عقیق:امیرحسین کسائی: ماه رمضان در ایران آداب و رسوم خاصی دارد که آن را از سایر اوقات سال متمایز می‌کند؛ رسم‌هایی مانند نقاره‌زنی برای مشاهده هلال ماه، سحرخوانی که با طبل، دهل، شیپور و نقاره همراه بود و مناجات‌خوانی، اذان گفتن و دعا خواندن که هرکدام به ترتیب از شامگاه تا سحر اجرایی می‌شد.
تاریخچه مناجات در ایران مربوط به سالیان پیش از ظهور زرتشت و اسلام مربوط است. به گفت‌وگو نشستن با معبود و راز دل با او گفتن، از راه‌های نزدیک شدن انسان به خداوند بود؛ چون فرهنگی ریشه‌دار و به شکلی ژرف در بین ایرانیان رواج داشت.
مناجات‌خوانی اسلامی در ایران را می‌توان به دو دوره قبل از انقلاب و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تمییز داد و از تغییر و تحولات اساسی رخ داده با پیروزی انقلاب از آن گفت که در گفت‌وگو با حسین شمسایی از ذاکران و مناجات‌خوان‌های قدیمی کشور این موضوع را بررسی کرده‌ایم. حاصل همنشینی با یکی از پایه‌گذاران مناجات‌خوانی در رادیو در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب را بخوانید:
«الهی‌نامه»های شعرا سرآغاز مناجات‌های ایرانیان بود
مناجات‌خوانی در فرهنگ ایرانیان دارای چه جایگاهی است و مناجات‌خوان‌های مشهور ایران چه کسانی بودند؟
سابقه مناجات‌خوانی در گذشته تاریخ ایران مشهود است. در اشعار شعرای قدیم مانند ابوسعید ابوالخیر، باباطاهر و ... و حتی شعرای جدید آثار بسیاری در قالب مناجات که «الهی‌نامه» نام داشت، مشهود است که به راز و نیاز با پروردگار می‌پرداختند.
در خصوص مناجات‌خوان‌های مشهور کشور نیز می‌توان به افرادی در قبل از انقلاب اسلامی اشاره کرد که بسیاری از آن‌ها را ملاقات کردم؛ مانند مرحوم استاد سیدعلی میرهادی، مرحوم حسن ارضی که شب‌های جمعه در حرم عبدالعظیم حسنی(ع) و شهرری مناجات می‌خواند، مرحوم سیدحسین اثنی عشری، مرحوم حجت‌الاسلام سیدمرتضی صالحی خوانساری، حجت‌الاسلام شیخ حسین انصاریان که از دعاخوان‌های قدیمی هستند، آقای میردامادی که در بقعه بی‌بی زبیده (س) قبل از انقلاب دعای کمیل می‌خواندند و بسیاری افراد دیگری که برخی هنوز نیز در قید حیات هستند.
مرحوم استاد سیدعلی میرهادی
جلسات دعاخوانی قبل انقلاب، پوشش فعالیت‌های سیاسی بود
قبل از انقلاب اسلامی مناجات‌خوانی چگونه برگزار می‌شد؟ رژیم چه سختگیری‌هایی نسبت به برگزاری مراسم داشت؟
در رادیو و تلویزیون قبل از انقلاب هیچ دعاخوان مذهبی وجود نداشت؛ به غیر از چند نفر که با مجوز رسمی مسئولان رژیم می‌توانستند دعاخوانی داشته باشند. شاخص‌ترین آن‌ها مرحوم سیدجواد ذبیحی بود که برنامه‌های سحر ماه رمضان را اجرا می‌کرد. هیچ کدام از این افرادی که نام بردم، در رادیو و تلویزیون جایی نداشتند و جز در محافل، مساجد و امامزاده‌ها امکان دعاخوانی نداشتند.
مرحوم سیدجواد ذبیحی
قبل از انقلاب در حوال میدان شوش، هیأت قاسم ابن الحسن(ع) را در ۱۵ سالگی تاسیس کردیم و در منزل کوچک خود در انتهای خیابان ۱۷ شهریور کنونی (شهباز قدیم) برنامه دعای کمیل را از سال ۱۳۴۶ آغاز کردیم و هر شب جمعه بدون پرچم دعا را خواندیم و حدود ۴۰ نفر حتی از شهرستان‌ها حضور پیدا می‌کردند و این روند تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داشت. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی من به مجالس بزرگ‌تری مانند مهدیه تهران و رادیو راه پیدا کردم.
