عقیق:مسیر‌های منتهی به خراسان قرن‌ها است که مقصد عاشقانی است که از جای‌جای ایران و دیگر بلاد اسلامی برای زیارت امام مهربانی راهی سرزمین آفتاب می‌شوند تا با مدد از آقا علی بن موسی الرضا (ع) دنیا و آخرتشان را بیمه کنند.
در این میان بودند و هستند کسانی که به عشق امام رئوف خاک قدوم زائران را سرمه چشمان خود می‌کنند و دار و ندارشان را در طَبَق اخلاص در اختیار زائران قرار می‌دهند. برخی هم از این فراتر رفته و اموالشان را در راه رفاه زائران امام وقف کرده تا زائران عاشق خسته راه را سال‌های سال یاری کنند.
مهمانسرای حضرت از جمله موقوفات قدیمی و خاص آستان مقدس رضوی است که سالیان درازی است با ذوق و شوق، پذیرای زائران امام مهربانی است. طعامی که زائران دانه‌دانه برنج و نانش را برروی چشم‌هایشان گذاشته و برای شفای بیماران سوغات می‌برند.
اطعام زائران امام رضا (ع) از موضوعاتی است که قرن‌ها مورد توجه واقفان بوده و این عزیزان با نگارش وقف‌نامه اموال و املاکشان را برای اطعام زائران اهدا می‌کنند تا جایی که امروز ۲۹ واقف تعداد ۹۷ رقبه برای اطعام زائران تقدیم کرده‌اند.
در این میان باغ، زمین، کاروانسرا، مزرعه، قنات، حمام، خانه و دکان از جمله موقوفاتی است که برای اطعام زائران وقف شده و برخی از این موقوفات با گذشت صد‌ها سال هنوز عوایدی دارند و از برخی از آنها فقط نامی به یادگار مانده است که البته همگی در اسناد آستان ثبت و ضبط است و اگر هم نباشد در قلب امام مهربانی تا ابد به ثبت رسیده است.
البته با اینکه بسیاری از موقوفات براثر گذر زمان فرسوده شده و یا از کارآیی خارج شدند اما متولیان حرم بسیاری از این موقوفات را احیا کرده تا هنوز هم برای استفاده زائران عواید داشته باشد. مانند حمامی که در ادامه به آن اشاره می‌کنیم.
جمعی خدام رضوی در دوره قاجار درحال تدارک برای پذیرایی از عزاداران
عتیق علی بن احمد توسی معروف به عتیقی، شاه عباس صفوی، میرزا فتحعلی‌خان صاحب دیوان، مهدی قلی بیک میر‌آخور باشی، آقا کافور خزانه‌دار، مختار بیگ، برهان‌الدین محمد، قمر نساء خانم، جعفر قلی بیگا، بی‌بی مرضیه خانم، حاج تیمور پاشا خان، مهدی قلی‌خان قرایی، حاجی عبدالحسین تاجر تهرانی، حسین قلی خان میر پنجه، بانو کوچک آغا صفی افخم‌السلطنه، حاج کاظم غراب، حسین حجاری زنجانی، حاج عباس برنجیان، قصان غریبی لورون و... از جمله خادمانی هستند که اموال خود را در این راستا وقف کرده‌اند اما در این میان از جمله قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین واقفان آستان نورانی امام هشتم می‌توان به «عتیق علی بن احمد توسی» معروف به «عتیقی» اشاره کرد.
وی در قرن نهم قمری چندین مزرعه بزرگ را وقف آستان کرده که بخشی از این موقوفات برای اطعام زائران است و امروز پس از گذشت بیش از ۴۰۰ سال هنوز عواید آن صرف اطعام زائران در میهمانسرای حرم می‌شود.
در بخشی از وقف‌نامه عتیقی آمده است: «شرط کرد واقف مذکور که محصول و منافع رقبات موقوفات را اول به عمارت رقبات موقوفه و مصالح زراعت و بعد به اطعام فقرا و مساکین، صادرین و واردین، مرضاء و غرباء و روشنایی روضه مقدسه منوره متبرکه و به خدام و حفاظ برسانند».
شاه عباس صفوی را هم می‌توان در شمار واقفان بزرگ آستان قدس رضوی دانست. او چند چشمه و مزرعه را وقف حرم رضوی کرده است از جمله چشمه‌ای در شمال مشهد به نام چشمه گیلاس است که با گذر از شهر وارد حرم شده و از پایین خیابان از حرم خارج می‌شد. در یکی از وقف‌نامه‌های شاه عباس آمده است: «آنچه حاصل شود صرف طعام نموده در مطبخ سرکار آستانه علی‌حده به طوری که با طعام‌های قدیمی و مقرری مخلوط نشود طبخ نموده به صادرین و واردین دهند».
