شرط قبولی و استجابت دعا در روز عرفه/ چرا امام حسین (ع) حج خود را نیمه تمام گذاشت؟/ عرفه، بهترین زمان برای گدایی در خانه خداست

شب و روز عرفه، زمانی برای رسيدن به قرب الهی است. اما شايد برای خيلی ها اين سوالات پيش آيد كه دليل جايگاه رفيع اين روز در سال چيست؟ چرا خداوند در اين روز بندگان خود را فرا می‌خواند و می آمرزد؟ چه كنيم تا در روز عرفه بهترين عمل را داشته باشيم و اصلاً چرا اين روز را عرفه ناميده اند؟

 به مناسبت فرا رسيدن روز عرفه و برای رسيدن به جواب اين سوالات، با حاج مهدی توكلی سخنران مذهبی درباره عظمت و بركات اين روز بزرگ گفتگو كرديم كه در ادامه آن را می خوانيد؛

* حاج آقا توكلی؛ به عنوان سوال اول بفرماييد چرا روز عرفه به این نام شناخته شده و عرفه چه معنایی دارد؟

عرفه در لغت به معنای «شناختن» است. اما درباره اینکه چرا روز نهم ذی الحجه را عرفه و آن سرزمين را عرفات نامیدند، دو نقل در روایات داریم. یک نقل این است که وقتی حضرت آدم علیه السلام ترک اولی کرد، خودش در هند و حضرت حوا در جده کنونی به زمین هبوط کردند.

چگونگی پذيرش توبه حضرت آدم (ع)

حضرت آدم سالیان متمادی گریه و توبه کرد و گفت «ربنا ظلمنا انفسنا». در روایت است که آن حضرت سالها گریه کرد تا اینکه خداوند یکسری کلمات را از طریق جبرئیل به او تعلیم داد و آدم با آن کلمات توبه کرد. شیعه و سنی از پیامبر(ص) نقل کردند و در تفسیر نمونه و المیزان هم آمده است كه آنچه به حضرت آدم تعليم داده شد، خمسه طیبه (پنج تن آل عبا) بود. جبرئيل به حضرت آدم نام پنج تن آل عبا را آموخت و به ايشان گفت خداوند را به اینها قسم بده تا توبه ات پذیرفته شود.

حضرت آدم اين كار را كرد و وقتی به نام امام حسین (ع) رسید، منقلب شد و به ناگاه اشک ریخت. وقتی دليل اين حالت را پرسيد، جبرئیل داستان شهادت امام حسین (ع) را برای او نقل کرد. سرانجام خداوند به برکت نام خمسه طیبه، توبه حضرت آدم را پذيرفت. سپس او هدایت شد تا همسرش را پیدا کند. در روایت هست که حضرت آدم و حوا در سرزمين عرفات همدیگر را پيدا كردند و شناختند. در حال حاضر مقام حضرت آدم در عرفات است  و اگر به مكه مشرف شوید آن را می‌بینید.

درسی كه حضرت ابراهيم (ع) در صحرای عرفات آموخت

اما؛ نقل دوم در روايات درباره وجه تسميه اين روز به عرفه، این است که حضرت ابراهیم روزی از خداوند خواست که مناسک حج را به او تعلیم دهد. در قرآن آمده است که حضرت می فرمايند «ارنا مناسکنا» يعنی خدایا مناسک و اعمال حج را به ما بگو و نشان بده. جبرئیل به همین سرزمین عرفات آمد و آداب و مناسک حج را به او تعلیم داد. بعد خطاب به حضرت ابراهيم (ع) گفت: «عرفتَ» یاد گرفتی؟ ابراهیم (ع) گفت: آری (عرفتُ). لذا؛ با اين تفاسير عرفه، روز شناخت و عرفان و آگاهی است. حاجی باید به معرفتش بیفزاید. بايد از خدا طلب معرفت بکند و عرفان و فهم خود را افزایش دهد.

* دلیل اینکه روز عرفه، روز نیایش و مناجات خاضعانه بنده با خداست، چیست؟

عرفه روز آمرزش گناهان است. روايت داريم كه شخصی آمد خدمت امام صادق (ع) در مسجد الحرام و از او پرسید کدام گناه از همه بزرگتر است؟ حضرت فرمودند بزرگترین گناه این است که کسی در عرفات حاضر بشود و اعمال را بجا آورد و با خود گمان کند که آمرزیده نشده است. همین بزرگترین گناه است و این گناه بين مردم از همه بیشتر است.

