۰۳ آذر ۱۴۰۳ ۲۲ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۵۶ : ۰۲
اقتصاد مقاومتی یعنی اقتصاد مستحکم و غیرشکننده
اسلام تنها به رعایت اعتدال و میانه روی توصیه می‌کند و این که به سمت تولید و مصرف کالاها و خدمات حلال و طیب برویم. اقتصاد مقاومتی هم معنایش همین است، اینکه اسراف نکنیم، چشم و هم چشمی نکنیم، در تولید کالاها نهایت دقت را داشته باشیم، سر مردم کلاه نگذاریم، جنس بی‌کیفیت دست مردم ندهیم.
عقیق:همزمان با آغاز ماه محرم، ماه حزن واندوه شیعیان حضرت سید الشهداء(ع)، مطالبی در چندین شماره با عنوان منبر اقتصاد مقاومتی از محمد جواد توکلی از اساتید اقتصاد، با موضوع «اقتصاد مقاومتی در عاشورا» تقدیم علاقه مندان می شود:
أَلَمْ تَرَى كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ؛ تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا ….؛ وَمَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الأَرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ؛ آيا نديدي چگونه خداوند گفتار پاكيزه را به درخت پاكيزه‌اي تشبيه كرد كه ريشه آن در زمين ثابت و شاخه آن در آسمان است؟ هر زمان ميوه خود را به اذن پروردگارش مي‌دهد... همچنين سخن آلوده را به درخت ناپاكي تشبيه كرده كه از روي زمين بركنده شده و قرار و ثباتي ندارد... (إبراهيم: 24-26).
امام صادق (ع):ثَلَاثَةُ أَشْيَاءَ يَحْتَاجُ النَّاسُ طُرّاً إِلَيْهَا الْأَمْنُ وَ الْعَدْلُ وَ الْخِصْبُ: سه چیز است که مردم همگی بدان نیازمندند: امنیت، عدالت و فراوانی(بحار الانوار؛ ج 75، ص 234.)
اقتصاد مقاومتی یعنی اقتصاد مستحکم و غیرشکننده
هنگامی که از مقاوم بودن یک سازه ساختمانی در برابر حوادث طبیعی همچون زلزله صحبت می‌کنیم، مفهوم مشخصی از مقاومت داریم. مراد این است که ساختمان آنقدر مستحکم بنا شده، که در معرض تهدیدهای متعارف طبیعی همچون سیل، طوفان و زلزله نیست. برای این منظور مهندسین ساختمان به گونه‌ای پی‌ها، اسکلت و دیوارهای ساختمان را طراحی می‌کنند که در مقابل فشارهای عمودی و افقی مقاوم باشد و از آسیب‌های ناشی از طوفان و سیل نیز در امان باشد. نظام مهندسی برای تامین این هدف استانداردهای خاصی برای بتون‌ریزی، اسکلت‌سازی، جوشکاری، برق و مانند آن تدوین کرده و مهندسین ناظر بر رعایت این استانداردها نظارت می‌کنند. احداث‌کنندگان بنا نه تنها مجبورند شناژبندی کنند و از آهن و میلگردهای مقاوم و قوی استفاده کنند؛ بلکه حتی دیوارها نیز می‌باید با استفاده از بادبند (نبشی‌های ضربدری) مستحکم شود.
همینطور هنگامی که از مقاومت بدن صحبت می‌کنیم، مرادمان این است که ویروس‌ها و سایر عوامل بیماری‌زا نمی‌توانند به سادگی سلامتی بدن را مورد تهدید قرار دهند. پزشکان برای تقویت مقاومت بدن در مقابل بیماری‌ها توصیه‌های مختلف غذایی، بهداشتی و ورزشی ارائه می‌دهند. آنان به صورت خاص برنامه مشخصی برای واکسیناسیون اطفال در مقابل بیماری‌های خطرناک همچون آبله و سل دارند.
به همین صورت هنگامی که ما از اقتصاد مقاومتی و یا اقتصاد مقاوم سخن به میان می‌آوریم، نظام اقتصادی را مد نظر داریم که از چنان استحکامی برخوردار است که شوک‌ها و تحریم‌های اقتصادی نمی‌تواند به آن ضربه بزند. یعنی سازه اقتصاد با استحکام و صلابت نقش خود را در تولید کالاها و خدمات مختلف ایفا می‌کند؛ بدون اینکه تاثیرپذیری چندانی نسبت به عوامل مهاجم داشته باشد.
