گوشه‌ای از تأثیر فعالیت‌های علمی امام کاظم در تمدن اسلامی

با آنکه وضع خاص سیاسی زمان پیشوای هفتم به ویژه در دوران حکومت هارون، برای فعالیت گسترده علمی و اجتماعی امام کاظم (ع) مساعد نبود و زمینه برای ادامه نهضت علمی و توسعه دانشگاه بزرگی که به وسیله امام صادق (ع) بنیانگذاری شده بود، آمادگی نداشت. اما پیشوای هفتم در همان شرایط نامساعد و زیر فشار حکومت عباسی، دست از فعالیت فرهنگی و علمی نکشید، بلکه برنامه عالی پدر را در رهبری علمی جامعه و نشر و گسترش فرهنگ اسلامی ـ منتها در محدوده کوچک ـ ادامه داد.

این نکته از این نظر یادآوری شد که از یک سو عظمت و شعاع وسیع دانشگاه بزرگ جعفری، فعالیت علمی امام کاظم (ع) را تحت الشعاع قرار داده و از سوی دیگر، با نگاه کوتاه به وضع سیاسی خاص آن زمان در بدو نظر، چنین فعالیت علمی بعید می‌نماید. ولی آن حضرت علیرغم مشکلات فراوانی که در پیش داشت، گام‌های بزرگی در جهت حفظ و اشاعه مبانی تشیع و گسترش دامنه فرهنگ اسلامی و پرورش شاگردان بزرگ برداشت، که به شرح حال برخی از آنان اشاره می‌شود:

-علی بن یقطین بن موسی بغدادی از موالی بنی اسد از جمله شخصیت‌ها و بزرگان و شاگردان برجسته پیشوای هفتم بود، علی، شخصیتی پاک و گرانقدر بود و در محضر امام هفتم از موقعیت ویژه‌ای برخوردار بود. او در جهان تشیّع دارای احترام و ارزش فوق‌العاده‌ای داشت. وی در سال (۱۲۴ هـ ق) در شهر کوفه مصادف با اواخر دولت اموی بود و عاقبت در سن ۵۷ سالگی در سال (۱۸۲ هـ ق) در مدینه الاسلام (بغداد) به سرای آخرت انتقال یافت و ولیعهد هارون (محمد امین) بر جنازه او نماز خواند و امام کاظم (ع) در آن زمان میان سیاه‌چال‌های زندان بود.

- محمد بن ابی عمیر ازدی، اهل بغداد و ساکن بغداد است و یکی از شاگردان بزرگ و برجسته مکتب پیشوای هفتم و از مشهورترین دانشمندان و از راویان برجسته شیعه است، اصحاب روایت بر درستی تمام آنچه را که او صحیح دانسته، اجماع دارند و احادیث مرسل او را در حد مسند، شمرده‌اند، وی معاصر امام موسی کاظم (ع) و امام رضا (ع) و امام جواد (ع) بوده است وی در سال ۲۱۷ هـ ق رحلت کرد.

-ابو محمد عبدالله بن المغیره بجلی کوفی از فقهای اصحاب و ثقه است و کسی از جهت جلالت دین و تقوا با او قابل قیاس نیست، شیخ کشّی از امام کاظم (ع) روایت کرده که او واقفی بوده و به حق رجوع کرده است و در محضر امام رضا (ع) بدین صورت شهادت داده است که: شهادت می‌دهم که تو حجت خدائی بر من و امین الله بر خلق هستی و ایشان دارای تألیفات زیادی در مسائل فقهی می‌باشد.

- مفضل بن عمر کوفی جعفی ابو محمد هشام بن الحکم: وی از بزرگان علم کلام و از پاکترین علمای عصر خویش است و همیشه به افکار صادقه و انظار صائبه، تهذیب مطالب کلامیّه و ترویج مذهب امامیه می‌کرد. از حضرت امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) روایت کرده است، شیخ طوسی فرمود که هشام بن حکم از خواص امام کاظم (ع) است و در اصول دین و غیره مباحثه بسیار با مخالفین کرده است، هشام کتاب‌هایی در موضوعات مختلف از جمله: توحید، امامت، ردّ زنادقه و معتزله  تألیف کرده است. شیخ مفید فرموده که هشام بن حکم از بزرگان اصحاب امام صادق (ع) است و فقیه بوده و احادیث بسیاری را روایت کرده است و مصاحبت با امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) را کرده است و مکنّی به ابو محمّد و ابوالحکم است و مقامش در نزد امام صادق (ع) به مرتبه بالایی رسیده که امام صادق (ع) در یک مجلس عالمانه‌ای خطاب به ایشان فرمود: «هذا ناصرُنا بقلبِهِ و لسانِهِ و یَدهِ» و از هشام نقل شده که گفته: و الله هیچ کس در مباحث توحید مرا مقهور و مغلوب نساخته تا امروز که در این مقام ایستاده‌ام.

