عید فطر فرصتی برای جبران کاستی‌های رمضان و جلب مغفرت الهی است

از دیگر سو  آنچه که بیش از همه چیز در این عید مبارک مغفول واقع می‌شود، توجه به ثمرات معنوی آن است؛ ثمراتی که هر انسان مؤمنی را ترغیب به انجام اعمال عبادی می‌کند. مغفرت، کسب رضایت الهی و وفور برکت و رحمت الهی بخشی از ثمرات عید سعید فطر است که پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) به آن اشاره فرموده‌اند.

حال به مناسبت فرارسیدن عید سعید فطر با آیت‌الله میرعظیمی، استاد برجسته حوزه و دانشگاه گفت‌وگویی ترتیب دادیم که مشروح آن را می‌خوانید:

برای دستیابی به ارزش روز اول شوال که مصادف با یکی از مهم‌ترین عید مسلمانان یعنی عید سعید فطر است، نیاز است مروری بر ماه مبارک رمضان و ثمرات و برکات آن داشته باشیم که شاید بتوان گفت مهم‌ترین ثمره آن دستیابی به توبه و مغفرت الهی بود. 

ماه مبارک رمضان، ماه برکت و رحمت و مغفرت الهی بود؛ ماه شریفی که پیامبر(ص) در مورد آن فرمودند: «سُمِّیَ‏ رَمَضَانَ لِأَنَّهُ تُرْمَضُ فِیهِ الذُّنُوب‏؛ رمضان را به این نام نامیدند زیرا گناهان در آن ذوب می‌شود». ماهی که درهای آسمان از ابتدا تا انتهای آن به روی بندگان باز است و شیاطین در بند و زنجیر قرار دارند و بهترین شرایط برای بندگی فراهم است. هر فردی به فراخور حال خود توشه‌ای برچید و کم یا زیاد باید از بهره ارزشمندش که نتیجه یک ماه روزه‌داری و اطاعت اوست، مراقبت کند و نعمتی را که دریافت کرده است، ارج نهد.

میزان بهره از ماه رمضان در گروی رشد معنوی افراد است
وقتی در آغاز رمضان تصمیم گرفتیم انسان بهتری باشیم، این بهتر بودن در افراد مختلف به فراخور شأن معنوی آنان رتبه‌های متفاوتی دارد و هرکس در تکاپوی آن جایگاهی است که به واسطه اعمالش در آن قرار گرفته است؛ یکی به دنبال راه و سبیل، دیگری به دنبال جبران و برخی به دنبال کسب مقامات عالی هستند. با این حال حتی در روش زندگی ائمه(ع) می‌بینیم که در دعاها و مناجاتهای خویش در عین اینکه در کمال عصمت قرار دارند، اما همیشه در پی استغفار و کسب توفیق روز افزون از پروردگار خویش هستند.

ماه رمضان فرصتی برای تقرب بیشتر به خداوند بود
در این ماه فرصتی دست داد تا واقف باشیم که با همه کوتاهی‌ها و با وقوف به این مسأله که میدانیم شرایط استجابت دعاهایمان را نداریم، به خداوند عرضه بداریم که به برکت این ماه چشم دوخته‌ایم و خواستار عفو و بخشش إلهی هستیم؛ چرا که خداوند در این ماه بندگان را بیشتر به خود نزدیک می‌کند و شرایط دعا را فراهم می‌آورد. در آیه86 سوره بقره پس از آنکه در آیات قبلی از وجوب روزه و احکام آن سخن می‌گوید، می‌فرماید: «وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعان‏؛ و هرگاه بندگان من، از تو در باره من بپرسند، [بگو] من نزدیکم، و دعاى دعاکننده را -به هنگامى که مرا بخواند- اجابت مى‏‌کنم‏».

ماه رمضان فرصتی برای قرب بیشتر و اظهار نیاز به درگاه اهل‌بیت(ع)
از دیگر سو همه ما می‌دانیم صاحب اصلی ماه رمضان و به ویژه قله رمضان یعنی شب قدر امام عصر(عج) از جانب خداوند متعال است. از این رو توسل به ائمه معصومین بهترین و مؤثرترین راهی بود که می‌توانستیم در ماه رمضان کسب فیوضات از جمله توبه و عمل به عهد خداوند در پیش بگیریم؛ در زیارت جامعه کبیره می‌خوانیم: «بِکُمْ‏ فَتَحَ‏ اللَّهُ‏ وَ بِکُمْ یَخْتِمُ اللَّه‏؛  خدای متعال خلقت را با شما و به سبب شما فتح نمود و نیز از طریق شما و به وسیله شما آن را ختم خواهد کرد». هرچند مسیر توسل به اهل‌بیت(ع) همیشه باز است، منتها در ماه مبارک این مسیر هموارتر از ایام گذشته بود. 

