عقیق:امیرحسین کسائی: یکی از مهم‌ترین سنگرهای مبارزه در انقلاب اسلامی مساجد بودند که در حقیقت نقش واسطه‌ای میان مردم و رهبرانشان را ایفا کردند. بعد از انقلاب نیز مساجد، محلی شدند برای برنامه‌ریزی و سازماندهی فعالیت‌های مردمی.
یکی از این مساجد که نقش غیرقابل انکاری در پیشبرد برنامه و اهداف مبارزاتی ضد رژیم و در نهایت پیروزی انقلاب اسلامی داشت، مسجد همت تجریش است که به خاطر موقعیت مناسب جغرافیایی خود که در میدان تجریش کنار امامزاده صالح (ع) واقع بود و فعالیت شخصیت‌هایی چون آیت‌الله طالقانی و آیت‌الله مصطفی ملکی از همان روزهای آغاز فعالیت خود به کانونی برای فعالیت‌های مذهبی و سیاسی نوگرایان دینی از روحانی و غیرروحانی تبدیل شد.
تصویری از مسجد همت تجریش در کنار امامزاده صالح(ع)
مسجدی که عمرش بیش از ۵۰۰ سال است
عمر مسجد همت تجریش برابر با عمر درخت چناری است که در این مسجد کاشته شده است. این چنار توسط کارشناسان محیط زیست مورد ارزیابی قرار گرفته و برای آن ۵۳۷ سال برآورد سنی شده است. داوود روزبهانی، مدیر هیأت امناء مسجد همت درباره روند ساخت ابتدایی این مسجد می‌گوید: «ابراهیم چرخی، فردی چاقوتیز کن در کنار امامزاده صالح(ع) بود که زمین کوچکی را خریداری می‌کند و دور آن حصاری با برگ می‌کشد تا محلی برای نماز خواندنش باشد. این برنامه ادامه داشت تا فصل پاییز فرا رسید که به‌خاطر برف و باران روی آن، سقفی نیز تهیه کرد و این آغاز ایجاد مسجد بود. در سال ۱۳۰۰ مردم تصمیم می‌گیرند تا همت کرده و این زمین را به مسجد تبدیل کنند. به همین دلیل نام مسجد «همت» شد.»
تصویری از ورودی مسجد همت تجریش
یادگاری آیت‌الله طالقانی برای اهالی تجریش
در سال ۱۳۲۰ آیت‌الله طالقانی امام جماعت این مسجد می‌شود؛ پیش از آن‌که ایشان امام جماعت مسجد هدایت شود. مرحوم طالقانی از همان ابتدای ورود به مسجد همت، چهارشنبه‌ها جلسه‌های سخنرانی و تفسیر قرآن برقرار کرد. این جلسه‌ها تا سال ۱۳۴۱ ادامه داشت که ایشان به دلیل انتشار اعلامیه شورای مرکزی نهضت آزادی با عنوان «ایران در آستانه یک انقلاب بزرگ» در چهارم بهمن‌ماه دستگیر و بازداشت شد.
تصویری از آیت‌الله طالقانی
از آن پس نیز این جلسه‌ها به همت آیت‌الله ملکی و طرفداران آیت‌الله طالقانی هم‌چنان در مسجد همت برگزار می‌شد. روزبهانی در خصوص آغاز فعالیت‌های آیت‌الله ملکی در این مسجد می‌گوید: «ایشان به‌عنوان نماینده آیت‌الله کاشانی در نهضت نفت در منطقه شمال تهران انتخاب شد و نشست‌های مختلفی را با حضور آیت‌الله طالقانی در این مسجد برگزار کرد. در ۲۸ مرداد ۳۲، آقای ملکی تحت تعقیب قرار می‌گیرد، به قم می‌رود، در منزل آیت‌الله بروجردی ساکن می‌شود و در قم، درس را شروع می‌کند. در این حین با دختر آیت‌الله فاضل لنکرانی ازدواج می‌کند.»
تصویری از آیت‌الله ملکی
مسجدی که محل سخنرانی مقام معظم رهبری بود
بعد از رفتن آیت‌الله طالقانی به مسجد هدایت در شب‌های پنچشنبه و جمعه، آیت‌الله ملکی در این مسجد نماز می‌خواند و این روند تا سال ۱۳۴۶ ادامه می‌یابد. آیت‌الله ملکی فعالیت‌های روشنگری و سیاسی خود را در این مسجد دنبال می‌کرد. در این سال مردم تجریش از ایشان تقاضا می‌کنند تا به صورت کامل امام جماعت این مسجد شود و با این امر، مسجد تحول جدیدی پیدا می‌کند. روزبهانی درباره آثار حضور آیت‌الله ملکی به عنوان امام جماعت این مسجد می‌گوید: «ایشان با استفاده از ارتباطات خود در قم، تمام سیاسیون و روحانیون مطرح آن زمان همچون مقام معظم رهبری، مرحوم آیت‌الله رفسنجانی، آیت‌الله صدوقی، آیت‌الله طالقانی و ... را برای سخنرانی در این مسجد دعوت می‌کرد، به‌طوری که این مسجد آن روزها کانون انقلاب اسلامی در شمال تهران شده بود. تمام روحانیون منطقه همچون آیت‌الله رسولی محلاتی در مسجد فرشته، آیت‌الله مفتح در مسجد قبا، شهید شاه‌آبادی در مسجد اختیاریه، امام جمارانی و ... که در منطقه شمال تهران بودند، با محوریت آیت‌الله ملکی تلاش می‌کردند.»
