ماه‌ ذی‌القعده از جمله زمان‌هایی است که افراد، کم کم خود را برای رفتن به سفر معنوی حج و زیارت خانه خدا آماده می‌کنند، همچنین شایسته است کسانی هم که نمی‌توانند به این سفر روحانی بروند نیز مراقبت‌هایی را نسبت به اعمال خود داشته باشند از این رو عرفا و اساتید اخلاق توصیه‌های خاصی را برای بهره‌مندی از این دو ماه ذکر کرده‌اند که توجه به آنها می‌تواند انسان را در مسیر سعادت قرار دهد. 

مرحوم میرزا جوادآقا ملکی تبریزی در کتاب ارزشمند «المراقبات» این توصیه‌ها را برای مشتاقان ذکر کرده است که مشروح آن در پی می‌آید:

همانا ذی‌القعده، اولین ماه از ماه‌های حرام است که قتل و جنگ (=جهاد) با کافران در آن حرام شده و عاقل از این حکم به حکم محاربه و مخالفت با خداوند -جلّ و علا- تنبه می‌یابد. پس، ای نفس! در نگاه‌داری قلب و بدنت در این ماه، بیش از آنچه در دیگر ماه‌ها برایت واجب است، کوشش کن و از مخالفت کردن در خصوص هر حکم از احکام خداوند -جلّ و علا- پرهیز کن، بلکه به قضای خداوندی رضایت ده و در هر آنچه از بلاها و مصیبت‌ها که قضا بر آن جریان یافته است، راضی و خرسند باش، چه همانا ‌آن ماهی است که ارزش مرتبه آن از دیگر ماه‌ها به دلیل منع خداوند دراین ماه از محاربه با کفار بیشتر است.

پس حفظ احترام آن از طرف تو، باید مثل ترک مخالفت و بسط رضایت او -جل و علا - باشد، چه پروردگاری است «شکور» و شکر رضایت تو به رضایت خودش را به این که از تو راضی باشد، می‌نماید. و اگر تو به درستی بدانی که در تحصیل رضایت او چه شرفی نهفته است، رضا خواهی داد که کشته شوی و تک تک اعضای بدنت نیز تکه تکه شود ولی این شرف از دست تو خارج نشود.

پس در این ماه، توبه‌ای درست نما، از آنچه که بیش از دخول ماه در آن بوده‌ای، چرا که اگر بدانی در توبه یکشنبه این ماه، چه امری روایت شده و فضیلتی که در آن روایت برای تو ذخیره شده، به آن دست پیدا خواهی کرد و آن روایتی از رسول اکرم (ص) است، به این صورت که یکشنبه ماه ذی‌القعده خارج شد فرمود:

ای مردم! از شما چه کسی است که بخواهد توبه کند؟ گفتیم: ما همگی می‌خواهیم توبه کنیم، ای رسول خدا‌! حضرت فرمود: غسل کنید و وضو بگیرید و چهار رکعت نماز بخوانید،‌ در هر رکعت یک بار «فاتحه» یک بار و سه بار «قل هوالله احد» و یک بار معوذتین را بخوانید. پس از آن، هفتاد بار استغفار و آن را ختم کنید به «لاحول و لاقوة الا بالله العلی العظیم» سپس بگویید:

«یا عزیز یا غفار اغفرلی ذنوبی و ذنوب جمیع المومنین و المؤمنات فانه لایغفرالذنوب الا انت».

حضرت پس از آن فرمود: بنده‌ای نیست از امت من که این عمل را انجام دهد، مگر اینکه از آسمان ندا می‌رسد: ای بنده خداوند! عملت را از سر بگیر که همانا توبه تو پذیرفته شده و گناهت بخشیده شده است و فرشته‌ای از زیر عرش ندا می‌دهد: این بنده خدا، ‌پربرکت باد بر تو و اهل و ذریه‌‌ات. و ندا دهنده‌ای دیگر ندا می‌کند: ای بنده خدا! به درستی که تو با ایمان خواهی مُرد و دینت از تو سلب نخواهد شد، قبرت وسیع خواهد بود و نور در آن خواهد بود.

و ندا دهنده‌ای دیگر ندا خواهد داد:

ای بنده! به درستی که پدر و مادرت، از تو راضی هستند، هر چند غضبناک باشند و تو پدر و مادرت و ذریه‌ات آمرزیده‌اید و تو، هم در دنیا و هم در آخرت در وسعت روزی خواهی بود و جبرئیل (ع) ندا می‌دهد:

این منم که با عزرائیل به نزد تو آمده و امرش می‌کنم که با تو مدارا کرده و به هنگام مرگ آزارت ندهد و روحت را به سلامت از بدنت خارج کند.

پس گفتیم: ای رسول خدا! اگر بنده‌ای، در زمانی غیر این زمان، بگوید چه؟ ‌فرمود: برای اوست، مانند آن، چه این کلمات را در شب معراج جبرئیل به من یاد داد.

می‌گویم: امام باقر (ع) فرمود: خداوند به توبه بنده‌اش راضی‌تر است از شادمانی مردی که مرکب و توشه‌اش را در تاریکی شب گم کرده و پیدا کرده باشد.

