کسانی که نگاه کردن به آنها ثواب حج دارد

عقیق: احسان و تکریم به پدر و مادر از جایگاه بسیار بلندی در آیات و روایات اسلامی برخوردار است و همواره پس از بیان حکم وجوب پرستش خدای یگانه، به احترام و تکریم پدر و مادر در قرآن کریم، تصریح شده است.

در احادیث، در مورد احسان به والدین بسیار سفارش شده و از آزردن آنان نکوهش به عمل آمده است: پاداش نگاه رحمت به والدین، حج مقبول است. رضایت آن دو رضاى الهى و خشم آنان خشم خداوند است. احسان به پدر و مادر عمر را طولانى مى‏‌کند و سبب مى‏‌شود که فرزندانمان نیز به ما احسان کنند.

یکی از آیاتی که به بیان نیکی به والدین پرداخته است آیه 15 سوره مبارکه احقاف است، بر همین اساس مفاهیم و تفسیر این آیه را از تفسیر نور حجت‌الاسلام محسن قرائتی برای عموم علاقه‌مندان می‌آوریم:

آیه 15 سوره «احقاف»

«وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ إِحْسَاناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَوَضَعَتْهُ کُرْهاً وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلاَثُونَ شَهْراً حَتَّى‏  إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قَالَ رَبِ‏ّ أَوْزِعْنِى أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِى أَنعَمْتَ عَلَىَّ وَعَلَى‏ وَالِدَىَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحاً تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِى فِى ذُرِّیَّتِى إِنِّى تُبْتُ إِلَیْکَ وَإِنِّى مِنَ الْمُسْلِمِینَ‏»؛ 

ما انسان را سفارش کردیم که به والدین خود نیکى کند، مادرش او را با سختى حمل کرد و با سختى به دنیا آورد و دوران حمل تا از شیر گرفتنش سى ماه به طول کشد، تا آنگاه که به رشد کامل رسد و چهل ساله شود، گوید: پروردگارا! مرا توفیق ده تا نعمتى را که بر من و بر پدر و مادر من لطف کردى، شکرگزارى کنم و عمل شایسته‌‏اى انجام دهم که تو آن را بپسندى و فرزندانم را براى من صالح و شایسته گردان، همانا من به سوى تو بازگشته و از تسلیم شدگانم.

نکته‌ها

«کُره» به معناى سختى درونى و «کَره»، سختى از بیرون است. «أوزعنى» به معناى ایجاد علاقه و عشق براى انجام کارى است که به آن توفیق الهى گویند. احسان به والدین، از جایگاه ویژه‏‌اى نزد خداوند برخوردار است. در قرآن، پنج بار کلمه «وصّینا» بکار رفته که سه بار آن مربوط به والدین است.

در این آیه به دوران جنینى و نوزادى انسان تا سن چهل سالگى اشاره شده و این سنّ، اوج کمال جسمى انسان شمرده شده است. «بلغ أشدّه و بلغ أربعین سنة»

از این آیه معلوم مى‏‌شود که کوتاه‏‌ترین مدّت حاملگى، شش ماه است، چون دو سال شیردهى، اگر از سى ماه که در آیه آمده است کم شود، حداقل مدت حمل شش ماه مى‏‌شود. «و حمله و فصاله ثلثون شهرا»

مادر به دلیل دشوارى دوران باردارى و زایمان و شیردهى، حق ویژه‌‏اى بر فرزند داشته و باید نسبت به او بیشتر احسان کرد، چنانچه در روایات تأکید بیشترى در مورد احسان به مادر شده است و پیامبر اکرم در روایتى سه بار سفارش به نیکى به مادر کرد و آنگاه سفارش به نیکى به پدر.

