این بنا در نمای داخلی و خارجی حالت تظاهری دارد ، ارتفاع آن 46 متر و قطر دهانه گنبد آن 26 متر می‌باشد ، اساس طرح بنا بر عدد 8 قرار دارد و معلوم نیست این عدد به چه منظوری انتخاب گردیده است، زیرا عدد 8 عدد مقدسی ماننده 7 و 12 که به احتمال الهامی از خورشید است نمی‌باشد، شاید عدد 8 به علت ساختن ساعت آفتابی و یا ایستایی فوق العاده اش بوده است ، آنچه در این بنا مانند بناهای دیگر اسلامی به چشم می‌خورد حالت تمرکزی است که این هشت ضلعی در مرکز مجموعه بنا دارد.
قصد
سلطان محمد خدابنده از بنای این گنبد باشکوه و خارق‌العاده که در 30
کیلومتری شهر زنجان قرار دارد و بزرگترین گنبد آجری جهان محسوب می‌شود این
بود که پیکر مطهر حضرت امیرالمومنان علی (ع) را به آنجا منتقل سازد ، علت
این کار شیعه شدن سلطان محمد خدابنده و محبت او به حضرت علی(ع) بود ، شاید
به اعتباری گنبد سلطانیه را بتوان اولین اثر هنری شیعه در کشور ایران
دانست؛ اما بعد از اتمام بنا به علت مخالفت علماء دینی داخل و خارج کشور با
این عمل ، سلطان محمد از انجام این کار منصرف شد.
البته پس از انصراف از این کار، وی به نجف و کربلا سفر کرده و تربت فراوانی به سلطانبه آورد و محل تربت‌خانه که قرار بود 2 قبر، یکی پیکر امیرالمومنین و دیگری پیکر خودش در آنجا به خاک سپرده شود را با آن تربت زینت داد.
در برخی کتب آمده است که امیرالمونین به خواب یکی از علما رفته و گفتند:«به سلطان محمد بگویید که نیت خیرش از این کار به ما رسید».
این
بنا دارای هشت مؤذنه بوده که تمام آن‌ها خراب شده است ، این مؤذنه ها برای
پخش صدای اذان و خبر بطور یکنواخت در تمام شهر با چند نفر مؤذن تعبیه
گردیده زیرا در صورت بودن یک منار به علت وجود گنبد صدا به تمام شهر
نمی‌رسید.
مقید بودن مسلمانان به تشخیص دقیق زمان برای انجام مراسم مذهبی را می توان سبب ایجاد ساعت آفتابی در اسکلت این بنا دانست ، به این طریق اگر نور از سوراخ گنبد اصلی بتابد زمان اذان ظهر است ، نوری که از پنجره های بزرگ می‌تابد مبین ساعت و نور پنجره‌های کوچک حدود دقیقه را مشخص می‌ساخت ، به احتمالی طرح هشت ضلعی بنا نیز به خاطر ایجاد چنین ساعتی بوده است.
بدون شک کشف و پیاده سازی علمی این مطلب بسیار قابل اهمیت است که متاسفانه تا کنون توجهی بدان نشده است . در شب هم به یاری بعضی از ستاره ها که از این پنجره‌ها دیده می‌شدند زمان را مشخص می‌کردند.
زمین این ساختمان از طبقات فشرده شن و ماسه به عمق تقریبی 10 متر تشکیل یافته است ، بنا روی پایه هایی مرکب از هشت جرز بزرگ حمال آجری استوار شده است که در پلان تشکیل یک هشت ضلعی منتظم را می‌دهند ، طول هر یک از اظلاع هشت ضلعی 17 متر و سطح هر یک از این جرزهای باربر حدود 50 متر مربع می‌باشد ، بار این جرزها و به کلی بار تمام بنا روی پی هایی به قطر دو متر وارد می‌شود که به صورت رادیه ژنرال ایجاد شده که در سطح دنیا بی‌نظیر است.
پی های این ساختمان عظیم بسیار ناچیز و سطحی است ، دلیل این امر مربوط به مقاومت عالی زمین می‌باشد ، نکته ای که سازندگان بنا به آن توجه داشتند ، فقط در قسمت شمال بنا است که پی ها از سطح طبیعی زمین حدود 5/1 متر پایین رفته است ولی در سایر قسمت ها عمق پی ها از 50 – 60 سانتی متر تجاوز نمی‌کنند ، پی های مزبور از بلوک های سنگی منظم به ابعاد 20 – 25 سانتی متر و ملات گچ و آهک ساخته شده است.
شاید هیچ چیز به اندازه تزئینات سلطانیه رسالت فکری هنرمند را نشان ندهد زیرا اگر اسکلت بنا در فرم و روابط تاثیر به‌سزایی دارد ولی برای عامه مردم قابل درک نیست و تنها همین تزئینات است که در وحله اول چشم بیننده را خیره می‌کند و نحوه تفکر هنرمند زمان را برای بیننده به روشنی بازگو می‌سازد.
به اختصار نمونه‌هایی از طرح‌های نهفته در این تزئینات و نقش رنگ در سلطانیه بیان می‌شود: کلمات الله به عنوان علت غایی جهان هستی ، محمد به عنوان بنیانگذار مکتب و علی به عنوان مظهر حکومت عدل الهی با خط تزئینی به بیننده القا می‌شود .
بر روی پاقوس گنبد با ترکیب کاشی الوان که از رنگ سرد استفاده گردیده به خط بنائی ترکیبی از کلمات الله ، محمد و علی ایجاد گردیده ، این طریقه در بدنه مناره ها هم به کار رفته است؛ در داخل فضا بر روی دیواره‌های ایوان‌های داخلی نیز به خط بنایی با ترکیب کاشی آبی و آجر کلمات« الله محمد و علی» نقش شده است؛ در یک سری تقسیم‌بندی کاملا ریاضی و با ایجاد مدول‌های متنوع بعضی از شعار های اسلامی همچون " لا اله الا الله - سبحان الله " به خط بنائی نوشته شده است، در همین زمینه از کلمه «علی» نیز ترکیب‌های پیچیده ریاضی عرضه شده که نمونه‌های آن را در تزئینات کاشی کاری میابیم .
به نظر می رسد در تزئین کاشی ها فقط رنگ آبی مورد نظر بوده ولی به علت عدم امکانات تکنیکی رنگهای متنوعی از آبی سیر تا آبی آسمانی و حتی سبز پررنگ مایل به آبی بوجود آمده است، ترکیب کلی این رنگها در گنبد اصلی ، رنگ فیروزه ای بسیار زیبایی ایجاد می کند که این نوع رنگ ها در ترکیبات داخلی گنبد هم مورد استفاده قرار گرفته است.
منبع:دانشجو
211001