صلوات بر پیامبر اکرم (ص) در سنت چگونه وارد شد؟

عقیق: موضوع صلوات و درود فرستادن بر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله از جمله مسائلى است که اصل آن مورد اتفاق مسلمانان است، ولى در تفصیل و کیفیّت آن اختلاف است. اکثر اهل سنت هنگام درود فرستادن براى پیامبر صلى الله علیه و آله چه در قول یا کتابت آن را به صورت ابتر ادا مى‏کنند، یعنى تنها بر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله اکتفا کرده و یادى از آل او نمى‏کنند، برخلاف شیعه امامیه که آل پیامبر را نیز در درودهایشان شریک مى‏سازند، که ما ابتداء اهمیت و فضیلت صلوات را بیان می داریم و سپس چگونگی ورود آن را ذکر می نمائیم.[1]

فضیلت صلوات‏

الف) صلوات در قرآن‏

خداوند متعال مى‏فرماید:«انَّ اللَّهَ وَمَلائِکَتهُ یُصَلّونَ عَلَى النَّبى یا ایُّهَا الَّذینَ آمَنوا صَلّوا عَلَیهِ وَسَلِّموا تَسلیم اً»؛[2]خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود مى‏فرستد اى کسانى که ایمان آورده‏اید، بر او درود فرستید و سلام گویید و کاملًا تسلیم (فرمان او) باشید.

خداوند متعال در این آیه شریفه مؤمنان را به صلوات و درود فرستادن و سلام بر پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله امر کرده است، همان گونه که خود و ملائکه‏اش نیز بر پیامبر صلى الله علیه و آله درود مى‏فرستند. واضح است که صلوات خداوند بر پیامبرش عبارت از فرستادن رحمت و بالاترین درجات تکریم و تشریف براى آن حضرت است، و صلوات فرستادن ملائکه و مؤمنین بر پیامبر صلى الله علیه و آله عبارت است از درخواست رحمت و کرم از خداوند براى آن حضرت.

ب) صلوات در روایات‏

1. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود:«اکثروا الصلاة علىّ، فانّ صلاتکم علىّ مغفرة لذنوبکم»؛[3] بسیار بر من درود فرستید، زیرا درود فرستادن شما بر من سبب مغفرت و آمرزش گناهان شما خواهد شد.

2. پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود:«من صلّى حین یصبح عشراً و حین یمسى عشراً ادرکته شفاعتى»؛[4]هرکس بر من هنگام صبح و شام هر کدام ده مرتبه درود فرستد شفاعتم شامل حال او خواهد شد.

3. ابى‏هریره از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نقل مى‏کند که فرمود:«من صلّى علىّ واحدة صلّى اللَّه علیه عشرا»ً؛[5]هر کس بر من یک بار درود فرستد، خداوند بر او ده بار درود مى‏فرستد».

4. امام حسین علیه السلام از رسول خدا صلى الله علیه و آله نقل کرده که فرمود: «البخیل من ذکرتُ عنده فلم یصلّ علىّ»؛ [6] بخیل کسى است که نام من نزد او برده شود، ولى بر من درود نفرستد.

5. جابر از پیامبر صلى الله علیه و آله نقل کرده که فرمود:«من ذکرتُ عنده فلم یصلّ علىّ فقد شقى»؛[7] هر کس که نام من نزد او برده شود، ولى بر من درود نفرستد شقى است.

6. عایشه مى‏گوید: از پیامبر صلى الله علیه و آله شنیدم که مى‏فرمود: «لا یقبل صلاة الّا بطهور، و بالصلاة علىّ»؛[8] هرگز نمازى بدون طهارت و درود برمن قبول نخواهد شد.