تشبیه زیبای قرآن در مورد استحکام و شکنندگی
در آیه 24 تا 26 سوره ابراهیم که در بالا گفته شد، تشبیه زیبایی بین کلام پاکیزه و درخت پاکیزه شده است.در این آیه به استحکام و شکنندگی اشاره شده است و معیار آن بیان شده است. براساس مقتضای آیه، درخت طیب دو ویژگی مهم دارد: یکی اینکه نافع و ثمربخش است (تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ) و دوم اینکه استحکام و قرار(أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ) دارد. در مقابل درخت ناپاک در زمین و هوا معلق است و هیچ پایداری ندارد(اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الأَرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ).
در برخی دیگر از آیات قرآن مجید از اقتصاد مستحکم و پایدار و به تعبیر قرآنی بلده طیبه نیز یاد شده است. خداوند شهری را مثال می‌زند که نه تنها در آن روزی فراوان (معادل رشد اقتصادی) است، بلکه اطمینان و پایداری آن نیز تضمنی شده است: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْيةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يأْتِيها رِزْقُها رَغَدًا مِنْ كُلِّ مَكَانٍ »(نحل: 112). ایمن بودن و در نتیجه اطمینان محصول استحکام و عدم شکنندگی جامعه و نظام‌های آن از جمله نظام اقتصادی آن است.
تاکید اسلام بر مقاوم سازی اقتصادی
اسلام توجه زیادی به استحکام نظام اقتصادی جامعه اسلامی دارد. اهمیت این مساله به صورت‌های مختلف بیان شده است:
تاکید بر استقلال جامعه اسلامی و عدم وابستگی به اجانب: در آیات مختلف قرآن و روایات بر اهمیت استقلال جامعه اسلامی از جمله استقلال اقتصادی آن تاکید شده است: و لاترکنوا الی الذین ظلموا (هود: 113)
تاکید بر ضرورت مقاوم سازی اقتصاد جامعه اسلامی: حفظ استقلال جامعه اسلامی در گرو مقاوم شدن آن به خصوص در حوزه اقتصادی است: و اعدوا لهم ما استطعتم من قوه و من رباط الخیل
تاکید بر ثبات و امنیت اقتصاد جامعه : در اهميت امنيت همين بس که قرآن مجيد به عظمت «شهر اَمن» سوگند ياد مي‌کند(تین:3) و امنيت را يکي از اهداف استقرار حاکميت الله و استخلاف صالحان و طرح امامت مي‌شمارد.(نور: 55)
سه امر مطلوب اقتصادی از نگاه امام صادق (ع)
در روایتی از امام صادق (ع)، سه هدف امنیت، عدالت و رشد بدین‌گونه بیان شده است:
قال الصادق (ع): ثَلَاثَةُ أَشْيَاءَ يَحْتَاجُ النَّاسُ طُرّاً إِلَيْهَا الْأَمْنُ وَ الْعَدْلُ وَ الْخِصْبُ : سه چیز است که مردم همگی بدان نیازمنند: امنیت، عدالت و فراوانی» (مجلسی، 1403 ق، ج 75، ص 234).
در روایت بالا، خصب به معنای فراوانی کالاها و خدمات است که متناظر مفهوم اقتصادی رشد و توسعه اقتصادی است. امنیت نیز که شامل امنیت اقتصادی می‌شود نتیجه استحکام اقتصادی جامعه اسلامی است. در این روایت امنیت جلوتر از عدل و فراوانی آمده و این امر می‌تواند حاکی از آن باشد که تا امنیت و استحکام اقتصادی نباشد، رشد و عدالت اقتصادی نیز امکان تحقق ندارد.
اقتصاد مقاومتی اقتصاد طیب و پاکیزه
در تعابیر قرآنی و روایی تاکید زیادی روی مصرف طیبات و انفاق طیبات شده است: اخرج لعباده الطیبات من الرزق (اعراف: 3)، رزقکم من الطیبات (انفال: 26)؛ و رزقناهم من الطیبات(اسراء: 70؛ جاثیه:16)، کلوا من الطیبات(مومنون: 51)، رزقکم من الطیبات(غافر: 64)، احل لکم الطیبات (مائده:4 و 5)، یا ایها الذین آمنوا انفقوا من طیبات ما کسبتم (بقره:267).
طیب در نگاه قرآنی و روایی یعنی چیزی که هم پاکیزه باشد و هم گوارا و دل‌پذیر باشد؛ در مقابل خبیث چیزی است که ناگوار است. خداوند می‌فرماید از چیزهای پاکیزه مصرف کنید و چیزهای پاکیزه را انفاق کنید و حتی می‌فرماید چیزهای پاکیزه را به خبیث تبدیل نکنید: و لا تتبدلوا الخبیث بالطیب (نساء:2). مضمنون این آیات این است که اقتصاد مصرف، تولید و انفاش باید حول طیبات و امور پاکیزه بچرخد.