از دیگر واقفان قدیمی و بزرگ آستان قدس رضوی حاج کاظم غراب است که بخشی از درآمد موقوفه‌اش را وقف طعام زائران کرده است. در وقف‌نامه‌اش آمده است «درشب وفات حضرت ثامن‌الائمه صلوات الله علیه و آله در مشهد و در محل تشریفات آستان قدس رضوی به مصرف اطعام برسانند». این موقوفه هنوز فعال است و در شب شهادت آن حضرت از عواید این موقوفه سفره اطعام گسترده می‌شود.
همان‌طور که در ابتدای گزارش بیان شد برخی از موقوفات حرم طی گذشت قرن‌ها کارآیی خود را از دست دادند و یا تنها نامی از آنها باقی ماند و یا دیگر عوایدی نداشتند. یکی از این موقوفات حمامی قدیمی است که وقف شربت‌خانه حرم به عنوان یکی از بخش‌های مطبخ شده بود این حمام توسط «مهدی قلی بیک میر آخور باشی» احداث و وقف شد. حمام تا سال ۱۳۶۷ دایر بود اما از آن سال به بعد کارآیی چندانی به عنوان حمام نداشت از این رو بازسازی شده و به عنوان موزه مردم‌شناسی از آن استفاده و عواید آن در راه نیت واقف مصرف می‌شود.
بالا خیابان محل کارخانه زواری
مهمانسرای حضرت بر اساس گواهی وقف‌نامه‌ها از حدود ۴۴۰ سال قبل میزبان زائران امام رئوف بوده که نام آن در دوره صفوی، افشاریه و اوایل دوره قاجار «مطبخ معموره» بود. از حدود دو قرن قبل نام آن به «کارخانه زواری» و «کارخانه خدامی» تغییر کرد که کارخانه زواری در بالا خیابان و کارخانه خدامی در ایوان جنوبی صحن آزادی قرار داشت.
از سال ۱۳۰۸ کارخانه زواری و خدامی در بالا خیابان یکی شد که با ۱۵ اتاق و سه سالن پذیرای زائران امام رضا (ع) بود. سال ۱۳۱۱ کارخانه زواری به مهمان‌خانه زواری تغییر نام داد.
جایی که امروز صحن جمهوری قرار دارد مکان قبلی مهمانسرا در پایین خیابان بوده که تا درب صحن عتیق مکان مهمانسرا به حساب می‌آمد و ۱۱۶ سال پذیرای زائران بود.
۱۱ بهمن ۱۳۳۴ نام مهمان‌خانه زواری به مهمانسرای آستان قدس رضوی تغییر پیدا کرد. آن زمان زائران باید بلیط سفر یا شناسنامه خود را به دفتر زائران حرم تحویل می‌دادند تا کارت ورود به مهمانسرا دریافت کنند. آن زمان روزانه ۱۰۰ نفر میهمان امام بودند که بسیاری از زائران به دلیل محدودیت غذای متبرک رضوی روزیشان نمی‌شد و یا باید چند روز در نوبت می‌ماندند.
پایین خیابان محل کارخانه خدامی
سال ۱۳۵۴ مهمانسرای آستان قدس رضوی به پایین خیابان منتقل شد که می‌توانست تا دو هزار نفر را پذیرایی کند. جایی که هنوز هم پذیرای زائران است.
قربانی از نذوراتی است که از گذشته توسط زائران و مجاوران برای امام رئوف انجام و گوشت آن در میان زائران توزیع می‌شد، اما در ادامه قربانی‌ها هم به مهمانسرای آستان هدایت شد تا غذای حرم رضوی با گوشت قربانی بیشتر متبرک شود.
سال ۱۳۷۳ ظرفیت مهمانسرا گسترش یافت و سال ۱۳۸۹ هم مساحت این مکان از ۳ هزار و ۸۰۰ متر به ۱۰ هزار متر در چهار طبقه افزایش یافت و سردر آن نوشته شد «مهمانسرای حضرت رضا علیه‌السلام».
امروز مهمانسرای حضرت رضا (ع) روزانه پذیرای ۱۰ هزار نفر است که دعوت‌نامه‌های آن در محل‌های اقامت زائران، ورودی و خروجی‌های مشهد، بوسیله نرم‌افزار ویژه تلفن همراه و سامانه پیامکی در اختیار زائران قرار می‌گیرد.
وچه توفیقی است میهمان خان کرم امام رئوف بودن...
برخی از تصاویر مربوط به ایام پیش از شیوع ویروس کرونا است.
منبع:فارس