7. امام صادق علیه السلام فرمود:«من صلّى ولم یصلّ على النّبى صلى الله علیه و آله و ترکه عامداً فلا صلاة له»؛[9] هرکس نماز بخواند و بر پیامبر صلى الله علیه و آله درود نفرستد و آن را عمداً ترک کند نمازش باطل است.از همین‏رو امامیه، شافعى و احمد در یکى از روایت هایى که از او نقل شده، و اسحاق و ابومسعود انصارى به وجوب درود بر پیامبر صلى الله علیه و آله در نماز قائل شده‏اند.[10] شیخ طوسى رحمه الله در کتاب خلاف بر وجوب درود بر پیامبر صلى الله علیه و آله در نماز، ادعاى اجماع شیعه کرده، و آن را طریق احتیاط مى‏داند. هم‏چنین از آیه سابق و سه روایت نیز استفاده وجوب کرده است.[11]

کیفیت صلوات بر پیامبر صلى الله علیه و آله‏

الف) در نماز

فقهاى شیعه امامیه اتفاق دارند بر این‏که در تشهدِ نماز اکتفا به درود فرستادن بر پیامبر صلى الله علیه و آله جایز نیست؛ بلکه واجب است که بعد از درود بر پیامبر صلى الله علیه و آله، بر آل او نیز درود فرستاده شود. و این یکى از دو روایت از احمدبن حنبل و یکى از دو قول شافعى است [12]و این به دلیل وجود روایاتى است که در کتاب‏هاى شیعه و سنّى وارد شده است:

1. کعب بن عجره مى‏گوید: رسول خدا صلى الله علیه و آله دائماً در نمازهاى خود این چنین‏مى‏گفت:«اللّهم صلّ على محمّد و آل محمّد کما صلّیت على ابراهیم و آل ابراهیم انّک حمید مجید»؛[13]شکّى نیست که متابعت از پیامبر صلى الله علیه و آله در نماز واجب است؛ زیرا که آن حضرت صلى الله علیه و آله فرمود: «هم‏چنان‏که من نماز مى‏خوانم، شما نیز نماز بخوانید».[14]

2. ابومسعود انصارى مى‏گوید که پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «من صلّى صلاة و لم یصلّ فیها علیّ و على أهل بیتى لم تقبل منه»؛[15]هرکس نماز بخواند و در آن به من و اهل بیتم درود نفرستد، نمازش مورد قبول نیست.

3. جابر بن یزید جعفى از امام باقر علیه السلام و او از ابومسعود انصارى نقل مى‏کند که رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: «من صلّى صلاة لم یصلّ فیها علىّ و على اهل بیتى لم تقبل منه»؛[16] هرگاه شخصى نمازى بخواند و در آن بر من و اهل بیتم درود نفرستد، نمازش مورد قبول واقع نمى‏شود.

ب) در غیر نماز

1. ابومسعود انصارى مى‏گوید: رسول خدا صلى الله علیه و آله وارد مجلس سعد بن عباده شد.بشیربن سعد- که همان ابوالنعمان بن بشیر است- به رسول خدا صلى الله علیه و آله عرض کرد: امر کردید ما را که درود بر شما بفرستیم، کیفیت درود را براى ما ترسیم کنید؟. پیامبر صلى الله علیه و آله لحظاتى سکوت نمود که ما آرزو کردیم کاش از آن‏حضرت سؤال نکرده بودیم؛ آن‏گاه فرمود:بگویید:«اللّهم صلّ على محمّد و على آل محمّد کما صلّیت على ابراهیم، و بارک على محمّد و على آل محمّد، کما بارکت على ابراهیم فى العالمین انّک حمید مجید والسلام کما قد علمتم».[17]

2. ابوسعید خدرى مى‏گوید: به رسول خدا صلى الله علیه و آله عرض کردیم: کیفیّت سلام بر تو را دانستیم، حال کیفیّت درود بر تو چگونه است؟ پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: بگویید: «اللّهم صلّ على محمّد عبدک و رسولک، کما صلّیت على ابراهیم، وبارک على محمّد وآل محمّد، کما بارکت على إبراهیم».[18]