قبل از انقلاب مجالس دعاخوانی یک پوشش بود و به طور مثال جلسه ما محل تجمع انقلابیون و تبادل اطلاعات بود. در آن زمان از همدان آقای آقامحمدی که هم‌اکنون عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام هستند و دیگر افراد حضور پیدا می‌کردند. رفقایی از اصفهان در جلسات بودند یا از مشهد سیدرضا موید و مرحوم اکبرزاده حضور پیدا می‌کردند. در پوشش همین دعای کمیل شب‌های جمعه، بعد از دعا مباحث سیاسی و انقلابی نیز مطرح می شد که حتی به دلیل فشارهای ساواک و اطلاعات رسیده، چندین هفته جلسات ما تعطیل شد و سپس دوباره برگزار کردیم. در آن زمان فعالیت‌های سیاسی خیلی سخت بود و در پوشش برگزاری مراسم دعاخوانی و بدون پرچم تلاش‌هایی صورت می‌گرفت.
ماجرای ورود مناجات‌خوان‌ها به رادیو و تلویزیون بعد از انقلاب
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و تغییر نظام، چه افرادی برای اولین بار توانستند در رسانه ملی شامل رادیو و تلویزیون مناجات‌خوانی کنند؟
اولین نفراتی که برای مناجات‌خوانی وارد رادیو شدند، بنده، مرحوم حسین صبحدل که آن اذان گلدسته‌ای را قرائت کرده بود و مرحوم عباس صالحی برای بخش دعا و مناجات بودیم و مصطفی صدرزاده که از قاریان خوب کشور بودند و کاظم نیکنام نیز برای بخش قرآن وارد شدند.
مرحوم حسین صبحدل
ابتدای کار آقای وجیه‌اللهی در رادیو مسئولیت را برعهده گرفت که به واسطه برخی از دوستان ابتدا بنده را فرا خواند و سپس مرحوم صبحدل را دعوت کرد و در نهایت ما نیز دیگر نفرات را برای ماه رمضان آن سال دعوت کردیم که از آنان تست گرفته شد. بخشی از بررسی فنی افراد توسط بنده و مرحوم صبحدل و بخشی نیز توسط آقای محمدرضا شجریان انجام شد، اما در نهایت فردی قبول نشد تا اینکه مرحوم موسوی قهار توانست به رادیو راه پیدا کند. اولین کارهایی که ما انجام دادیم، ضبط قرائت اشعار مذهبی و دعاها بود که همواره نیز تلاش داشتیم این مناجات‌ها درست تلفظ شود. بسیاری از مداحان سرشناس کشور در آن زمان حضور پیدا کردند و تست صدا دادند و الحمدلله با این اقدامات برنامه مناجات‌خوانی در ماه رمضان راه افتاد.
فضای تلویزیون در سال‌های ابتدای انقلاب اسلامی، بسته بود و تا مدت‌ها امکان حضور افراد برای مناجات‌خوانی نبود. در نهایت بعد از ماجرای قطب‌زاده به نوعی راه باز شد و توانستیم در تلویزیون نیز وارد شویم و مناجات‌خوانی داشته باشیم و برنامه‌های سحر ماه رمضان را اجرا کنیم.
انقلاب اسلامی مناجات‌خوانی را احیا کرد
پیروزی انقلاب اسلامی چه تاثیری در روند مناجات‌خوانی کشور داشت؟
انقلاب اسلامی در طول این ۴۱ سال موجب احیاء مساجد و هیأت‌ها و ذیل آن‌ها مناجات‌خوانی شد و در زمینه مناجات‌خوانی در رسانه ملی نیز تحول گسترده‌ای به دلیل وجود امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری که خود مشوق نغمات آئینی، قرآن، ادعیه و ... بودند، شکل گرفت. در طول انقلاب اسلامی، هر صبح جمعه دعای ندبه و هر شب جمعه دعای کمیل از رسانه ملی پخش می‌شود و در دیگر ایام سال نیز برنامه‌های مناجات‌خوانی مختلفی پخش می‌شود. به نوعی انقلاب اسلامی موجب شد تا مناجات‌خوانی در کشور از حجره‌ها و پستوها، ملی شود و به رادیو و تلویزیون راه پیدا کند.