پیام‌ها

1- سفارش احسان به والدین، در طول تاریخ و تمام ادیان بوده است. «وصّینا» در قالب ماضى آمده است
2- احسان به والدین، از حقوق انسانى است که هر پدر و مادرى بر گردن فرزندشان دارند. «وصّینا الانسان» نفرمود: «وصینا الّذین آمنوا»
3- در احسان به والدین، مسلمان بودن آنان شرط نیست. «وصّینا الانسان بوالدیه»
4- استحکام بنیاد خانواده و حفظ جایگاه والدین، مورد توجّه خاص خداوند است. «وصّینا الانسان بوالدیه احساناً»
5 - نه تنها انفاق و امداد و احترام، بلکه هر نوع نیکى نسبت به والدین لازم است. «احساناً» به صورت نکره آمده که شامل هر نوع احسانى شود.
6- احسان به والدین باید پیوسته و برجسته باشد، نه به مقدار ضرورت و مقطعى. تنوین در «احساناً» نشانه‏ عظمت و برجستگى است.
7- توجّه به سفارش اکید خداوند به زحمات گذشته والدین، احسان و خدمت کردن به آنان را عاشقانه و جدى‌‏تر مى‏‌کند. «وصّینا الانسان... حملته امّه»
8 - کمال احسان به والدین، در آن است که بى‌‏واسطه انجام گیرد. «بالوالدین احسانا» حرف «ب» در «بالوالدین» نشانه آن است که احسان به والدین با دست خود باشد.
9- یاد رنج و زحمت‌‏هاى مادران، در برانگیختن عاطفه فرزندان مؤثّر است. «حملته امّه کُرهاً... کرها...»
10- حق مادر بیش از پدر است. پس از کلمه «والدین»، سخن از رنجهاى مادر است. «حملته امّه کُرهاً...»
11- تمام دستورات و اوامر و نواهى دینى، دلیل و فلسفه دارند. گرچه دلیل بعضى از آنها مانند احسان به والدین، بیان شده است. «وصّینا... حملته امّه کُرهاً...»
12- چهل سالگى قلّه توانمندى و رشد انسان است. «بلغ اشدّه و بلغ اربعین سنة»
13- شکر الهى، به استمداد و توفیق خداوند نیاز دارد. «أوزعنى أن اشکر نعمتک»
14- بخشى از نعمت‏‌هاى انسان، به واسطه والدین و نیاکان است. «انعمت علىّ و على والدىّ»
15- بلوغ جسمى و کمال عقلى، بستر بلوغ معنوى است. «بلغه اشده و بلغ أربعین سنة قال ربّ...»
16- تشکّر فرزند از نعمت‌‏هایى که خداوند به والدین او داده، وظیفه و نوعى احسان به والدین است. «اشکر نعمتک... على والدىّ»
17- بهترین راه تشکر از نعمت‏‌هاى خداوند، انجام کار نیک است. «أشکر نعمتک... أعمل صالحاً»
18- ارزش عمل صالح به آن است که پیوسته و دائمى باشد. «ان اعمل صالحاً» فعل مضارع «اعمل»، نشانه دوام و استمرار است
19- عمل صالحى ارزشمند است که خالصانه بوده و مورد قبول و رضاى خدا قرار گیرد. «اعمل صالحاً ترضاه»
20- فرزند و نسل صالح، افتخارى براى والدین است. «اصلح لى فى ذرّیتى»
21- بهترین دعا آن است که انسان، هم به والدین و هم به فرزندان توجّه داشته باشد. «على والدىّ... اصلح لى فى ذریّتى»
22- در برابر ناسپاسى‌‏هایى که نسبت به خدا و والدین داشته‌‏ایم، توبه و جبران کنیم. «و على والدىّ... انّى تُبتُ الیک»
23- تسلیم فرمان خدا زیستن و مسلمان مردن، دعاى پاکان و صالحان است. «انّى تُبتُ الیک و انّى من المسلمین»

آیه 23 سوره «اسرا»

«وَقَضَى‏ رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُواْ إِلَّآ إِیَّاهُ وَبِالْولِدَیْنِ إِحْسَناً إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَآ أَوْ کِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلًا کَرِیماً»؛

پروردگارت مقرّر داشت که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکى کنید. اگر یکى از آن دو یا هر دو نزد تو به پیرى رسیدند، به آنان «اُف» مگو و آنان را از خود مران و با آنان سنجیده و بزرگوارانه سخن بگو.  

نکته‌ها

در احادیث، در مورد احسان به والدین بسیار سفارش شده و از آزردن آنان نکوهش به عمل آمده است: پاداش نگاه رحمت به والدین، حج مقبول است. رضایت آن دو رضاى الهى و خشم آنان خشم خداست. احسان به پدر و مادر عمر را طولانى مى‌کند و سبب مى‌‏شود که فرزندان نیز به ما احسان کنند. در احادیث آمده است: حتّى اگر تو را زدند، تو «اُفّ» نگو، خیره نگاه مکن، دست بلند مکن، جلوتر از آنان راه نرو، آنان را به نام صدا نزن، کارى مکن که مردم به آنان دشنام دهند، پیش از آنان منشین و پیش از آنکه از تو چیزى بخواهند به آنان کمک کن.

مردى مادرش را به دوش گرفته طواف مى‏‌داد، پیامبر(ص) را در همان حالت دید، پرسید: آیا حقّ مادرم را ادا کردم؟ فرمود: حتّى حقّ یکى از ناله‏‌هاى زمان زایمان را ادا نکردى.

از پیامبر اکرم‏(ص) سؤال شد: آیا پس از مرگ هم احسانى براى والدین هست؟ فرمود: آرى، از راه نماز خواندن براى آنان و استغفار برایشان و وفا به تعهّداتشان و پرداخت بدهى‏‌هایشان و احترام دوستانشان.