از امیرالمومنین (ع) روایت شده که خطاب به قائلی که در حضورش گفت: «استغفرالله»، فرمود: مادر به عزایت بنشیند. آیا می‌دانی استغفار (طلب بخشش) چیست؟ استغفار درجه انسان‌های نایل به عالم علیین است و این کلمه اسمی است که 6 معنی دارد: اول پشیمانی از آنچه گذشته. دوم تصمیم بر برنگشتن به طرف آن برای همیشه. سوم حقوق مخلوقات را به خود آنان برگردانی. تا در کمال پاکی خدا را دیدار کنی و بار هیچ گناهی را بر دوش خود نکشی و چهارم درباره هر تکلیفی که برای تو لازم‌الاجرا بوده دقت نمایی و آنچه را که ضایع کرده‌ای حق آن را ادا کنی و پنجم گوشتی را که از حرام در بدنت روییده است، با اندوه پشیمانی ذوب کنی تا پوست بر استخوان بچسبد و گوشت تازه‌ای مابین آنها بروید و ششم این که سختی اطاعت را بر جسمت بچشانی همانگونه که شیرینی گناه را بر آن چشانده‌ای. در این موقع است که می‌توانی بگویی: «استغفرالله».

می‌گویم: شرح حقیقت این امر (=توبه) و آنچه موجب توبه و کیفیت آن است،در جای خود گفته شده و آنچه در اینجا اشاره کردیم، کفایت می‌کند.

سپس، از جمله خواص ماه ذی‌القعده، روایتی از شیخ مفید است که گفت: رسول خدا (ص) فرمود: هر کس در ماه حرام، ‌پنج شنبه و جمعه و شنبه را روزه بدارد، خداوند برایش یک سال عبادت می‌نویسد. در روایت دیگری آمده، نهصد سالی که روزهایش روزه و شب‌هایش در قیام است.

می‌گویم: این روایت، با روایت سه روز روزه از هر ماه (دو پنج شنبه اول و آخر و یک چهارشنبه) در تنافی نیست. آری، اگر دو پنج‌شنبه و چهارشنبه و جمعه روزه بگیرد، بعید نیست در عمل به هر دو روایت کافی باشد.

از امور مهم این ماه، عمل شب پانزدهم آن ماه است. سید جلیل در «الاقبال» از احمد پسر جعفر پسر شاذان روایت کرده که گفت: از رسول خدا (ص) روایت شده که فرمود: شبی مبارک در ذی‌القعده وجود دارد و آن شب پانزدهم است که خداوند به بندگان مؤمن خود با نظر رحمت می‌نگرد و به هر کس که در آن شب، طاعت خدا را کرده باشد، اجر می‌دهد، برابر با اجر صد عابدی که به اندازه چشم به هم زدنی خدا را نافرمانی نکرده است.

پس زمانی که نصف شب برسد، به طاعت خدا بپرداز و نماز بخوان و حاجت بخواه که روایت شده: کسی نمی‌ماند که از خدا حاجت بخواهد، مگر اینکه خداوند در این شب به او می‌دهد.

می‌گویم: اگر کسی از انسان‌ها چنین وعده‌هایی را به کسی خبر بدهد، گمان نمی‌رود کوتاهی کند، خصوص که وعده دهنده، امثال آن را از او گمان کند، بلکه برای دارنده خِرد، احتمال بزرگی امر کفایت می‌کند، پس چگونه است حال بنده‌ای که مزد صد عابدی که به اندازه یک چشم به‌هم زدن خدا را نافرمانی نکرده، اندازه گرفته و آن را ا مری ببیند عظیم که با چیزی از سلطنت دنیا و سعادت‌ها و خوشی‌های آن قابل مقایسه نیست و آن بر قلب اهل این جهان خطور نمی‌کند که چه کرامت و سروری در پی خواهد داشت. و آنگاه که امر بزرگ باشد، عقل منبعث می‌شود برای عمل، هرچند با احتمال ضعیف، چه رسد به اینکه اخبار تسامح در ادله سنن در عمل به این روایات کافی است.

به خویش بنگر که همانا در کسب لوازم دنیای پست که بقایی ندارد، تا چه اندازه راغبی و برای رسیدن به آنها تا چه حد جدی هستی؟! برای به دست آوردن آنها؟ آیا به صرف احتمال رسیدن‌شان، وطن و راحتت را ترک و از شهر و از دیار سفر و از فرزندان و زنان دوری و هجرت می‌کنی و منتهای آرزویت از این سفرها هزار دینار سود است و در رسیدن به این منتها، احتمال‌های زیادی در پیش روی داری که حاکی است از نرسیدن به آن و بلکه افتادن به مشکلات، مثل اتلاف مال و بدی و ناراحتی و هلاکت و ریخته شدن آبرو ولی با همه اینها، دست شستن از تحصیل مطلوب را روا نشمرده، در سعی و کوشش برای رفع این مشکلات می‌کوشی، پس چگونه است که در تحصیل نعم اخروی که باقی و خالص از هر کدورت و عاری از هر احتمالی است فاقد رغبتی!

کوتاه سخن اینکه: عمل در این شب، به لحاظ مشهور نبودن عامل کم دارد ولی شب پانزدهم ذی‌القعده خصوصیتی دارد که در غیر ش مشهور نیست و این امر نزد اهل مراقبه بسیار مهم است.

منبع: فارس