موسوی قهار مناجات‌خوان محبوب مردم بود
یکی از افرادی که بعد از انقلاب اسلامی در عرصه مناجات‌خوانی بسیار رشد کرد، استاد موسوی قهار بود. روند ورود ایشان به چه صورت بود؟
استاد سیدقاسم موسوی قهار بعد از انقلاب اسلامی باصدای بسیار پرطنین خود خوش درخشیدند که صدای بسیار آرام‌بخشی هم داشت. در جمع دوستان هربار بحث می‌شد، جمع‌بندی آن‌ها این بود که موسوی قهار، یکی از افرادی است که صدا و مهارتش در میان مردم، علما و مقام معظم رهبری در دعاخوانی مورد پسند بود.
مرحوم سیدقاسم موسوی قهار
استاد موسوی قهار چند سال قبل وارد برنامه‌های مذهبی رادیو شدند و دعای سحرهای ماه رمضان با نوای ایشان پخش می‌شد. ایشان از دوستان بسیار صمیمی بنده بود که بسیار مسلط و خوش‌خوان در دعاخوانی بودند و شش دانگ دعا می‌خواند. از نظر شخصیتی نیز فردی محجوب، وارسته و ... بود که خدا ایشان را رحمت کند.
تفاوت‌های بارز مناجات‌خوانی و مداحی
میان مداحی و مناجات‌خوانی چه تفاوت‌هایی وجود دارد و آیا فردی در هر دو حوزه می‌تواند وارد شود و موفق باشد؟
تفاوت جدی‌ای وجود دارد؛ زیرا مداحی و مناجات‌خوانی دو رشته کاملا متفاوت است. مناجات‌خوانی نیازمند آشنایی کامل به ادبیات عرب دارد و فرد باید واژگان عربی را صحیح بخواند، اما در اشعار فارسی که در مداحی استفاده می‌شود، فرد باید آشنا به ادبیات فارسی باشد تا بتواند اشعار و واژگان را صحیح بخواند تا بتواند اشعار را صحیح ارائه کند.
در مناجات‌خوانی فرد باید مسلط به زبان عربی باشد تا بداند کدام بخش حزین و کدام بخش امیدآفرین یا شاد است تا بتواند با لحن صحیح، دعا را بخواند. مشابه همین قواعد در قرآن نیز وجود دارد که فرد با بهره‌گیری از ادبیات عرب باید بداند کجا خطاب محبت‌آمیز و بشارت خداوند به بهشت است و در کدام آیات انذار و خشم مطرح شده تا متناسب به آن لحن خود را انتخاب کند. زمانی که خداوند به انسان خطاب می‌کند چرا فلان گناه را کردی، فرد باید حالت شرم و حزن در لحنش وجود داشته باشد.
البته بسیاری از مداحان امروزی به زبان فارسی و عربی تسلط دارند؛ لذا در هردو رشته می‌توانند خوب عمل کنند، اما متاسفانه برخی نیز این توانمندی را ندارند. بنابراین توصیه من آن است که مناجات نخوانند.
رسانه‌ملی با پوشش گسترده مناجات‌خوانی مانع اثرگذاری کرونا شد
در شب‌های ماه رمضان امسال به دلیل شیوع ویروس کرونا، فضای جدیدی از مناجات‌خوانی را در حال تجربه هستیم که مداح و مناجات‌خوان تنها و در فضایی خالی از جمعیت می‌خواند و تصویرش برای مخاطب یا از رسانه ملی و یا فضای مجازی پخش می‌شود. این فضا را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
این شب‌ها متاسفانه با مشکلاتی که بر اثر ورود این مهمان ناخوانده نادیدنی و کمتر از ذره که سراسر جهان درگیر شده است، تمهیدات خوبی برای خالی نبودن فضای ماه رمضان از مناجات و دعا اندیشیده شده است و رسانه ملی خوب پای کار آمده است. فضای مجازی نیز خوب در این زمینه‌ها استخدام شده است. این روزها اکثر جلسات در فضای اینستاگرام در حال پخش مراسم هستند.
