جامعه کبیره حرکت انسان در وادی ولایت را ممکن کرد

 حضرت امام خمینی (س) که به زیارت قبور مطهر ائمه معصومین اهتمام ویژه داشت، از میان متون زیارات، زیارت جامعه را بیش از دیگر زیارات می‏ خواند و در تمام آستانهای مقدس مقید به خواندن زیارت جامعه بود. این خاطره نقل یکی از یاران آن حضرت در نجف است که «رسم حضرت امام در طی اقامت در نجف آن بود که شب ها ساعت دو و نیم و در این سالهای اخیر ساعت دو از شب گذشته از داخل منزل به بیرونی تشریف می آوردند و طلاب و مردم را به حضور می پذیرفتند. سپس در ساعت سه از شب گذشته - پس از مغرب - به حرم مطهر امیرالمومنین علیه السلام مشرف می شدند و زیارت امین الله را ایستاده و زیارت جامعه کبیره را نشسته می خواندند و بعد ازخواندن نماز زیارت، به منزل مراجعت می فرمودند. این برنامه آقا در تمام چهارده سال سکونتشان در نجف بود، به استثنای شبهای شنبه در فصل تابستان که وقت شستشوی حرم و رواق ها بعد از نماز مغرب و عشاء بود که امام در این شب به حرم مشرف نمی شدند.» (صحیفه دل؛ جلد اول ، چاپ سوم، ص ۸۵)

مرحوم شیخ صدوق که از بزرگان محدثین ماست و در اواخر غیبت صغری و اوائل غیبت کبری می زیسته، این زیارت نورانی را در دو کتب معتبرش، یکی «من لا یحضره الفقیه» که از کتب اربعه شیعه است و یکی هم در «عیون الاخبار الرضا» نقل کرده است.

مرحوم محمد باقر مجلسی، صاحب کتاب بحار الانوار در مورد این زیارت می گوید «انه اصح زیارات سنداً» از نظر سند صحیح ترین زیارات است و «اعمها مورداً و افصحها لفظاً» فصیح ترین الفاظ در این زیارت است. «و ابلغها معناً و اعلاها شأناً» از نظر رتبه بالاترین درجه زیارات است.

وی چهارده زیارت را در بحار نقل می کند که از جمله آن زیارت جامعه است که همه ائمه را می شود با آن زیارت کرد و اختصاص به امامی ندارد. بعد می گوید افضل آنها و معتمد ترین آنها همین زیارت جامعه کبیره است.

پدر وی مرحوم ملا محمد تقی مجلسی که از بزرگترین فقها و محدثین شیعه است، دو شرح که یکی به زبان فارسی و یکی به زبان عربی است بر زیارت جامعه کبیره دارد.

مرحوم ملا محمد تقی که از بزرگان و فقها و محدثین و معارف است، مقامات معنوی فوق العاده دارد. وی می گوید «من نجف برای زیارت امیرالمؤمنین(ع) مشرف شدم. روزها را در مقام صاحب الزمان(ع) که در وادی السلام واقع شده، ریاضت می کشیدم و خودم را برای زیارت حضرت آماده می کردم. اشتیاقی از حضرت در دل من پیدا شده بود که امکان سفر از نجف برای من نبود.»

او می گوید: «شبی دراین رواق عمران که یکی از رواق های حرم حضرت است، مشغول عبادت و زیارت بودم، مکاشفه ای بین خواب و بیداری حاصل شد که نه عالم رؤیا است و نه عالم بیداری است. در آنجا مشاهده کردم که سامرا مشرف هستم. که حرم وجود مقدس عسکریین امام هادی (ع) و امام عسکری(ع) در آنجاست. احساس کردم که صحن بسیار فضای با عظمت و مزین و نورانی دارد و قبر تا عوالم بالا امتداد دارد و یک پوشش بهشتی و سبز رنگی بر این ضریح و قبر هست و وجود مقدس امام زمان (ع) به این قبر رو به در تکیه دادند من وارد شدم، حضرت را زیارت کردم، شروع کردم به سبک مداحی زیارت جامعه کبیره را خطاب به امام زمان(ع) خواندم. با همان لحن شروع به خواندن کردم، بعد که زیارت تمام شد، حضرت فرمودند: زیارت بسیار خوبی است. عرض کردم: آقا این از جد شما امام هادی (ع) است؟ حضرت فرمودند: بله!»

