عزاداری و برپایی مراسم ماتم در سوگ اولیاء خدا، ریشه در قرآن و سیره نبوی و سیره امامان معصوم دارد و براساس دیدگاه عالمان شیعه این عزاداریها مصداق اظهار دوستی به اهل بیت(ع)، تعظیم شعائر الهی و نشانگر فریاد مظلوم علیه ظالم است.
اجرای مراسم علم بندان برای شروع عزاداری سالار شهیدان است
یکی از برنامههای بسیار قدیمی و سنتی خراسان جنوبی و به ویژه شهر بیرجند برگزاری مراسم علم بندان است که هر ساله روز آخر ماه ذی الحجه در سراسر استان برگزار میشود و هیئت محبان الزهرا (س) بیرجند نیز هر ساله این مراسم با حضور خیل کثیری از ارداتمندان امام حسین (ع) برگزار میشود و مردم به ویژه سادات با مراسم علم بندان عزاداری سالار شهیدان را آغاز میکنند.
علم مهمترین نشانه عزاداری است که قبل از اسلام و اوایل اسلام وجود داشته و در زمانهای گذشته از لوازم جنگی به شمار میآمده است.
در بیرجند علم از مهمترین و اصلی ترین علائم عزاداری است و مردم برای آن احترام بسیار قایل هستند.
مراسم علم بندان یا "علم بندو" در بیرجند و روستاهای این شهرستان در روزهای مختلف دهه اول محرم از جمله شب یا روز اول، دوم، سوم، چهارم و هفتم ماه محرم انجام میشود.
چرخاندان علمها در قبرستان و اطراف شهر و روستا
علمها اغلب بانی و علمچی دارند که این شغل به طور موروثی به آنها منتقل شده و در برخی مناطق بانیان، علمها را در خانههایشان به اتفاق اقوام خود بسته و برای بقیه مراسم به مسجد و یا محل تجمع مردم میآورند.
گروهی هم مراسم علم بندان را در مسجد انجام میدهند و برای این کار روز قبل از مراسم پارچههای علم را میشویند.
روز علم بندان مردم را به وسیله "چاووشی خوانی" یا اعلام از بلندگو و یا شیپور زدن آگاه میکنند و پس از جمع شدن مردم، بزرگان و سادات محل، لباس، دستمالها، پارچهها و توغ علم را میبندند و در حین این کار اسپند دود میکنند و فردی چاووشی میخواند و دیگران صلوات می فرستند.
پس از علم بستن، علمها را به قبرستان میبرند و دور قبرستان چرخانده و برای اهل قبور فاتحه میخوانند و در برخی روستاها، علمها را به دور روستا میچرخانند.
در گذشته در شهر بیرجند یک روز قبل از محرم، علمها توسط تعدادی از سادات در خانه بسته میشد و به مسجد عاشورا میآوردند و پس از روضه خوانی علمها را پای منبر میبردند که در اصطلاح به آن "به تخت بردن علم" گفته میشد.
علم بندان "درخش" آیینی منحصربه فرد
علمبندان مراسمی است که در روز چهارم محرم الحرام در درخش انجام میشود و سپس علمبندها در مسجد جامع درخش گردهم میآیند و علمها تا عصر عاشورا همراه عزاداران در مراسم حضور دارند.
هر کدام از علمها به نام یکی از ائمه اطهار(ع) نامگذاری و برپا میشود و دوازده علم به نام دوازده امام و دو علم به نام حضرت فاطمه زهرا(س) و قمر بنیهاشم طی مراسم خاص با پارچههایی به رنگهای مختلف و زیبا پوشانده میشود.
علمگردانی در خراسان جنوبی موروثی است
این مراسم نسل به نسل از پدر به پسر بزرگتر خانواده انتقال مییابد و هر کدام از علمها علاوه بر اینکه دارای صاحبی موروثی است دارای علمگردانی موروثی نیز هستند.
نگهداری طوق بالای علم در طول سال بر عهده علمگردان است و علمگردان در طول مراسم حراست و مواظبت از علم را بر عهده دارد.
به اعتقاد اهالی روستای درخش اگر علم دچار خسارت شود و یا بر زمین بیفتد توسط صاحب علم باید قربانی داده شود در غیر اینصورت برای خانواده صاحب علم اتفاق ناگواری در طول سال رخ خواهد داد.
از روز چهارم محرم تا پایان مراسم عزاداری در عصر عاشورا علم گردانان علمها را دور روستا میچرخانند و برای صحت و سلامتی اهالی منزل و شادی مردگان آنها ذکر فاتحه سر میدهند.
هر علمگردان برای خود یک جارچی و یا همراه استخدام میکند و وظیفه جارچی همراهی با علمگردان و جمعآوری نذوراتی است که مردم به علمگردانان اهداء میکنند.
علم بندان در غروب نخستین شب ماه محرم انجام میشود
مسئول حوزه پژوهش و مطالعات میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسانجنوبی بیان کرد: یکی از آیینهایی که در خراسان جنوبی قدمت چند صد ساله دارد آیین سنتی علم بندان است که در بسیاری از مناطق خراسان جنوبی و شهر بیرجند برگزار میشود و افراد بسیاری در این مراسم معنوی شرکت میکنند.
سید احمد برآبادی اظهار داشت: هدف و کارکرد اصلی این مراسم اعلام آغاز ماه محرم و شروع ایام عزاداری برای سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع) است.
وی با بیان اینکه علم بندان در غروب آخرین روز ماه ذی الحجه و نخستین شب ماه محرم انجام میشود اظهار داشت: در مراسم علم بندان، از قبل پارچههایی را که میخواهند به علمهای عزاداری ببندند را شسته و تمیز و مرتب میکنند تا برای مراسم روز بعد آماده باشد.
سادات کار بستن پارچههای عزا به علمها را انجام میدهند
مسئول حوزه پژوهش و مطالعات میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفت: در روز مراسم عدهای از افراد که به آنان علمدار گفته میشود و به ویژه سادات علمدار کار بستن پارچههای عزا به علمها را انجام میدهند.
برآبادی با اشاره به اینکه مراسم سنتی و دیرینه علم بندانی همراه با خواندن اشعاری در مرثیه شهدای کربلا، امام حسین(ع) و آغاز ماه محرم و همچنین مداحی و روضه خوانی انجام میشود گفت: نکته قابل توجه دیگر این است که هر کدام از این علمها را به نام یکی از اصحاب و یاران امام حسین(ع) نامگذاری میکنند.