در حدیثی دیگر از امام صادق (ع) نقل شده كه بزرگترین گناه بین مردم مال کسی است که در سرزمین عرفات حاضر شود؛ برگردد و فکر کند که آمرزیده نشده است!

روزی كه حتی جنين در شكم مادران هم مورد رحمت الهی قرار می‌ گيرد

در روایت دیگری آمده است که جنبنده ای نیست که در عرفات بجنبد، مگر اینکه آن روز مورد رحمت خدا قرار گیرد. در روایتی آمده شخصی در روز عرفه آمد و دست نیاز به امام سجاد (ع) دراز کرد. حضرت فرمودند: وای بر تو كه در چنین روزی در خانه غیر خدا می‌روی. حضرت فرمودند در این روز امید می‌رود كه حتی بچه هایی که در شکم مادر و صلب پدرها هستند، مورد رحمت الهی قرار گیرند؛ آن وقت تو در خانه غیر خدا را می زنی؟!

پس این روز، روز آمرزش گناهان و روز استجابت دعاست. روزی که خدا به بندگانش نظر رحمت می‌کند. پس بهترین وقت برای نیایش و گدایی در خانه خداست.

بقای حج به خاطر فداکاری حسین بن علی (ع) است

* در روایات متعددی آمده که نظر خداوند در روز عرفه اول به زوار امام حسین (ع) است و بعد به زائران صحرای عرفات. چرا؟

شايد راز اينكه خدا اول به زوار امام حسین (ع) نگاه می‌کند، در این باشد که اگر او نبود دیگر عرفه‌ای هم نبود. البته این اول، اول زمانی نیست؛ نه اينکه خداوند مثلاً اوایل صبح به زوار حرم امام حسین توجه کند؛ چون در صحرای عرفات خبری نیست و بعد که از زائران امام حسین (ع) فارغ شد، سراغ زائران خانه خدا و صحرای عرفات برود.  اولویت اینجا در رتبه است. یعنی زوار امام حسين (ع) در روز عرفه نزد خداوند، مقدم هستند بر زوار خانه خدا و عرفات. شاید علتش این باشد که اگر حسین نبود، عرفات و حجی هم نبود؛ در واقع همه اینها مدیون فداکاری حسین بن علی (ع) است. خدا هم قدرشناس است و می گوید من این فداکاری را فراموش نمی کنم؛ چون حسين فداکاری کرد و حج خود را ناتمام گذاشت، من هم امروز (روز عرفه) اول به آنهایی که او را زیارت می کنند، نگاه می كنم. در واقع از اين منظر، بقای حج به خاطر فداکاری حسین بن علی (ع) است و حاجی هرچه دارد به برکت امام حسین (ع) است.

شروطی‌ كه استجابت دعا را نزديک می‌كند

* حالا در چنین روز با عظمتی (روز عرفه)، چطور به درگاه خدا دعا کنیم که به استجابت نزدیک شود؟

من می گویم با دل شکسته؛ تا دل آدم نشکند، سیمش وصل نمی شود. شايد برای شما هم پيش آمده باشد كه به حرم امام رضا (ع) بروی و چندین ساعت هم آنجا باشی، اما اشکت جاری نشود و حال دلت هم خوب نشود. اما یک زمان تا چشمت به گنبد می افتد و سلامی می دهی، اشکت جاری می شود. پس به نظر من، شرط اول دعا این است که آدمی با دل شکسته در خانه خدا برود. خودِ خدا هم می فرماید که من را با تضرع بخوانید.

یکی دیگر از شروط  قبولی دعا،  این است که آدم مضطرّ باشد. در قرآن هم می خوانيم كه «اَمّن یُجیبُ المُضطَرَ اِذا دَعاهُ و یَکشِفُ السوء». اين یعنی امید آدمی از همه جا قطع شود و بداند که غیر از خدا کسی نمی تواند گره از مشکلات او باز کند.

دیگر شرط استجابت دعا، این است که آدم حسن ظن به خداوند داشته باشد  و سوء ظن نداشته باشد. سوء ظن در مقام دعا این است که بگوییم خداوند دعای ما را مستجاب نمی کند. در صورتی كه باید حسن ظن داشت و گفت محال است روز عرفه در خانه خدا بروم و او دعای من را رد کند. در روایت داریم که وقتی دعا می کنید، بگویید و امیدوار باشید که حاجت شما پشت در است؛ یعنی اينقدر به استجابت نزدیک است.