این یک رویکرد اسلامی است که تنها یک اقتصاد پاکیزه می‌تواند مقاوم و مستحکم باشد. اقتصادی که در آن مردم از روزی حلال و طیب تناول می‌کنند؛ از روزی‌های پاکیزه به دیگران انفاق می‌کنند و هیچگاه به تخریب این اقتصاد پاکیزه اقدام نمی‌کنند. متاسفانه جامعه فعلی ما گاهی از این اقتصاد حلال و طیب فاصله گرفته است. لقمه‌های حرام وارد زندگی‌ها شده است. حتی محصولات مصرفی نیز ناپاکیزه شده‌اند. نمونه واضح آن استفاده زیاد از کود و سموم و حتی دستکاری‌های ژنتیکی در محصولات است که سلامت مردم را با خطر روبرو کرده است.
اقتصاد مقاومتی به معنای ریاضت کشیدن نیست
برخی به اشتباه تصور می‌کنند که اقتصاد مقاومتی یعنی ریاضت کشیدن و مصرف نکردن؛ اصلا این گونه نیست؛ اسلام مرتب به مسلمانان گوشزد می‌کند که از روزی‌های حلال و طیب استفاده کنید: کلوا من الطیبات (مومنون: 51)؛ قل من حرم زینه الله التی اخرج لعباده و الطیبات من الرزق (اعراف: 32)
در زمان معصومان (ع) برخی گوشه نشین می‌شدند و از لذت‌های دنیا دست می‌کشیدند. پیامبر و امامان معصوم به شدت با این امر مخالفت کرده‌اند. نمونه‌های زیادی در روایات وارد شده است.
اسلام تنها به رعایت اعتدال و میانه روی توصیه می‌کند و این که به سمت تولید و مصرف کالاها و خدمات حلال و طیب برویم. اقتصاد مقاومتی هم معنایش همین است، اینکه اسراف نکنیم، چشم و هم چشمی نکنیم، در تولید کالاها نهایت دقت را داشته باشیم، سر مردم کلاه نگذاریم، جنس بی‌کیفیت دست مردم ندهیم.
مقاومت اقتصادی در صحرای کربلا
بسیاری از یاران امام حسین (ع) در مقابل تهدید و تطمیع دشمنان ایستادگی کردند و دست از یاری آن حضرت نکشیدند. این پیام در رجزهایی که برخی از یاران آن حضرت در میدان جنگ خوانده‌اند نمایان است. یاران امام حسین در رجزهایشان بر این نکته تاکید می‌کردند که حاضر نیستند برای کسب دنیا و مال دنیا از حمایت از سرور و سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع) دست بردارند.
أَلَمْ تَرَى كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ؛ تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا ….؛ وَمَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الأَرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ؛ آيا نديدي چگونه خداوند گفتار پاكيزه را به درخت پاكيزه‌اي تشبيه كرد كه ريشه آن در زمين ثابت و شاخه آن در آسمان است؟ هر زمان ميوه خود را به اذن پروردگارش مي‌دهد... همچنين سخن آلوده را به درخت ناپاكي تشبيه كرده كه از روي زمين بركنده شده و قرار و ثباتي ندارد... (إبراهيم: 24-26).
امام صادق (ع):ثَلَاثَةُ أَشْيَاءَ يَحْتَاجُ النَّاسُ طُرّاً إِلَيْهَا الْأَمْنُ وَ الْعَدْلُ وَ الْخِصْبُ: سه چیز است که مردم همگی بدان نیازمندند: امنیت، عدالت و فراوانی(بحار الانوار؛ ج 75، ص 234.)
اقتصاد مقاومتی یعنی اقتصاد مستحکم و غیرشکننده
هنگامی که از مقاوم بودن یک سازه ساختمانی در برابر حوادث طبیعی همچون زلزله صحبت می‌کنیم، مفهوم مشخصی از مقاومت داریم. مراد این است که ساختمان آنقدر مستحکم بنا شده، که در معرض تهدیدهای متعارف طبیعی همچون سیل، طوفان و زلزله نیست. برای این منظور مهندسین ساختمان به گونه‌ای پی‌ها، اسکلت و دیوارهای ساختمان را طراحی می‌کنند که در مقابل فشارهای عمودی و افقی مقاوم باشد و از آسیب‌های ناشی از طوفان و سیل نیز در امان باشد. نظام مهندسی برای تامین این هدف استانداردهای خاصی برای بتون‌ریزی، اسکلت‌سازی، جوشکاری، برق و مانند آن تدوین کرده و مهندسین ناظر بر رعایت این استانداردها نظارت می‌کنند. احداث‌کنندگان بنا نه تنها مجبورند شناژبندی کنند و از آهن و میلگردهای مقاوم و قوی استفاده کنند؛ بلکه حتی دیوارها نیز می‌باید با استفاده از بادبند (نبشی‌های ضربدری) مستحکم شود.
همینطور هنگامی که از مقاومت بدن صحبت می‌کنیم، مرادمان این است که ویروس‌ها و سایر عوامل بیماری‌زا نمی‌توانند به سادگی سلامتی بدن را مورد تهدید قرار دهند. پزشکان برای تقویت مقاومت بدن در مقابل بیماری‌ها توصیه‌های مختلف غذایی، بهداشتی و ورزشی ارائه می‌دهند. آنان به صورت خاص برنامه مشخصی برای واکسیناسیون اطفال در مقابل بیماری‌های خطرناک همچون آبله و سل دارند.
به همین صورت هنگامی که ما از اقتصاد مقاومتی و یا اقتصاد مقاوم سخن به میان می‌آوریم، نظام اقتصادی را مد نظر داریم که از چنان استحکامی برخوردار است که شوک‌ها و تحریم‌های اقتصادی نمی‌تواند به آن ضربه بزند. یعنی سازه اقتصاد با استحکام و صلابت نقش خود را در تولید کالاها و خدمات مختلف ایفا می‌کند؛ بدون اینکه تاثیرپذیری چندانی نسبت به عوامل مهاجم داشته باشد.
تشبیه زیبای قرآن در مورد استحکام و شکنندگی
در آیه 24 تا 26 سوره ابراهیم که در بالا گفته شد، تشبیه زیبایی بین کلام پاکیزه و درخت پاکیزه شده است.در این آیه به استحکام و شکنندگی اشاره شده است و معیار آن بیان شده است. براساس مقتضای آیه، درخت طیب دو ویژگی مهم دارد: یکی اینکه نافع و ثمربخش است (تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ) و دوم اینکه استحکام و قرار(أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ) دارد. در مقابل درخت ناپاک در زمین و هوا معلق است و هیچ پایداری ندارد(اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الأَرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ).
در برخی دیگر از آیات قرآن مجید از اقتصاد مستحکم و پایدار و به تعبیر قرآنی بلده طیبه نیز یاد شده است. خداوند شهری را مثال می‌زند که نه تنها در آن روزی فراوان (معادل رشد اقتصادی) است، بلکه اطمینان و پایداری آن نیز تضمنی شده است: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْيةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يأْتِيها رِزْقُها رَغَدًا مِنْ كُلِّ مَكَانٍ »(نحل: 112). ایمن بودن و در نتیجه اطمینان محصول استحکام و عدم شکنندگی جامعه و نظام‌های آن از جمله نظام اقتصادی آن است.
تاکید اسلام بر مقاوم سازی اقتصادی
اسلام توجه زیادی به استحکام نظام اقتصادی جامعه اسلامی دارد. اهمیت این مساله به صورت‌های مختلف بیان شده است:
تاکید بر استقلال جامعه اسلامی و عدم وابستگی به اجانب: در آیات مختلف قرآن و روایات بر اهمیت استقلال جامعه اسلامی از جمله استقلال اقتصادی آن تاکید شده است: و لاترکنوا الی الذین ظلموا (هود: 113)
تاکید بر ضرورت مقاوم سازی اقتصاد جامعه اسلامی: حفظ استقلال جامعه اسلامی در گرو مقاوم شدن آن به خصوص در حوزه اقتصادی است: و اعدوا لهم ما استطعتم من قوه و من رباط الخیل
تاکید بر ثبات و امنیت اقتصاد جامعه : در اهميت امنيت همين بس که قرآن مجيد به عظمت «شهر اَمن» سوگند ياد مي‌کند(تین:3) و امنيت را يکي از اهداف استقرار حاکميت الله و استخلاف صالحان و طرح امامت مي‌شمارد.(نور: 55)
سه امر مطلوب اقتصادی از نگاه امام صادق (ع)
در روایتی از امام صادق (ع)، سه هدف امنیت، عدالت و رشد بدین‌گونه بیان شده است:
قال الصادق (ع): ثَلَاثَةُ أَشْيَاءَ يَحْتَاجُ النَّاسُ طُرّاً إِلَيْهَا الْأَمْنُ وَ الْعَدْلُ وَ الْخِصْبُ : سه چیز است که مردم همگی بدان نیازمنند: امنیت، عدالت و فراوانی» (مجلسی، 1403 ق، ج 75، ص 234).