کمترین درجات اهل‌بیت(ع) ابتدای راه ماست
 ما وقتی مضامین دعاها و نیایشهای ائمه در پیشگاه خداوند را می‌خوانیم، متوجه می‌شویم که تازه ابتدای راهیم و چه مسیر طولانی و سختی حتی برای درک حالات آنان داریم، چه رسد به این که مفاهیم بلند مناجاتهای آنان را دریابیم. به عنوان نمونه امام حسین در مناجات عارفانه خود در فرازی ارزشمند و پر از تأمل می‌فرمایند: «إِلَهِی مَنْ‏ کَانَتْ‏ مَحَاسِنُهُ‏ مَسَاوِیَ فَکَیْفَ لَا یَکُونُ مَسَاوِیهِ مَسَاوِیَ وَ مَنْ کَانَتْ حَقَائِقُهُ [حَقَّانِیَّتُهُ‏] دَعَاوِیَ فَکَیْفَ لَا تَکُونُ دَعَاوِیهِ دَعَاوِیَ؛خدایا! کسی که خوبی‌هایش نسبت به لطف تو کوتاهی و بدی محسوب می‌شود، چگونه کوتاهی‌ها و بدی‌هایش، بدی محسوب نشود؟ و کسی که حقیقت‌گویی‌اش ادعاهایی بیش نیست - چون همه حقیقت نزد تو است - پس چگونه ادعاها و مجازگویی‌هایش، ادعا به حساب نیاید و از حقیقت خالی نباشد؟»

تعجیل در ظهور امام زمان(عج) در صدر نیازهایمان بود
با این حساب شب قدر فرصتی برای توسل به مقام امامت علی الخصوص امام عصر (أرواحنا فداه) به برکت خون امام حسین و مظلومیت مولا علی(ع) برای نزدیکی به خداوند و رفع حوائج بود و دستان ضعیف ما قدرتی بی مثال می‌خواست که واسطه کسب فیض شوند و لذا خداوند را در 100 فراز زیبا به همه نام‌های پر خیر و برکتش و به وساطت بهترین‌ها و به شرافت عالی‌ترین مکتوب آفرینش سوگند دادیم که سرنوشتی نیک را برایمان مقدر ساخته و با کشیدن قلم عفو بر قصوراتمان، قلب ما را آرام سازد و ظهور منجی عالم را بهترین نعمت و عیدی برایمان قرار دهد.

توبه اولین گام در شب‌های قدر برای ابراز بندگی است
همچنین باید گفت حال خوبی که در رمضان پیدا کردیم، حالی است که با هیچ هزینه‌ای به جز ابراز بندگی و توبه به درگاه خداوند به دست نمی‌آید. خداوند در قرآن می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرین‏؛ حقیقت این است که خدا دوست می‌دارد آنانی را که بسیار توبه کننده به سوی او هستند و دوست می‌دارد آنانی را که از آلودگی‌ها خود را پاک می‌کنند.» توبه از الطاف خداوند و اولین و اساسی‌ترین قدمی است که در شبهای قدر برای قرار گرفتن در پیشگاه خداوند و ابراز بندگی با خود همراه ساختیم و سعی کردیم با بیداری که در قلبمان نسبت به جلوه واقعی معصیت ایجاد شده، نادم از گناهان گذشته، اهل عمل باشیم، چرا که ابراز ندامت به تنهایی مثمرثمر و با دوام نیست.
 امام علی(ع) می‌فرمایند: «توبه بر چهار پایه استوار است: پشیمانی در دل، آمرزش خواهی به زبان، عمل کردن به اعضای بدن و تصمیم بر بازنگشتن به گناه» همچنان که در تعریف توّابین نیز آمده است:  آنان کسانی هستندکه در مقام عبودیت علی الدوام در حال بازگشت به سوی پروردگار هستند و توبه بعد از توبه و بازگشت بعد از بازگشت می‌کنند و از معاصی و معایب یکی پس از دیگری بر می‌گردند و روی به او می‌آورند. همچنین در روایتی دیگر در ارزش توبه فرموده‌اند: «مَنْ أُعْطِیَ التَّوْبَةَ لَمْ‏ یُحْرَمِ‏ الْقَبُولَ‏ وَ مَنْ أُعْطِیَ الِاسْتِغْفَارَ لَمْ یُحْرَمِ الْمَغْفِرَةَ؛ به هر کس توفیق توبه داده شود از قبول آن محروم نمی‌شود و به هر کس توفیق استغفار عطا شود از آمرزش محروم نمی‌ماند.» 