این مسئله را مرحوم ملامحمدتقی در روضة المتقین نقل کرده است. در شرح فارسی شان «لوامع صاحب قرانیه» اضافه ای دارد که می فرمایند: «من وقتی این حالت برایم بدست آمد، شوق رفتن به سامرا برایم پیدا شد. جذبه ای مرا از نجف به سامرا کشید. در همان اوانی که مشغول ریاضت بودند، شبی در حرم این حالت برایشان پیدا می شود و جالب این است که فرمودند: جذبه ای بر من پیدا شد که مرا به طرف سامرا برد. وقتی در سامرا رفتم، آنچه در آن مکاشفه دیده بودم، در بیداری دیدم. دربیداری خطاب به حضرت زیارت را خواندند، و تأیید زیارت را هم از حضرت گرفتند؛ لذا ایشان ذیل این مطلب در روضة المتقین می فرماید: «فالحاصل انه لا شک لی ان هذه الزیارة من ابی الحسن الهادی(ع) بتقریر الصاحب(ع)» بزرگان علمای شیعه معمولاً این زیارت و تلقی را قبول کردند، و به لحاظ متن، حتماً متنش کاشف از این است که امام (ع) این زیارت را انشاء کردند.»

این زیارت، زیارتی نیست که کسی غیر از امام (ع) بتواند اینطور مقام ولایت ائمه (ع) را مدح کند. محدثین شیعه و حتی فقهای شیعه این تلقی را قبول کردند، بزرگان این زیارت را با نگاه های مختلفی که داشتند شرح کردند و لذا این از مسلمات است که این زیارت از امام هادی(ع) نقل شده و بابی است که به سوی ما گشودند.

آیت الله میرباقری در مورد ویژگی های زیارت جامعه کبیره که آن را متمایز می کند، می گوید: «این زیارت یک دوره معارف اهل بیت نسبت به مقام امامت است. البته برای تک تک فرازهایش هم می شود از روایات دیگری که از ائمه صادر شده شاهد آورد؛ ولی هیچ جا به این جامعیت و یک جا آن هم به صورت زیارت نقل نشده است.»

وی ادامه می دهد: «وقتی ما در محضر امام می رویم، زیارت تجدید عهد با امام است همین طور که در دعای عهد هر روز صبح آن عهدی که با امام داشتیم هر روز صبح در محضر خدا تجدید می کنیم و خدا را شاهد می گیریم و عهدها را تجدید می کنیم که بر سر عهدهایمان هستیم.»

این کارشناس دینی معتقد است: «در زیارت ابوابی گشوده می شود که در تلاوت و روایت گشوده نمی شود. این بابی است که امام هادی(ع) گشودند. از ایشان زیارت های معتبر دیگر هم نقل شده است. یکی غدیریه وجود مقدس امیرالمؤمنین (ع) است که زیارت فوق العاده ای است. یکی هم زیارت «جامعة الائمه المؤمنین» است. آن زیارت هم از امام هادی(ع) است و فوق العاده است. این زیارت بی تردید از امام هادی(ع) هست و مورد توجه همه بزرگان بوده و بزرگان سعی می کردند ائمه را با این زیارت بخوانند.»

بعضی گفتند این زیارت غلو و حرف های نامربوط است. همه بزرگان علمای شیعه این زیارت را قبول کردند. خود مرحوم صدوق که این حدیث را در دو کتاب معتبر از خودشان نقل می کنند، جزء شخصیت هایی هستند که به شدت با غلو مبارزه می کردند. بعضی خواستند بگویند که ایشان در این زمینه مبارزه با غلو افراط هم کرده اند. ایشان همین زیارت را نقل می کنند و هیچ مضمون غلو آمیزی هم در آن نیست.

روایت اینطور شروع می شود که موسی بن عبدالله نخعی می گوید به امام هادی عرض کردم، فرزند رسول خدا به من زیارتی کامل و بلیغ را تعلیم کنید که هرگاه خواستم یکی از شما را زیارت کنم، آن زیارت را بخوانم. حضرت تعلیم کردند، فرمودند: چون به آستانه حرم رسیدی، دم در بایست و شهادتین را بگو، «اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شریک له و اشهد ان محمداً عبده و رسوله» شهادت به توحید و رسالت بده، این دو حقیقت را در خودت احیا کن و وارد حرم شو، ضریح را که دیدی بایست و سی مرتبه تکبیر بگو. یک قدم جلوتر برو. سی مرتبه، تا نزدیک ضریح برو. رو به ضریح و پشت به قبله بایست، و چهل مرتبه تکبیر بگو و زیارت را بخوان. البته از این زیارت استفاده می شود که خواندن این زیارت ابتدئا در حرم ائمه(ع) توصیه شده است. ولی بعدها دستوراتی داریم که می شود هر روز این زیارت خوانده شود.