در روایت بالا، خصب به معنای فراوانی کالاها و خدمات است که متناظر مفهوم اقتصادی رشد و توسعه اقتصادی است. امنیت نیز که شامل امنیت اقتصادی می‌شود نتیجه استحکام اقتصادی جامعه اسلامی است. در این روایت امنیت جلوتر از عدل و فراوانی آمده و این امر می‌تواند حاکی از آن باشد که تا امنیت و استحکام اقتصادی نباشد، رشد و عدالت اقتصادی نیز امکان تحقق ندارد.
اقتصاد مقاومتی اقتصاد طیب و پاکیزه
در تعابیر قرآنی و روایی تاکید زیادی روی مصرف طیبات و انفاق طیبات شده است: اخرج لعباده الطیبات من الرزق (اعراف: 3)، رزقکم من الطیبات (انفال: 26)؛ و رزقناهم من الطیبات(اسراء: 70؛ جاثیه:16)، کلوا من الطیبات(مومنون: 51)، رزقکم من الطیبات(غافر: 64)، احل لکم الطیبات (مائده:4 و 5)، یا ایها الذین آمنوا انفقوا من طیبات ما کسبتم (بقره:267).
طیب در نگاه قرآنی و روایی یعنی چیزی که هم پاکیزه باشد و هم گوارا و دل‌پذیر باشد؛ در مقابل خبیث چیزی است که ناگوار است. خداوند می‌فرماید از چیزهای پاکیزه مصرف کنید و چیزهای پاکیزه را انفاق کنید و حتی می‌فرماید چیزهای پاکیزه را به خبیث تبدیل نکنید: و لا تتبدلوا الخبیث بالطیب (نساء:2). مضمنون این آیات این است که اقتصاد مصرف، تولید و انفاش باید حول طیبات و امور پاکیزه بچرخد.
این یک رویکرد اسلامی است که تنها یک اقتصاد پاکیزه می‌تواند مقاوم و مستحکم باشد. اقتصادی که در آن مردم از روزی حلال و طیب تناول می‌کنند؛ از روزی‌های پاکیزه به دیگران انفاق می‌کنند و هیچگاه به تخریب این اقتصاد پاکیزه اقدام نمی‌کنند. متاسفانه جامعه فعلی ما گاهی از این اقتصاد حلال و طیب فاصله گرفته است. لقمه‌های حرام وارد زندگی‌ها شده است. حتی محصولات مصرفی نیز ناپاکیزه شده‌اند. نمونه واضح آن استفاده زیاد از کود و سموم و حتی دستکاری‌های ژنتیکی در محصولات است که سلامت مردم را با خطر روبرو کرده است.
اقتصاد مقاومتی به معنای ریاضت کشیدن نیست
برخی به اشتباه تصور می‌کنند که اقتصاد مقاومتی یعنی ریاضت کشیدن و مصرف نکردن؛ اصلا این گونه نیست؛ اسلام مرتب به مسلمانان گوشزد می‌کند که از روزی‌های حلال و طیب استفاده کنید: کلوا من الطیبات (مومنون: 51)؛ قل من حرم زینه الله التی اخرج لعباده و الطیبات من الرزق (اعراف: 32)
در زمان معصومان (ع) برخی گوشه نشین می‌شدند و از لذت‌های دنیا دست می‌کشیدند. پیامبر و امامان معصوم به شدت با این امر مخالفت کرده‌اند. نمونه‌های زیادی در روایات وارد شده است.
اسلام تنها به رعایت اعتدال و میانه روی توصیه می‌کند و این که به سمت تولید و مصرف کالاها و خدمات حلال و طیب برویم. اقتصاد مقاومتی هم معنایش همین است، اینکه اسراف نکنیم، چشم و هم چشمی نکنیم، در تولید کالاها نهایت دقت را داشته باشیم، سر مردم کلاه نگذاریم، جنس بی‌کیفیت دست مردم ندهیم.
مقاومت اقتصادی در صحرای کربلا
بسیاری از یاران امام حسین (ع) در مقابل تهدید و تطمیع دشمنان ایستادگی کردند و دست از یاری آن حضرت نکشیدند. این پیام در رجزهایی که برخی از یاران آن حضرت در میدان جنگ خوانده‌اند نمایان است. یاران امام حسین در رجزهایشان بر این نکته تاکید می‌کردند که حاضر نیستند برای کسب دنیا و مال دنیا از حمایت از سرور و سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع) دست بردارند.
منبع:حوزه
گزارش خطا