3. ابن‏عباس مى‏گوید: به رسول خدا صلى الله علیه و آله عرض کردیم: کیفیت سلام بر تو را دانستیم، حال کیفیت صلوات بر تو چیست؟ فرمود بگویید: «اللّهم صلّ على محمّد و آل محمّد کما صلّیت على ابراهیم و آل ابراهیم انّک حمید مجید، و بارک على محمّد و على آل محمّد کما بارکت على ابراهیم و آل ابراهیم انّک حمید مجید».[19] به همین مضمون امام علىّ علیه السلام از رسول خدا صلى الله علیه و آله نقل مى‏کند.[20]

4. زید بن خارجه نقل مى‏کند که پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: بر من درود بفرستید و در دعا کوشش کنید و بگویید: «اللّهم صلّ على محمّد، و بارک على محمّد و آل محمّد کما بارکت على ابراهیم و على آل ابراهیم انّک حمید مجید».[21]

5. ابى‏طلحه مى‏گوید: به پیامبر صلى الله علیه و آله عرض کردیم: اى رسول خدا! کیفیت درود بر تو چیست؟ فرمود: بگویید: «اللّهم صلّ على محمّد و آل محمّد کما صلّیت على ابراهیم و آل ابراهیم انّک حمید مجید، و بارک على محمّد و آل محمّد کما بارکت على ابراهیم و آل ابراهیم انّک حمید مجید».[22]

6. طلحه مى‏گوید به پیامبر صلى الله علیه و آله عرض کردیم: کیفیت سلام بر تو را دانستیم، حال کیفیت درود بر تو چیست؟ فرمود بگویید: «اللّهم صلّ على محمّد و على آل محمّد، و بارک على محمّد و على آل محمّد، کما صلّیت و بارکت على ابراهیم و على آل ابراهیم انّک حمید مجید».[23] به همین مضمون بخارى از کعب بن عجزه و او از رسول خدا صلى الله علیه و آله نقل مى‏کند که در فصل قبل به آن اشاره شد.[24]

7. بریده خزایى از پیامبر صلى الله علیه و آله نقل مى‏کند که فرمود بگویید: «اللّهم اجعل صلواتک و رحمتک و برکاتک على محمّد و على آل محمّد، کما جعلتها على ابراهیم انّک حمید مجید».[25]

8. عایشه مى‏گوید: اصحاب به پیامبر صلى الله علیه و آله عرض کردند: اى رسول خدا! ما امر شدیم که بر تو زیاد (شبانه‏روز) درود فرستیم، دوست داریم آن چنان که شما مى‏پسندید درود فرستیم. حضرت فرمود: بگویید: «اللّهم صلّ على محمّد و على آل محمّد کما صلّیت على ابراهیم و آل ابراهیم، و ارحم محمداً و آل محمّد کما رحمت ابراهیم و آل‏ابراهیم، و بارک على محمّد و آل محمّد کما بارکت على ابراهیم و آل ابراهیم انّک حمید مجید». و امّا سلام همان گونه‏اى است که شناختید. [26]

9. ابن‏حجر هیتمی از پیامبر صلى الله علیه و آله نقل کرده که فرمود: «بر من درود ناتمام و بریده نفرستید.» عرض کردند: درود ناتمام چیست؟ فرمود: «نگویید: اللّهم صلّ على محمّد؛ آن‏گاه توقف کنید، بلکه بگویید: اللّهم صلّ على محمّد و على آل محمّد». [27]

از همین رو فخر رازى در تفسیرش تاکید دارد که صیغه درود بر پیامبر صلى الله علیه و آله این گونه باید باشد: «اللّهم صلِّ على محمد و على آل محمّد».[28]