آیت الله میرباقری در مورد این مقدمات زیارت جامعه می گوید: «این شهادت و تکبیرات هم مقدمه این هست که یک تجلی از کبریای الهی بر قلب انسان بشود تا بتوان در پرتوی این کبریای الهی عظمت ائمه(ع) را درک کرد. چون همه مقاماتی که در این زیارت ذکر شده، ذیل توحید و حضرت حق است و هیچ مقامی نیست که در آن بوی غلو باشد.»

آیت الله میرباقری ادامه می دهد: «یک نکته این است که گشوده شدن این سطح از زیارت الامام یک اذن و تصرفی می خواهد. به نظر می آید امام هادی ارواحناه فداه یک چنین تصرفی را در دوران امامت خودشان کردند که باب یک مقامی از مقامات زیارت را به روی مومنین برای همیشه باز کردند؛ که در زیارت جامعه کبیره و در زیارت جامعه ائمه مومنین تجلی می کند.»

وی می افزاید: «برای تشبیه می گویم همانطور که قرآن الفاظ که نیست و البته در یک منزلتی الفاظ هم هست ولی یک حقایقی است که با قرآن نازل می شود و ابوابی به روی عالم توحید باز می شود و سیر در مقامات تا رسیدن به توحید ممکن می شود و اگر این قرآن نمی آمد به تعبیر امام رضوان الله تعالی علیه این اسرار الی الابد مکتوم می ماند؛ همین طوری که قرآن یک حقیقتی است دارد که در عوالم از جمله در عالم ما بواسطه وجود مقدس نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نازل می شود و یک طرفش نزول قرآن است یک طرفش صعود ما است؛ یعنی امکان رفعت ما در مقامات قرآن پیدا می شود و اگر این مقامات تنزل پیدا نمی کرد، راه رفعت ما هم بسته بود. قرآن حقیقتش از آن عالم بالاست «وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ لَدَیْنَا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ»(زخرف/۴) از آن مقام تنزل پیدا می کند و در همه مقامات هم بصورت قرآن نازل وجود دارد تا می آید و در عالم دنیا نازل می شود. اگر قرآن این مراحل را تنزل پیدا نمی کرد مراتب سیر ما هم تا رسیدن به آن مقامات مسدود بود. اگر در یک مقامی از مقامات قرآن نبود حرکت ما قطع می شد؛ لذا برای این است که قرآن حبل متصل است؛ یعنی هر چه مقامات را طی کنید تا مقام لقاء الله این مقامات متصلاً در قرآن است و قرآن در همه این مقامات تنزل پیدا کرده است. بنابراین نزول قرآن معنایش این است یک حقایقی اتفاق افتاده و یک درهایی باز شده است.

وی ادامه می دهد: امام هم همین طور است؛ یعنی امام حبل الله و سبیل الله و صراط الله است؛ انسان وقتی در وادی محبت طی طریق می کند در واقع در وادی ولایت امام است. در وادی معرفت هر چه جلو می رود وادی ولایت امام است؛ یعنی همه این حقایق در همه مقاماتش با امام تنزل پیدا کرده است. در نتیجه سیر با امام در این مقامات ممکن است.

آیت الله میرباقری معتقد است: در زیارت جامعه کبیره یک حقایقی است که آن حقایق از آستان مقدس امام هادی تا ما تنزل پیدا کرده است و اینگونه می شود در آن مقامات زیارت جامعه سیر کنیم تا به حقیقت زیارت جامعه کبیره برسیم؛ منتهی در زیارت طریق سیر این است که انسان مقابل امام علیه السلام قرار بگیرد و مقدماتی که در زیارت از راه دور انسان باید طی کند از جمله اینکه عزم کند بعد کوچ کند بعد غسل کند و آدابی که باید انجام دهد را طی کند. چنانچه در هنگام زیارت از راه دور آدابی وجود دارد که انسان انجام می دهد از جمله در غسل زیارت امام رضا چنین می گوید که « اللَّهُمَّ طَهِّرْنِی وَ طَهِّرْ لِی قَلْبِی وَ اشْرَحْ لِی صَدْرِی‏» باید تطهیر شود تا به شرح صدر برسد و پا در وادی ولایت بگذارد؛ بعد این هر قدمی که بر می دارد با توجه و حضور و ذکر باشد بعد زمانی که به آن جا رسید دوباره از نو غسل کند و وقتی به ابواب حرم رسید از خدای متعال و نبی اکرم و اهل بیت و ملائکه ای که مقرب و و موکل هستند اجازه ورود بگیرد تا وقتیکه در حضور امام قرار میگیرد.