پایگاه انقلاب بیخ گوش دو کاخ شاهنشاهی
مسجد همت تجریش میان دو کاخ نیاوران و سعدآباد واقع است که در زمان پهلوی از حساسیت بسیاری برخوردار بود، اما مردم می‌دانستند در این مسجد هر شب روشنگری صورت می‌گیرد و سخنرانی‌های خوبی صورت می‌گیرد که با حضور آیت‌الله ملکی تلاش‌های این مسجد انسجام بسیاری یافت. روزبهانی در این خصوص می‌گوید: «آیت‌الله ملکی جزء اولین نفرات و بنیان‌گذاران جبهه روحانیت مبارز با شهید بهشتی، شهید مطهری، شهید مفتح، شهید محلاتی، شهید شاه‌آبادی، مرحوم آیت‌الله ایروانی، مرحوم آیت‌الله مهدوی کنی و ... بود که ایشان اداره کننده جلسات بود و ساواک، بارها با ایشان برخورد کرده بود.
او ادامه می‌دهد: یک مرتبه، جلسه جامعه روحانیت مبارز در منزل شهید لاجوردی بود که ساواک تمام حاضران را دستگیر و با اتوبوس راهی اوین کرد. بعد از دستگیری آیت‌الله ملکی تمام کسبه تجریش، دربند، نیاوران، امامزاده قاسم و .. خودجوش بدون برنامه‌ریزی قبلی اعتصاب کردند و مغازه‌ها را بستند. این اعتصاب در سال ۱۳۵۳ بود، ساواک در گزارش خود از آن زمان آورده است که شاه از این منطقه عبور می‌کرد و مشاهده می‌کند که در روز شنبه تمام مغازه‌ها بسته است. آن زمان بنا بود رهبر چین دو روز بعد به ایران بیاید و از همان مسیر هم عبور می‌کرد. علت را جویا می‌شود و اعلام می‌کنند روحانی مسجد این منطقه بازداشت شده است و مردم اعتصاب کرده‌اند. شاه، سریع دستور آزادی می‌دهد، اما آیت‌الله ملکی نمی‌پذیرد و می‌گوید ما را دسته‌جمعی دستگیر کردید و باید همه را آزاد کنید که با این فشار همه آزاد می‌شوند. حتی در آن زمان نمازگزاران مسجد همت هم اعتصاب کردند و مردم در این مسجد جمع شدند که بعد از آزادی آیت‌الله ملکی، مردم از مسجد رفتند و مغازه‌ها نیز باز کردند.»
تصویری از ورودی مسجد همت تجریش
با وقوع زلزله طبس در ۲۵ شهریور ۱۳۵۷ هنگامی که کشور در بحران و آشفتگی ناشی از انقلاب به سر می‌برد و نهادهای مسئول مانند جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران (هلال احمر) از کار اصلی خود بازمانده بودند، ضرورت کمک‌رسانی به هموطنان آسیب‌دیده و جمع‌آوری و دفن اجساد و مداوای مجروحان بیش از پیش نمایان شده بود. پس از وقوع زلزله کاروانی حامل وسایل ضروری و مواد خوراکی به همراه چند نفر پزشک از طرف مسجد همت به طبس رفت.