زمان و مکان هایی هم هست كه در آن دعا به استجابت نزدیک تر است. شرافت زمان و مکان هم مهم است. در روایت هست زیر قبه سیدالشهدا (ع) دعا رد نمی شود. روز عرفه و شب قدر هم همین طور است. یکی دیگر از راه های استجابت دعا در چنين روز با عظمتی، اين است كه انسان واسطه آبرومندی را در خانه خدا ببرد. مثل حضرت آدم كه خداوند را به خمسه طیبه قسم داد و توبه اش پذیرفته شد.

پس خداوند را با تضرع خواندن، مضطرّ بودن، ظن خوب به خدا داشتن و واسطه آبرومند در خانه خدا بردن همه و همه استجابت دعا را نزدیک می کنند.

افضل اعمال زیارت سید الشهدا (ع) در روز و شب عرفه است

* بهترین اعمال برای عرفه‌ چیست؟

افضل اعمال زیارت سید الشهدا (ع) در روز و شب عرفه است. بالاترین عمل این است که انسان خود را در روز و شب عرفه به کربلا برساند. حالا اگر هم نشد، از راه دور امام را زیارت کند. اتفاقاً اولین کسی که از راه دور و از بلندی به امام حسين (ع) سلام داد، حضرت مسلم بود. او پیش از شهادت از پشت بام و راه دور سلامی به امام حسین (ع) داد. در ایران هم شما هر کجا رو به قبله بایستی، رو به کربلا هستی و امام حسین(ع). اتفاقاً در روز عرفه خواندن زیارت مخصوص حضرت امام حسین(ع) هم تاکید شده است.

رابطه روز عرفه، ماه مبارک رمضان و بخشش گناهان

* در روایت آمده که خداوند در ماه رمضان بندگانش را می بخشد؛ اما اگر کسی در آن زمان غفلت كرد و توفیق توبه نيافت عرفه را از دست ندهد. روز عرفه به طور دقيق چه جایگاهی دارد؟

خداوند دو بار بندگان خود را به مهمانی دعوت کرده است؛ یک بار در ماه رمضان که روایتی هست از پیامبر که خطاب به مردم می فرمايند «ای مردم خدا شما را به مهمانی دعوت کرده است». در مهمانی هم صاحب خانه از مهمان پذیرایی می کند و خواسته اش را اجابت می‌كند. ماه مهمانی خدا آداب خاص خود را دارد و برای همین پیامبر (ص) در روایتی گفت دعای شما در ماه رمضان، مستجاب است. برای همین عید فطر که می رسد خدا کمترین پاداشی که به بندگانش می دهد، آمرزش گناهان است. پیغمبر (ص) هم فرموده اند كه شقی کسی است که این ماه (رمضان) بگذرد و خدا از او نگذرد.

عيد قربان، عيد وصال الهی و آمرزش است

یک مهمانی دیگر هم كه خدا برای بندگانش فراهم كرده، حج است. حاجیان را ضیوف الرحمان می نامند. ماه رمضان ماه خداست (شهرالله) و حاجیان هم به خانه خدا می روند (بیت الله). اتفاقاً مهمانی حج هم به یک عید ختم می شود؛ عید قربان. عیدی که عید وصال است، عید رسيدن به قرب الهی خدا و آمرزش. در این روز هم کمترین پاداشی که به حاجی می دهند، این است که گناهانش را طوری می آمرزند که انگار تازه متولد شده است؛ لذا در روایت هست اگر از مهمانی خدا (ماه رمضان) جا ماندید، خود را به مهمانی عرفه برسانید.

بايد با پای دل به سوی خدا رفت

* حالا آيا این بخشیده شدن مستلزم این است که در عرفات یا کربلا باشیم یا اگر جای دیگری هم خیلی ساده بنشینیم و دعای عرفه را بخوانیم، تأثیر دارد؟

همه‌چیز به دل آدم ربط دارد. اصلاً ممکن است کسی در عرفات باشد اما غافل باشد. خدای ناکرده مشغول غیبت و کارهای دنیایی باشد و آن جایگاه والا را نشناسد. یکی در عرفات و خود کربلا غافل است؛ اما یک نفر ديگر از راه دور «السلام علیک یا ابا عبدالله»می گوید و اشکش سرازیر می‌شود. قبر امام حسین (ع) در دل کسانی است که دوستش دارند (قبره فی قلوب من والاه). به همین دلیل است که شاعر گفته «ای قوم به حج رفته کجایید کجایید/ معشوق همین جاست بیایید بیایید». راه بندگی خدا دلی است و اگر آدم دلی به سمت خدا برود، اثرش بیشتر است تا اينكه فقط جسمش را به رنج و زحمت بیندازد.