وی می افزاید: سیر با زیارت جامعه کبیره یعنی این که در هر سلامی که می کند یک خشوع و خضوع و اقراری باید اتفاق بیفتد و این اقرار این توجه این خشوع این تحمل از همان مقام، یک بابی به روی انسان باز می کند. ائمه، ابواب الله هستند یعنی هر مقامی از مقاماتشان بابی در وادی توحید است؛ اسما الله هستند لذا به هر شانی از شئون آن ها که در زیارت جامعه کبیره توجه داده شده، اگر ما به آن شان سلام و تواضع و خشوع می کنیم از همان مقام یک بابی به روی ما باز می شود که غیر از مقامات دیگر هست؛ لذا در هر سلام زیارت جامعه کبیره به یک تعبیر یک جواب خاص از همان سلام به انسان می رسد؛ نه این که کلاً یک جواب باشد و به تعبیر دیگر ما همین طوری که خشوع می کنیم نسبت به آن مقام امام استشفاع به آن مقام امام هم می کنیم؛ یعنی می گویم از این همین مقامتان شفاعت کنید.

وی می گوید: اگر کسی بخواهد سیر با زیارت بکند یعنی با زیارت به سمت خدا برود و با امام در وادی ولایت امام که وادی و ابواب توحید است سیر بکند و این مقامات را درک بکند، اذن می خواهد. امام هادی علیه السلام گویا این زیارت را که به ما داده و اجازه دادند که از این وادی وارد بشویم؛ کما این که خدای متعال وقتی قرآن را نازل می کند به ما اجازه می دهد تا ما با قرآن صاعد شویم؛ یعنی قرآن برای شفاعت ما پایین آمد حالا ما می توانیم با قرآن در وادی توحید سیر کنیم. و قبل از نزول قرآن امم انبیای دیگر با قرآن سیر نمی کردند با همان نازله قرآن که در کتب انبیای خودشان بوده سیر می کردند، وقتی قرآن آمد «کِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ»‌(ابراهیم/۱) نبی اکرم با این کتاب ما را سیر می دهند.

این کارشناس دینی اظهار می دارد: وقتی زیارت جامعه کبیره آمد گویا امام هادی ما را با این زیارت می خواهند سیر دهند؛ یعنی در وادی ولایت یک کشتی به نام زیارت جامعه انداختند و می گویند که با این کشتی سیر کنید، ناخدایش هم خود امام هادی علیه السلام است. البته همه این تشبیهی بیش نیست. لذا کسی خیال نکند زیارت جامعه کبیره را می خوانیم و خودمان می رویم. این مثل کسی است که می گوید «حَسْبُنَا کِتَابُ اللَّه‏» ما قرآن را می خوانیم و دیگر پیغمبر می خواهیم چه کنیم؟! این شخص نمی داند که همه قرآن دست پیغمبر است و ایشان باید دستگیری کند والا کسی به قرآن نمی رسد.

وی می افزاید: جامعه کبیره دست امام هادی است و کسی نمی تواند بفهمد جامعه کبیره چیست. سیر در وادی ولایت با زیارت جامعه کبیره سیر به شفاعت امام هادی است. حضرت شفاعت اولیه ای که کردند این است که این باب را باز کردند. مثل اینکه استاد به شاگردش می گوید این ذکرها را بگویید تا ببیند چه کار می کند تا به همان اندازه دستگیری کند؛ امام هادی علیه السلام این زیارت را گفتند و ابواب معرفت با زیارت جامعه کبیره به روی ما باز شد؛ این خیلی گشایش است و خیلی شفاعت مهمی است و حضرت شفاعت کردند و به شفاعت ایشان سیر در وادی ولایت با زیارت جامعه کبیره ممکن شده است و این سیر به انجام هم نمی رسد الا با شفاعت خود امام. کسی خیال کند اگر سرمان را بیاندازیم زیر زیارت جامعه کبیره خوان می شویم؛ اشتباه فکر کرده است. سیر هم به این است که آدم مقدمات را طی کند و بعد واقعاً زیارت کند.

آیت الله میرباقری می گوید: این زیارت شریفه در سلام هایش یک نوع خضوع و خشوع و قرب است و در لعن هایش یک نوع تبری و جدا شدن از ولایت باطل با شفاعت امام هادی علیه السلام است تا به تبری و تولی کامل برسد و خدای متعال به انسان اذن و اجازه شفاعت بدهد که شامل انسان شود. لذا در پایان زیارت جامعه کبیره چنین آمده است «أَنْ تُدْخِلَنِی فِی جُمْلَةِ الْعَارِفِینَ بِهِمْ وَ بِحَقِّهِمْ وَ فِی زُمْرَةِ الْمَرْحُومِینَ بِشَفَاعَتِهِم‏» اگر کسی این سیر را کرد به اذن خدای متعال به مقام معرفت می رسد و رحمت خاص الهی که رحمت رحیمیه است به شفاعت امام شامل انسان می شود و انسان به مقامات معرفتی که در زیارت قرار داده شده می رسد.