 
اصل بیداری قلوب در جلب توفیقات الهی نهفته است
توبه با قرار گرفتن در مراحل و مقامات لازم برای سیر إلی الله، بازگشت واقعی از اعمال ناشایست در اثر بیداری دل و حالتی است که حتمأ با کسب توفیق از پروردگار حاصل می‌شود و هرگاه در دل از کرده خود پشیمان می‌شویم، باید یقین بدانیم که انواری الهی بر قلبمان سرازیر شده و مقدمه راهی جدید به رویمان باز شده است و نسیمی از جانب خداوند وزیده و پوشش فریبکارانه گناه را کنار زده و صورت باطنی آن را نمایان ساخته که می‌خواهیم به خیری برگردیم که خداوند ورقی از آن را به رویمان گشوده و منتظر حرکت ماست تا با اراده و عزم با او همراه شویم؛ و اصل بیداری قلوب حالتی است که توفیق الهی در آن حرف اوّل را می‌زند. امام علی(ع) در دعای صباح می‌فرمایند: «إِلَهِی إِنْ‏ لَمْ‏ تَبْتَدِئْنِی‏ الرَّحْمَةُ مِنْکَ بِحُسْنِ التَّوْفِیقِ فَمَنِ السَّالِکُ بِی إِلَیْکَ فِی وَاضِحِ الطَّرِیق‏؛ پروردگارا اگر در ابتدا از تو رحمت و عنایتی که توفیق خوب از جانب تو را در بر دارد به سراغ من نیاید و اگر قبلأ عطف و نظری از تو نباشد، کیست که مرا در طریق واضح و روشن به سوی تو بیاورد.» و مضمون این آیه که خداوند میفرماید «ما أَصابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّه‏؛ هر چه از خوبی‌ها به تو می‌رسد، از جانب خداوند متعال است.» مؤید تمام سخنان ذکر شده است. خداوند در توصیف مؤمنان می‌فرماید: «التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُون؛ توبه کنندگان، عابدان، ستایندگانند، رکوع کنندگانند، سجده کنندگانند.» که همه اینها حالات و مقدماتی برای قرار گرفتن در آستان بندگی و طلب مغفرت است.

شب قدر فرصتی برای توبه و کاشت بذر محبت الهی در قلب‌ها
در ماه رمضان با دعوت الهی در قالب یک تکلیف واجب با انبوهی از وعده بخشش و مهربانی در آستان بندگی حاضر شدیم و از خوان گسترده خداوند توشه برچیدیم تا طبق وعده الهی آمرزیده شویم و چنین شأنی مخصوص خدایی است که ما او را أرحم الرّاحمین و حبیب القلوب می‌نامیم. کسب توفیق عظیم الهی برای درک شب قدر، حکمت و نعمتی است که از ماه رجب و شعبان طبق سفارش ائمه، خود را آماده آن ساختیم تا از دریای بیکران لطف خداوند با گشوده شدن درهای آسمان و نزول ملائکه، متنعم و مستفیض شویم. با اظهار بندگی و عبادت و فراهم ساختن زمینه‌های معنوی که برای آماده‌سازی و کاشت بذر حب الهی و بندگی قبل از قرار گرفتن در سفره احسان خداوند انجام دادیم و با مهیا کردن خود برای شبهای قدر که برتر از هزار ماه است، خداوند فرصتی استثنایی و چراغ سبزی را از درب خدایی و رحمانیت برایمان افروخت تا بتوانیم با درک حقیقت این شبها و با توبه‌ای جدی ره صد ساله را در مدتی کوتاه پیموده و به سرمنزل مقصود برسیم و خوشا به حال آنان که از آن استفاده کردند، چرا که شاید فرصتی دوباره دست ندهد.  