* چرا امام حسین (ع) حجش را ناتمام گذاشت و با زن و فرزند و خانواده به صحرای کربلا رفت؟

وقتی در اين باره از خود آن حضرت سوال كردند، امام حسين (ع) فرمودند که «من دیدم اراذل بنی‌امیه زیر احرام‌هایشان خنجر بستند و سلاح حمل می‌کنند. ترسیدم که خون من مظلوم را در حرم بریزند و حرمت خانه خدا را بشکنند. این خانه حرم امن الهی است و من برای اینکه حرمتش شکسته نشود، آنجا را ترک كردم». این بیان خود حضرت است.

نيمه تمام گذاشتن حج، حركتی سياسی از جانب سيد الشهدا (ع) بود

اما در اصل حضرت امام حسين (ع) می‌خواستند مثل توپ در جهان صدا کند که امام حسین معترض است. حکومت یزید را مشروع نمی‌داند و حاضر به بیعت با او نیست. نشانه اش هم این است که حج را نیمه تمام رها کرده است. البته توجه به يک نكته اينجا اهميت دارد؛ آن اينكه می‌گویند تا وقوف هشتم نشده، حاجی می‌تواند منصرف بشود و حج را رها كند؛ اما همین که برای عرفات مُحرم شد، دیگر نمی تواند حج را ترک کند یعنی اين عمل بر او حرام است. دليل اينكه امام حسین (ع) عرفات را ترک کردند، به این خاطر بود که از اول هم نیت حج نکرده بودند. پس فعل حرامی هم صورت نگرفته است.

در واقع امام برنامه اش بود که در عرفات مکه را ترک کند و فقط در مراسم حج حضور پیدا کرد و این مثل توپ صدا کرد كه امام حسین (ع) از لباس احرام در آمده و معترض است. این در واقع یک حرکت سیاسی از سوی امام حسین (ع) است. او می خواست کار تبلیغاتی انجام دهد مبنی بر اینکه من یزید را مشروع نمی دانم و هر که می‌خواهد به من بپیوندد. ایشان خطاب به مردم گفتند که هركس حاضر است جانش را در راه خدا بدهد، با من به کوفه بیاید. پس دليل رها كردن حج از سوی امام حسين (ع) اين است كه ايشان یزید را به رسمیت نمی‌شناخت و می‌خواست کل جهان اسلام این را بدانند. بهترین زمان برای تبلیغ این موضوع هم موسم حج بود که همه مسلمانان از همه جا در آن حضور داشتند.

حج یک عمل سیاسی و عبادی است

* یعنی حتی در آن اوج نیایش و عبادت خداوند، حضرت کار سیاسی کرده اند؟

بله، اصل حج یک عمل سیاسی و عبادی است. حاجيان در اين مراسم، فرياد برائت از مشركين سر می دهند و اگر آن برائت را از حج بگیرید، دیگر عمل حج وجه سیاسی ندارد.

برگزاری آيين مسلمیه مقدمه عزاداری برای سالار شهيدان 

* در پایان كمی از مراسم و آیین عزاداری برای حضرت مسلم بن عقیل بفرمایید.

هیئتی‌ها مسلمیه را مقدمه ای برای عزاداری ماه محرم می دانند. مسلمیه از قدیم در تهران خیلی مورد توجه بوده است. به طوری كه مردم  سه روز به حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) می‌رفتند و آنجا عزاداری می کردند. چنان مجالس سینه زنی راه می انداختند  كه گویی ایام تاسوعا و عاشوراست. البته خیلی کار شایسته، درست و معناداری هم هست. به هر حال حضرت مسلم اولین سفیر و شهید راه امام حسین(ع) بود؛ آن هم با لب تشنه. محلی هم که برای عزاداری در تهران انتخاب می شود (حرم عبدالعظیم) جایی است که زیارتش هم رتبه با زیارت حرم امام حسین (ع) است. در روایت داریم که زائر حضرت عبدالعظیم گویی امام حسین (ع) را در کربلا زیارت کرده است. برگزاری اين آيين ها همه مقدمه ای برای عزاداری سالار شهیدان است. خیلی ها حتی پيش از آغاز محرم، چله زیارت عاشورا می گیرند تا دل هایشان آماده شود.

گفتگو از علی بشیری

تنظیم از مریم محمدی