این شب‌ها ما نیز در مسجد قاسم ابن‌الحسن (ع) برنامه مناجات‌خوانی در ۳۰ شب رمضان در قالب حسینیه مجازی برگزار می‌کنیم. این برنامه‌ها تاثیر زیادی روی مردم دارد؛ زیرا علاقه‌مند حضور در مسجد و جلسات بودند و دلگیر و افسرده شدند، اما از این فضا می‌توانند بهره ببرند.
فن مناجات‌خوانی این روزها پیشرفت کرده است
وضعیت فنی مناجات‌خوان‌های امروز را چگونه ارزیابی می‌کنید و نوای کدام مناجات‌خوان را بیشتر می‌پسندید؟
روند فنی مناجات‌خوانی‌های کنونی را پسندیده‌ام و پیشرفت‌های زیادی داشته‌ایم. من دعاخوانی‌های حاج مهدی سماواتی و حاج ماشاءالله عابدی را بسیار می‌پسندم و کارهای مهدی رسولی را نیز دوست دارم که البته اشعار هم می‌خواند، اما در دعاخوانی بهتر عمل می‌کند. محمود کریمی، سعید حدادیان و ... نیز دعا و مناجات را خوب می‌خوانند.
مهدی سماواتی
مناجات‌خوانی، مهارتی بی‌استاد و تقلیدی است
در جایی گفته بودید، مداحی در ایران با مرشد و استاد به نسل آینده رسیده است، اما مناجات بی‌مرشد بوده است. روند آموزش مناجات‌خوانی چگونه بوده است و امروز جوانان برای ورود به این عرصه چه باید کنند؟
ما استاد مناجات‌خوانی تاکنون نداشتیم و افرادی هم که در این عرصه وارد شدند، همواره مرید یک مناجات‌خوان شدند و با تقلید از او توانستند در این زمینه وارد شوند. به طور مثال فردی مرید و علاقه‌مند مرحوم میرهادی، مرحوم دستغیب و مرحوم آیت‌الله مهدوی کنی می‌شد و پای منبر و مناجات او می‌نشست و سبک دعاخوانی در ذهن او وارد می‌شد. بعد با مراجعه به متون همان روش را ادامه می‌داد تا در نهایت، مناجات‌خوان می‌شد. براین اساس تاکنون در دعاخوانی این نکته را ندیده‌ایم که گفته شود فردی شاگرد فلان استاد بوده است؛ بلکه در این عرصه مرید و مشتاق داریم و از این طریق شناختند.
امروز نیز جوانان می‌توانند اگر صدای خوبی دارند بعد از آموختن زبان عربی، صدای یکی از مناجات‌خوان‌های مطرح را انتخاب کنند و به سبک او بخوانند که خوب و پسندیده است.
جوانان باید بتوانند با توجه به ترجمه دعا، بخوانند تا اگر در دعایی خواند «ظَلَمْتُ نَفْسِی» بداند یعنی به خودم ظلم کرده‌ام، لذا لحن مناسب انتخاب کند و یا اگر «یا مَنِ اسْمُهُ دَواءٌ وَ ذِکرُهُ شِفاءٌ» می‌خواند باید چه لحنی را انتخاب کند و کجای دعا را محزون و کجا را در اوج بخواند. توصیه اکیدم به جوانان این است که حتما در مفاهیم و ترجمه‌های دعاها تعمق کنند و حتی برداشت‌های مختلف از دعا را مطالعه کنند. اگر فرد دعاکننده خود در حال تضرع باشد و از زبان مولا بخواند «أَنَا عَبْدُکَ الضَّعِیفُ الذَّلِیلُ الْحَقِیرُ الْمِسْکِینُ الْمُسْتَکِینُ» در شنونده نیز تاثیر خواهد گذاشت و می‌تواند به او القا کند که فردی مانند امیرالمومنین (ع) با آن جایگاه والا که لحظه‌ای فکر گناه به ذهنش خطور نکرده است، وقتی می‌گوید «من بنده ضعیف هستم» چه معنا و مفهومی دارد.
منبع:فارس