ویژه‌ای برخوردار است، چنانکه از رسول خدا نقل است که فرمود: «أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ أَحْمَزُهَا؛ [9] برترین کارها، دشوارترین آنهاست.»
به طور خلاصه، رهایی جامعه اسلامی از تنگنای اقتصادی راهی جز تکیه بر داشته‌های درونی و جدّیت و تلاش مضاعف ندارد و البته خدای متعال اسباب گشایش را با امید موحدانه و تلاش همه جامعه خصوصاً مسئولین فراهم خواهد کرد.
* حجت‌الاسلام محسن رفیعی استاد حوزه علمیه قم
---------------------------
پی‌نوشت:
[1] سوره نساء، آیه 95.
[2] سوره نساء، آیه 141.
[3] مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ج13، ص 12.
[4] کلینى، محمد بن یعقوب؛ الکافی( ط- الإسلامیة)، تهران، 1407 ق، ج 5، ص 75، ح 10.
[5] همان، ج 5، ص 85، ح 4.
[6] نورى، حسین بن محمد تقى؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ناشر: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، 1408 ق، ج 1، ص 130.
[7] برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن - قم، چاپ: دوم، 1371 ق، ج1 ؛ ص16.
[8] سوره قصص، آیه 77.
[9] شیخ بهایى، محمد بن حسین؛ مفتاح الفلاح فی عمل الیوم و اللیلة من الواجبات و المستحبات( ط- القدیمة)، ناشر: نشر دار الأضواء، بیروت، 1405 ق، ص 45.
منبع:تسنیم