آل پیامبر چه کسانى‏ اند؟

با مراجعه به روایات پى مى‏بریم که مقصود از اهل‏بیت علیهم السلام امامان معصوم هستند. مسلم از عایشه نقل مى‏کند: «رسول خدا صبحگاهى در حالى که بر دوش او کسایى‏خیاطى‏نشده بود خارج شد. در آن هنگام حسن بن على وارد شد، او را داخل کسا کرد، سپس حسین آمد، او را نیز داخل آن نمود، سپس فاطمه آمد او را نیز داخل کسا کرد، سپس على علیه السلام آمد، او را نیز در آن داخل نمود، سپس این آیه را تلاوت کرد: إِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیرًا.[29]

ترمذى در صحیحش از عمربن ابى‏سلمه نقل مى‏کند: «هنگامى که آیه تطهیر بر پیامبر در خانه ام‏سلمه نازل شد پیامبر، فاطمه و حسن و حسین و على را دعوت کرد و سپس کسا را بر روى آنها کشید و عرض کرد: بارخدایا! اینان اهل‏بیت من هستند، پس رجس و پلیدى را از آنان دور فرما و پاکشان گردان. ام‏سلمه مى‏گوید: عرض کردم اى نبىّ خدا! آیا من نیز از آنها هستم؟ فرمود: تو در مقام خود هستى».[30] هم‏چنین احمد بن حنبل نقل مى‏کند: هنگامى که آیه مباهله نازل شد رسول خدا صلى الله علیه و آله على و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را دعوت نمود و فرمود: «بارخدایا اینان اهل‏بیت من هستند».[31] مى‏دانیم که این چهار نفر از اهل‏بیت که مورد توجه خاص پیامبر صلى الله علیه و آله بوده‏اند خصوصیت ندارند، و اگر در برخى از روایات حصر وجود دارد، حصر اضافى، در مقابل غیر معصومین است، نه حقیقى، و از طرفى دیگر از آن جا که این چهار نفر از اهل‏بیت علیهم السلام موجود بودند، آنان را مورد خطاب قرار داده است.

فخر رازى مى‏گوید: «آل محمّد علیهم السلام کسانى اند که رجوع امرشان به پیامبر صلى الله علیه و آله است، و هر کس که ارتباطش با پیامبر شدیدتر و کامل‏تر باشد، او آل پیامبر است و شکّى نیست که فاطمه و على و حسن و حسین علیهم السلام شدیدترین و وثیق‏ترین ارتباط را با پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله دارند. این‏مطلب به‏نقل‏متواتر به‏اثبات رسیده، پس‏واجب‏است‏که‏آنان آل‏پیامبر باشند ...».[32]

صلوات ابتر

شاید رسول خدا صلى الله علیه و آله پس از این همه تأکیدات فراوان بر لزوم صلوات بر «آل‏محمّد» باز هم پیش‏بینى مى‏کردند که عدّه‏اى از مسلمانان این توصیه را عملى نمى‏کنند و از درود فرستادن بر آل اجتناب مى‏کنند، لذا طبق حدیثى که از ابن حجر نقل کرده است، پیامبر صلى الله علیه و آله در برابر مسلمین فرمود: «لا تصلّوا علیّ الصلاة البتراء، فقالوا: وما الصلاة البتراء؟ قال:تقولون: اللّهمّ صلّ على محمّد و تمسکون. بل قولوا: اللّهم صلّ على محمّد وآل محمّد»؛ بر من صلوات ناقص نفرستید. اصحاب پرسیدند: اى رسول خدا! صلوات ناقص چیست؟ فرمود: این که بگویید: «اللّهم صلّ على محمّد» و تا همین جا اکتفا کنید، بلکه بگویید:اللهمّ صلّ على محمّد وآل محمّد.[33]

صلوات فرستادن بر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله بدون صلوات بر آل او نه تنها مورد کراهت و نهى از آن است، بلکه این کار در نماز باعث قبول نشدن نماز به درگاه خداوند مى‏شود.دارقطنى و بیهقى از رسول خدا نقل کرده‏اند که فرمود: «من صلّى صلاة ولم یصلّ فیها علیّ وعلى أهل بیتی لم تُقبل منه؛ هر کس نمازى بخواند و در آن بر من و آل من درود نفرستد نماز وى مورد قبول واقع نمى‏گردد.[34]