تصویری از آیت‌الله ملکی در محضر امام خمینی(ره)
چاپ اعلامیه‌ها و پیام‌های امام توسط مسجد همت تجریش
آیت‌الله ملکی در مسجد، انتشارات ایجاد کرده بود و دستگاه افستی در کرج مستقر کرده بود و به نشر و توزیع پیام‌های امام مبادرت می‌کرد. شناساندن امام توسط ایشان بود و در سخنرانی‌های مسجد صریحاً احکام امام را با نام مطرح می‌کرد و نسبت به تبعید ایشان نیز مواضع سختی می‌گرفت. در زمان عزاداری و میلاد اهل بیت(ع) که مراسم برگزار می‌شد، سخنرانان در این مسجد صریح سخنرانی و موضع‌گیری می‌کردند؛ به‌طوری که همگی دستگیر می‌شدند. روزبهانی در این خصوص می‌گوید: «بعد از یکی از این سخنرانی‌ها مردم شروع به شعار دادن کردند و به خیابان پهلوی (ولیعصر فعلی) رفتیم و به تمام مشروب‌فروشی‌ها حمله کردیم و تا پسیان جلو رفتیم و شهربانی در آن منطقه حضور یافت و شروع به تیراندازی کرد. این مسجد منشأ و پایه‌گذار تظاهرات در منطقه شمال کشور برای تظاهرات چند ده هزار نفری بود. حتی بعد از تصمیم‌گیری جامعه روحانیت مبارز، چاپ اعلامیه در این مسجد انجام می‌شد و مسجدی‌ها آن را در سطح شهر توزیع می‌کردند. بعد از آن بساط راهپیمایی را از خیابان شریعتی را آغاز می‌کردیم و فرضاً تا خیابان آزادی می‌رفتیم.»
تصویری از ورودی مسجد همت تجریش
مرکز برنامه‌ریزی و تدارک راهپیمایی‌های اهالی شمیران
پس از هفدهم شهریور و اوجگیری تظاهرات خیابانی و راهپیمایی‌های میلیونی تاسوعا و عاشورای حسینی، مسجد همت به مرکز برنامه‌ریزی و تدارک راهپیمایی‌های اهالی شمیران تبدیل شد. در همه راهپیمایی‌ها تهیه پلاکاردها، پارچه‌نویسی، تهیه و تنظیم شعارها به عهده فعالان مسجد همت بود.
در بعدازظهر ۲۱ بهمن که امام خمینی(ره) فرمان لغو حکومت نظامی را صادر کرد، آیت‌الله ملکی و اهالی تجریش از ساعت ۱۶ به خیابان‌ها ریختند و تا پاسی از شب به تظاهرات و راهپیمایی پرداختند. روزبهانی در این باره می‌گوید: «با پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ مسجد همت نیز همچون اغلب مساجد سراسر کشور یکسره به خدمت انقلاب در آمد و به محل کمیته انقلاب اسلامی تجریش تبدیل شد.»
تقدیم ۴۰ شهید در دوران دفاع مقدس
مسجد همت تجریش در دوارن دفاع مقدس نیز تلاش‌ها و فعالیت‌های بسیاری داشت. این مسجد ۴۰ شهید تقدیم انقلاب اسلامی کرد که یکی از آنان فرزند آیت‌الله ملکی، امام جماعت مسجد بود. روزبهانی در این خصوص می‌گوید: «مسجد همت در دوران دفاع مقدس دو نقش را ایفا کرد؛ اول اعزام نیرو را برعهده داشت و ثانیاً با کمک اهالی و کسبه تجریش تدارکات جبهه را تأمین می‌کرد. حتی آیت‌الله ملکی شخصاً با کاروان تدارکات راهی جبهه می‌شد تا بتواند با حضورش دلگرمی به نیروها بدهد.»
تصویری از شهید علیرضا ملکی
آیت‌الله ملکی متولد ۱۲۹۸ بود که کتاب حدیث الثقلین را نیز تألیف کرده است. روزبهانی می‌گوید: «ایشان در سال ۱۳۴۴ نماینده امام خمینی(ره) در منطقه شمیرانات شد و در نهایت سال ۱۳۶۲ از دنیا رفت که بسیاری معتقدند از سوی منافقین ترور بیولوژیکی شد که با ابتلا به سرطان خون از دنیا رفت.»
مسجد همت امروز هم همان روند سال‌های آیت‌الله ملکی را دنبال می‌کند. در سال ۷۴ مسجد توسعه پیدا کرد و هم اکنون هم در حال بازسازی است. این مسجد در حال حاضر ۲ هزار متر زیربنا دارد. این مسجد همانند آن روزها، در طول هفته ۹ برنامه اجرا می‌کند؛ شامل تفسیر قرآن، آموزش معارف اسلامی، بیان احکام، رسیدگی به آسیب‌های اجتماعی منطقه که این روزها با کلاس آموزش ترک اعتیاد برای حضور ۱۰۰ نفر همراه است، برنامه‌های ویژه ماه رمضان، محرم و ایام فاطمیه، برگزاری جلسه قرآن با حضور ۴۰۰ نفر و .... بناست پس از اتمام بازسازی‌های اخیر مرکز همایش‌هایی در طبقه فوقانی مسجد ایجاد شود تا فضایی برای روشنگری‌های مسجد همچون گذشته فراهم شود. حجت‌الاسلام عبدالحسین معزی نماینده ولی فقیه در هلال احمر هم‌اکنون امام جماعت این مسجد است.