مردى از پدرش نزد پیامبر(ص) شکایت کرد. حضرت پدر را خواست و پرسش نمود، پدر پیر گفت: روزى من قوى و پولدار بودم و به فرزندم کمک مى‌‏کردم، امّا امروز او پولدار شده و به من کمک نمى‏‌کند. رسول خدا صلى الله علیه وآله گریست و فرمود: هیچ سنگ و شنى نیست که این قصه را بشنود و نگرید! سپس به آن فرزند فرمود: «اَنتَ و مالُک لاَبیک» تو و دارایى‌‏ات از آنِ پدرت هستید.

در حدیث آمده است: حتّى اگر والدین فرزند خود را زدند، فرزند بگوید: «خدا شما را ببخشد» که این کلمه همان «قول کریم» است. احسان به والدین، از صفات انبیاست. چنانکه در مورد حضرت عیسى(ع)، توصیفِ «بِرّاً بوالدتى» و در مورد حضرت یحیى‏(ع) «بِرّاً بوالدیه» آمده است.

والدین، تنها پدر و مادر طبیعى نیستند. در برخى احادیث، پیامبر اکرم ‏صلى‌الله علیه وآله و امیرالمؤمنین ‏علیه‌السلام پدر امّت به حساب آمده‌‏اند. همچنان که حضرت ابراهیم، پدر عرب به حساب آمده است؛ «ملّة ابیکم ابراهیم»
اگر والدین توجّه کنند که پس از توحید مطرح هستند، انگیزه دعوت فرزندان به توحید در آنان زنده مى‌شود؛ «قَضى‏ ربّک ألاّ تعبدوا اِلاّ ایّاه و بالوالدین احساناً»

پیام‌ها

1- توحید، در رأس همه سفارش‌‏هاى الهى است. «قَضى‏ ربّک ألاّ تعبدوا اِلاّ ایّاه»
2- خدمتگزارى و احسان به پدر و مادر، از اوصاف موحّد واقعى است. «الاّتعبدوا الاّ ایّاه و بالوالدین احساناً»
3- فرمانِ نیکى ‏به والدین مانند فرمانِ توحید، قطعى و نسخ‏ نشدنى است.«قَضى‏»
4- احسان به والدین در کنار توحید و اطاعت از خداوند آمده است تا نشان دهد این کار، هم واجب عقلى و وظیفه‏ انسانى است، هم واجب شرعى. «قَضى‏ ربّک ألاّ تعبدوا اِلاّ ایّاه و بالوالدین احساناً»
5 - نسل نو باید در سایه ایمان، با نسل گذشته، پیوند محکم داشته باشند. «لاتعبدوا الاّ ایّاه و بالوالدین احساناً»
6- در احسان به والدین، مسلمان بودن آنها شرط نیست. «بالوالدین احساناً»
7- در احسان به پدر و مادر، فرقى میان آن دو نیست. «بالوالدین احساناً»
8 - نیکى به پدر ومادر را بى ‏واسطه و به دست خود انجام دهیم. «بالوالدین احساناً»
9- احسان، بالاتر از انفاق است و شامل محبّت، ادب، آموزش، مشورت، اطاعت، تشکّر، مراقبت و امثال اینها مى‌‏شود. «بالوالدین احساناً»
10- احسان به والدین، حدّ و مرز ندارد. «بالوالدین احساناً» (نه مثل فقیر، که تا سیر شود، وجهاد که تا رفع فتنه باشد و روزه که تا افطار باشد.)
11- سفارش قرآن به احسان، متوجّه فرزندان است، نه والدین. «و بالوالدین احساناً» زیرا والدین نیازى به‏ سفارش ندارند و به طور طبیعى به فرزندان خود احسان مى‌‏کنند.
12- هرچه نیاز جسمى وروحىِ والدین بیشتر باشد، احسان به آنان ضرورى‌‏تر است. «یبلغنّ عندک الکبر»
13- پدر و مادر سالمند را به آسایشگاه نبریم، بلکه نزد خود نگهداریم. «عندک»
14- وقتى قرآن از رنجاندن سائل بیگانه‌‏اى نهى مى‌‏کند، «امّا السائل فلا تَنهَر» تکلیف پدر و مادر روشن است. «فلا تَنهَر هما»
15- هم احسان لازم است، هم سخن زیبا و خوب. «احساناً ... قل لهما قولاً کریماً»،‌بعد از احسان، گفتار کریمانه مهم‏ترین شیوه‏ برخورد با والدین است.
16- در احسان به والدین و قول کریمانه، شرط مقابله نیامده است. یعنى اگر آنان هم با تو کریمانه برخورد نکردند، تو کریمانه سخن بگو. «وقل لهما قولاً کریماً»