صلوات بر اصحاب‏

جاى شکّ و تردید نیست که تعداد بى‏شمارى از صحابه قابل احترام و داراى ارزشهاى انکار ناپذیرند، امّا آیا لزوم احترام مى‏تواند حکم جدیدى را در شریعت اسلامى تشریع کند، و قانونى جدید بر سنّت نبوى بیفزاید و «صلوات» را که یک شعار و قانون الهى است- و رسول خدا صلى الله علیه و آله کیفیّت انجام آن را به امّت اسلامى تعلیم داده است- تغییر دهد؟ اگر صلوات بر صحابه مشروع و مورد علاقه خدا و رسول صلى الله علیه و آله بود، چرا آن حضرت صلى الله علیه و آله این مطلب را بیان نکرد، همچنان که صلوات بر آل را توصیه نمود؟

پی نوشت:

[1] . شیعه شناسی و پاسخ به شبهات، علی اصغر رضوانی، ج1، ص263.

[2] . احزاب( 33) آیه 56.

[3] . کنزالعمال، ج 1، ص 489؛فیض القدیر، ج2،ص111.

[4] . کنزالعمال،ج1،ص492؛ فیض القدیر، ج6،ص220.

[5] . صحیح مسلم، ج 4،ص130، کتاب الصلاة.

[6] . سنن نسایی، ج5،ص35.

[7] . کنزالعمال، ج 1،ص 490.

[8] . سنن دار قطنی، ج 1،ص 355،ح 4.

[9] . تهذیب الأحکام، ج4، ص 109، ح314.

[10] . المجموع ج 3 ص 460، المغنی ج 1 ص 614...

[11] . کتاب الخلاف، ج 1، ص 369 ـ 371.

[12] . المجموع، ج 3، ص 465؛ فتح العزیز، ح 3، ص 503؛ الشرح الکبیر، ج 1، ص 616 و....

[13] . صحیح مسلم، ج 1، ص 350.

[14] . صحیح بخاری، ج 1، ص 162؛ سنن دارمی، ج 1، ص 286.

[15] . سنن دار قطنی، ج 1، ص 349.

[16] . همان.

[17] . صحیح مسلم، ج 2،ص16،باب الصلاة علی النبی بعد التشهد.

[18] . صحیح بخاری،ج7،ص157،کتاب الدعوات وج6،ص27،تفسیر سوره احزاب.

[19] . جامع البیان، ج 22، ص 31؛ در المنثور، ج 5، ص 216.

[20] . کنزالعمال، ج 2، ص 176.

[21] . سنن نسایی، ج 3، ص 49؛ کتاب السهو، باب کیفیة الصلاة علی النبی(صلی الله علیه وآله).

[22] . سنن نسایی، ج 3، ص 48؛ مسند احمد، ج 1، ص 162.

[23] . کنز العمال، ج 2، ص 275؛ الدّر المنثور، ج5، ص 216.

[24] . صحیح بخاری، ج 2، ص 159 ـ 160.

[25] . مسند احمد، ج 5، ص 352.

[26] . کنز العمال، ج 1،ص497.

[27] . الصواعق المحرمة، ص 225.

[28] . التفسیر الکبیر، ج 25، ص 277.

[29] . صحیح مسلم، ج 7، ص 131.

[30] . صحیح ترمذی، ج 5، ص 327 ـ 328.

[31] . مسند احمد، ج 1، ص 185.

[32] . التفسیر الکبیر، ج 2، ص 166.

[33] . ینابیع المودة، ج1،ص38.

[34] . الصواعق المحرقة، ص86؛الغدیر، ج2،ص303.

منبع: شبستان

211007