عید فطر فرصتی برای جلب مغفرت الهی
خداوند در مقام خود درباره ارزش توبه می‌فرماید: «وَ هُوَ الَّذی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئاتِ وَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُون‏؛ اوست که توبه بندگانش را می‌پذیرد و از بدی‌ها و گناهان در می‌گذرد و آنچه می‌کنید می‌داند». (شوری25) و عدم استفاده از این همه فرصت برای بخشش و بازگشت، غفلت و کوتاهی غیر قابل جبران‌پذیری در پی خواهد داشت.  پیامبر گرامی اسلام(ص) در روایتی می‌فرمایند: «مَنْ‏ تَابَ‏ قَبْلَ‏ أَنْ‏ یُعَایِنَ‏ قَبِلَ اللَّهُ تَوْبَتَهُ؛ هر کس پیش از مشاهده عذاب توبه کند خداوند توبه اش را می‌پذیرد.» این بدان معناست که فرصت‌ها اندک است و اتمام حجت تمام می‌شود و ندامت بعد از موعد مقرر هیچ سودی نخواهد داشت؛ بنابراین باید با توجه کامل اقدام به توبه کرد؛ امام رضا می‌فرمایند: «مَنِ اسْتَغْفَرَ بِلِسَانِهِ وَ لَمْ‏ یَنْدَمْ‏ بِقَلْبِهِ‏ فَقَدِ اسْتَهَزَأَ بِنَفْسِه؛‏ کسی که به زبانش آمرزش بخواهد و در دلش از گناه خود پشیمان نباشد، خودش را ریشخند کرده است.» بنابراین ماه مبارک رمضان بهترین فرصت برای توبه بندگان به سوی خداوند متعال بود؛ اما این راه بسته نیست بلکه خداوند با روزی به نام عید فطر فرصتی مجدد به مؤمنان برای جلب توبه و مغفرت الهی فراهم کرد. 

شب عید فطر کمتر از شب قدر نیست
در فضیلت شب عید فطر همین بس که با اعمال مخصوص به خود،کمتر از شبهای قدر دانسته نشده است. امام محمد باقر(ع) در این باره فرمود: «پدرم علی بن حسین(ع) شب عید فطر را در مسجد می‌ماند و تا صبح نماز می‌خواند و شب زنده‌داری می‌کرد و می‌فرمود:‌ ای پسرم این شب کمتر از شب قدر نیست.» ^{( الاقبال بالأعمال الحسنة، سید ابن طاووس، ج1، ص465)} امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «همانا این عید برای کسی عید است که خداوند نماز و روزه‌اش را پذیرفته باشد.» و اول شوال(عید فطر) به فرموده پیامبر گرامی اسلام(ص) ماهی است که گناهان مؤمنان در آن از بین رفته و گناهی نمی‌ماند مگر آن که خداوند آن را آمرزیده است، آنجا که فرمود «...و چون صبح روز عید فرا رسد خداوند فرشتگان را به همه ‏ی شهرها بفرستد. پس در زمین فرود آیند و سر کوچه‌ها و گذرها بایستند و [با صدایى که آن را همه‏ ی آفریده‏ هاى خدا جز جن و آدمیان می‏‌شنوند] گویند: اى امّت محمد! به سوى پروردگار کریم [براى نماز عید] بیرون شوید که او پاداش فراوان دهد و گناهان بزرگ را مورد مغفرت قرار دهد.» (امالی مفید مجلس 27  ص232)  همچنین حضرت در ادامه این روایت شریف فرمود: «خداوند عزّ و جلّ فرماید: شما را گواه مى‌‏گیرم که من پاداش روزه‏ رمضان و نمازشان را خشنودى و آمرزش خود از ایشان قرار دادم؛ قَالَ: فَیقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: فَإِنِّی أُشْهِدُکُمْ مَلَائِکَتِی أَنِّی قَدْ جَعَلْتُ ثَوَابَهُمْ عَنْ صِیامِهِمْ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ قِیامِهِمْ فِیهِ رِضَای وَ مَغْفِرَتِی».