-ابان بن عثمان معروف به بجلی: وی ساکن شهرهای کوفه و بصره بود، و از امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) روایت کرده است، ابوعمرو کشّی می‌گوید: گروهی از دانشمندان بر درستی احادیثی که او صحیح دانسته، اجماع نموده‌اند و بر فقیه بودن او اعتراف دارند. از مردم بصره شاگردان زیاد و برجسته‌ای داشت و محمّد بن ابی عمر می‌گوید: ابان از همه مردم بیشتر حافظ حدیث بوده است.

-ابراهیم بن نعیم عبدی کنانی: وی شخصی مورد وثوق، بزرگوار، از شخصیت‌های این فرقه (شیعه) و از بزرگانی است که احکام و نظراتی از ایشان، استفاده کرده‌اند. وی از امام صادق (ع) و فرزندش امام کاظم (ع) روایت کرده است و در سال ۱۷۰ هـ ق از دنیا رفته است.

-حسن بن محمد بن سماعه کندی صیرفی: شیخ مفید او را از جمله اصحاب امام کاظم (ع) دانسته و می‌فرماید: او واقفی مذهب است، با این همه نوشته‌های خوبی که دارد و در علم فقه از مرتبت و خالصی برخوردار بوده و در مسائل تیزبین است، وی ۳۰ کتاب تألیف کرده و در ماه جمادی الاولی سال ۲۶۳ هـ از دنیا رفته و ابراهیم بن محمّد علوی بر او نماز گذارده است.

-حماد بن عثمان بن عمرو بن خالف کوفی، ساکن «عرزم» بود، وی مورد وثوق و از امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) و امام رضا (ع) روایت کرده و در سال (۱۹۰ هـ) در کوفه از دنیا رفته است.

9-یونس بن عبد الرحمن مولی آل یقطین: وی فردی صالح و دارای منزلت بزرگ و از اصحاب اجماع است، در ایام هشام بن عبد الملک متولد شده و از حضرت باقر (ع)، امام صادق (ع)، امام کاظم (ع) و امام رضا (ع) روایت کرده است، ایشان کتاب‌هایی را تألیف کرده که مورد توجه امام حسن عسکری (ع) قرار گرفته و فرموده: حق تعالی او را به هر حرفی نوری در روز قیامت عطا فرماید. وی در سنه ۲۰۸ هـ به رحمت خدا پیوست و در خبر است که امام رضا (ع) سه دفعه بهشت را برای او ضامن شد.

در کتاب تحلیلی بر زندگانی امام کاظم (ع) ترجمه عطایی به ۳۱۹ نفر از اصحاب و راویان امام کاظم (ع) اشاره شده است. شیخ طوسی در کتاب رجال خود که راویان و شاگردان هر یک از امامان را جداگانه به اسم و مشخصات نام می‌برد جمعاً از ۲۷۲ نفر به عنوان راویان و شاگردان مکتب امام کاظم (ع) یاد می‌کند. احمد بن خالد برقی در کتاب رجال (سنگی) خود شاگردان آن حضرت را ۱۶۰ نفر معرفی کرده است. البته  شمار شاگردان امام بیشتر از این تعداد  بوده، مگر فرض شود مقصود مرحوم برقی، تعداد شاگردان نخبه و ممتاز آن حضرت باشد. دانشمندان انواع علوم مختلف از قبیل: حکمت، تفسیر قرآن، فقه اسلامی با تمام ابوابش و ... از آن بزرگوار نقل کرده‌اند، تعدادشان به چهار هزار نفر می‌رسید. البته همگی از حیث وثاقت و عدالت یکسان نبودند.

در این دوره نیز مثل ادوار گذشته شاهد رشد و توسعه تمدن اسلامی توسط شاگردان اهل بیت و امام کاظم (ع) هستیم که بدون وقفه استمرار دارد. همه این شاگردان در نقاط مختلف جهان اسلام به تأسیس علوم، تدریس، انتقال و تزریق علوم اهل بیت (ع) به پیکره جامعه اسلامی بودند. تأسیس مراکز علمی از پیرامون این شاگردان آغاز شده است که به تدریج در حال شکوفایی بود و تمدن اسلامی با جریان علوم آل محمد (ص) در دوره امام رضا (ع) در اوج خود درخشید.

پی نوشت:

مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه