متفکران اندیشه خود را برای فهم «ما رأیت الا جمیلاً» به کار گیرند

مشروح این گفت‌وگو در ادامه آمده است:

حضرت زینب(س) نزد اهل‌بیت (علیهم‌السلام) از چه جایگاهی برخوردار است؟

خوب می‌­دانیم اهل‌­بیت (علیهم‌السلام)‌ به دلیل دارا بودن درجه عصمت در تعاریف خود کم‌گویی یا زیاده‌گویی ندارند. یکی از ویژگی­‌های منحصر به فرد حضرت زینب (س) توصیف­‌های متفاوت اهل‌­بیت به ویژه پنج تن آل رسول از ایشان است. روز میلاد این بانو، نقطه آشکار شدن فضائل بی­بدیل اوست، چراکه نبّی مکرّم در نامگذاری‌­اش منتظر پیک وحی بود و حاضران و غائبان را به پاسداشت حرمت او سفارش کرد و ­فرمود: او شبیه همسرم خدیجه (س) است. شاید وصف نبّی را اینگونه بتوان تعبیر کرد: آنچنان که حضرت خدیجه (س) تمام هستی مادی و معنوی خود را برای شکلگیری اسلام بر طَبق اخلاص نهاد، حضرت زینب (س) نیز تمام هستی خود را برای زنده نگه داشتن اسلام اصیل هزینه خواهد کرد.

اگر بی‌وفایی نامردمان روزگار سبب شد قدر این بانو چونان مادرش مجهول بماند، اما در سیره­ اهل­‌بیت (علیهم‌السلام) تکریم به حضرت زینب (س) کاملاً مشهود است؛ به عنوان مثال، در منابع مختلف آمده روزی حضرت زینب (س) بر برادرش در حالی وارد شد که امام حسین (ع) مشغول قرائت قرآن بود، امام همانطور که قرآن در دست مبارکش بود، تمام قد به احترام خواهر بزرگوارش از جا برخاست. از بیانات امام سجاد (ع) درباره عمه خود زینب (س) می­‌توان دریافت که حضرت (س) دارای علم لدّنی است. حضرت در توصیفی می­‌فرمایند: «عمتی انتِ بحمدالله عالمةٌ غیرُ معلمةٍ و فَهِمةٌ غیْرُ مُفَهَّمَةٍ». او هم محدثه است که خطبه بی بدیل فدکیه را از زبان مادر، راوی است و هم مفسّر است که بانوان مدینه در درس­‌های تفسیر او شرکت می‌­کردند. نقل دقیق خطبه فصیح و بلیغ فاطمی در حالی که حدود 6 سال از بهار زندگی را بیشتر نگذرانده بود نشان از شخصیت استثنایی حضرت زینب (س) دارد. به یقین هستی محتاج دعای اهل­‌بیت (علیهم‌السلام) است، اما این بانو از چنان جایگاهی نزد اهل­‌بیت (علیهم‌السلام) برخوردار است که کشتی نجات عالم، امام حسین (ع) در وداع آخر به خواهرش می‌­گوید: «یا اختاه لا تَنْسینی فی نافلةِ اللیل» یعنی: خواهرم در نافله شب مرا فراموش نکن.

نقش حضرت زینب (س) در حفظ جایگاه امامت را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

صاحب «تنقیح المقال» می­‌گوید: اگر ما در مورد حضرت زینب (س) ادعای عصمت کنیم، کسی نمی‌­تواند لب به انکار بگشاید مگر اینکه با مقامات این بانو آشنا نباشد وگرنه امام حسن (ع) بخشی از مسئولیت امامت را بر دوش او نمی­‌نهاد و امام سجاد (ع) به وی نیابت خاصه در بیان احکام نمی‌­داد. شیخ طوسی نیز در «الغیبة» به نیابت خاصه حضرت زینب (س) از امام حسین (ع) اشاره دارد و می‌­گوید: در تمام مدت کسالت امام سجاد (ع) در احکام دین به ایشان مراجعه می‌شد.

تعابیری از این دست نزد رجالیون شیعه یافت می­‌شود که از یک سو حاکی از عصمت حضرت زینب (س) است و از دیگر سو اشاره به پیوند او با درخت تنومند امامت دارد. این همه در حالی است که با بررسی زندگی حضرت زینب (س) به تلاش وی برای حفظ جایگاه امامت بیشتر پی می‌­بریم. ایشان در روز عاشورا تلاش کرد با کلمات مستقیم خود به عمرسعد، وی را از کشتن امام حسین (ع) باز دارد و بعد از شهادت امام(ع)، رسالت سنگین حراست از جان امام سجاد (ع) را بر عهده داشت. بیماری، تنها عامل حفظ جان امام سجاد (ع) در روز عاشورا نبود، بلکه جان‌فشانی زینب کبری (س) نقش مهمی در حفظ امام داشت، از این­رو نقش اقدامات حضرت زینب (س) در حفظ جان امام زمان خود قابل تأمل و برای  روزگار امروز درس‌­آموز است. این بانوی بزرگوار، مرز حراست از امام زمان را، اهدای جان ترسیم می­‌کند اینجاست که شهادت در راستای خواست حجت­ خدا، موهبتی است که نصیب هرکسی نمی‌­شود.

یکی از ویژگی­‌های اهل نفاق این است که وقتی کار ناشایستی انجام می­دهند به ازای جبران کارهای ناپسند خود به حجم بدی خود می‌­افزایند؛ در این مسیر نقاب دین بر صورت می­‌زنند و در توجیه کارهای خود به قسمتی از آیات قرآن اشاره می­‌کنند تا هر طور که هست حرف خود را به کرسی بنشانند، وقتی سپاه دشمن شرف و انسانیت خود را لگدمال کرد و حتی به طفل شیرخوار امام حسین (ع) هم رحم نکرد، وقتی به تعهدات خود عمل نکرد و هر چه ­گذشت با توجیهات وقیحانه بر اعمال ناشایست خود جرأت بیشتری پیدا کرد دشواری­های اولویت حفاظت از جان امام در طول سفر برای زینب کبری (س) بیشتر عیان شد و ایشان به شکل غیر قابل وصفی از عهده­ی آن برآمد.

بعد از شهادت امام حسین (ع) سپاه عمر سعد برای غارت خیمه‌ها به اهل‌­بیت (علیهم‌السلام) هجوم بردند، گروهی از آنان به امام سجاد (ع) رسیدند، امام از شدت ضعف و بیماری نمی­‌توانست از جای خود برخیزد. یکی از آنها فریاد زد: به کوچک و بزرگ آنان رحم نکنید و احدی از آنان را باقی نگذارید! دیگری گفت: شتاب نکنید تا با امیر عمر سعد در این باره مشورت کنیم. در این هیاهو، شمر شمشیر کشید و قصد جان امام (ع) کرد و گفت: ابن‌زیاد دستور کشتن فرزندان حسین را صادر کرده است؛ حضرت زینب (س) با مشاهده این منظره به امام سجاد (ع) نزدیک شد وگفت: «او کشته نخواهد شد تا من در دفاع از او کشته شوم» سخن زینب(س) سبب شد که عمر، شمر را از تصمیم خود منصرف کند. این سبک فداکاری حضرت زینب (س) در چندین مرحله دیگر نیز تکرار ­شد.

لطفاً درباره اثرگذاری حضرت زینب (س) در جریان کربلا بیشتر توضیح دهید.

حضرت زینب (س) در سخت­‌ترین شرایط روحی و جسمی، رسالت افشاگری جریان نفاق را به عهده گرفتند و از این جهت شباهت به مادر بزرگوارش حضرت زهراء (س) ‌دارد که بعد از فقدان پدر بزرگوارش به اقدام علیه جریان نفاق می‌­پردازد. در کنار حمایت همه جانبه از امام زمان که در پرسش پیشین به آن اشاره شد، سرپرستی، حمایت و دفاع از زنان و کودکان اهل­‌بیت (علیهم‌السلام) از اقدامات زینب کبری (س) در جریان کربلا به شمار می‌رود.

زمانی که کاروان اسیران در سوگ از دست دادن عزیزان خود و با حداقل امکانات رفاهی مجبور به طی مسیر تعیین شده بودند تنها کوه استواری به نام زینب (س) توانست از آلام ناگوار عملکرد جنایتکاران بکاهد و این همان روحیه­‌ای است که زینب کبری (س) را تبدیل به عقیله بنی‌هاشم می‌­کند. در فرهنگ عرب، بانوی خردمندی که مشکلات را با صبر و خرد و دوراندیشی حل و فصل می­‌کند «عقیله» می­گویند. جدای از اهل‌­بیت، در خاندان بنی‌­هاشم افراد سرشناسی هستند که به قوم عرب هویت بخشده­‌اند، در این وصف باید به موصوف توجه کرد که در بین همه خاندان سرشناس بنی­‌هاشم، زینب کبری (س) این صفت را داراست.

خطبه آتشین این بانو، شالوده حکومت یزید را از بین برد و حضرت زینب (س)، رسانه با صلابت کربلا تشیّع را برای همیشه تاریخ مدیون خود کرد. وقار زینبی در هنگامه ورود به شهرهای مختلف به ویژه در میان تمسخر و تحقیر مستانه کوفیان حاکی از ژرفای بندگی اوست. اگر امام سجاد (س) به عنوان صبورترین انسان در عصر خویش از مصیبت «شام» به عنوان سخت­‌ترین صحنه اسارت یاد می‌­کند، باید اندیشید کدام بُرِش از کربلا در سینه زینب صبور جزر و مد ایجاد کرده است؟ تنها از چنین بانویی بر می‌­آید که یزید را در کاخ خود در کمال شجاعت استیضاح کند؛ حضرت زینب (س) در خطابه گیرای خود به یزید فرمود: «آیا این از عدالت است ای پسر آزاد شده‌­ها، که همسران و کنیزان خود را در سراپرده نگهداری و دختران پیامبر را به اسارت ببری؟ هرچه می‌­توانی حیله‌­هایت را به کار گیر و هرقدر می‌­توانی تلاش کن، هرگز نخواهی توانست که یاد ما را از خاطره‌­ها ببری و آیاتی را که بر خاندان ما نازل شده، از بین ببری».

جرأت استفاده از تعبیر «یابن طلقاء» و یا «إنّی لَاَستصغر قَدْرَک: من تو را بسیار کوچک می­شمارم» دلاوری و شجاعت زینب کبری (س) را به نمایش می­‌گذارد؛ بانوی با درایت کربلا در منطقی شیوا به یزید خاطرنشان می­‌کند که روزی در فتح مکه این رأفت جدم رسول خدا (ص) بود که اجازه داد ابوسفیان و معاویه زنده بمانند و تو فرزند چنین دودمانی هستی! از سویی آینده‌­نگری او نسبت به ماندگار ماندن عاشورا حاکی از آگاهی او به اخبار آینده است.

* مهم­ترین آموزه مکتب زینب کبری (س)

به نظر شما چه درس­هایی از حضرت زینب (س) می­توان برای زندگی امروز گرفت؟

 آن چنان که اشاره شد به نظر می­‌رسد مهم­ترین آموزه مکتب زینب کبری (س) دفاع همه جانبه و تا سرحد جان از امام زمانه خویش است، در این راستا باید شاخصه­‌های این نگرش را مشخص کرد. در جامعه‌­ای که حاکمیت ارزش­‌های انسانی کاسته ­شود و جریان نفاق برای رسیدن به اهداف دنیایی خود از هیچ تلاشی فروگذار نکند باید دینداری با چاشنی صبر را الگوی خویش قرار داد. خداوند متعال در سوره عصر، ایمان و عمل صالح در کنار سفارش به صبر و حق‌گرایی را به عنوان شاخصه­‌های دوری از خسران معرفی می­‌کند.

در مکتب حضرت زینب (س) نیز راه دستیابی به درجات والای ایمان، با صبر در برابر ناملایمات زندگی تعریف می‌­شود. دنیا در این نگرش خار و زبون و محل بلا و ابتلاست، پس دنیا و هر چه در آن است نباید سبب غصه انسان شود، بنابراین آنچه در این زندگی اهمیت پیدا می­‌کند رضایت خالق هستی است، وقتی محور اعمال انسان، رضای معبود شد درصد رضایتمندی انسان از زندگی نیز به اوج می­‌رسد. اینجاست که می‌بینیم اصحاب امام حسین (ع) در شب عاشورا ـ که در نگاه اول شب غم و غصه است ـ در کنار عبادت به شوخی نیز می­‌پردازند که این از صفات مؤمن است.

دنیا از دیدگاه زینب کبری (س) زمانی زیباست که لبخند رضایت امام زمان را با تمام وجود احساس کنیم و این به نظرم بزرگترین سرمایه روان شناختی مکتب زینب کبری (س) است. با این نگرش کسی قرآن را آنطور که می­‌خواهد تفسیر نمی­‌کند، با قسم دروغ به قرآن، آموزه­‌های وحیانی را بازیچه زندگی خود قرار نمی‌­دهد، چون می‌­داند که این عمل­ پلید از صفات یزیدیان است و وقتی در نهان آدمی رشد کرد، انسان را کر و کور می‌­کند و آنچنان که کلام حق در یزیدیان اثر نکرد، حق در چنین انسان­‌هایی بی‌اثر است، بنابراین دنیای زینب کبری (س) با یزیدیان متفاوت است، اینجا حس زیباشناختی او به قدری متفاوت می‌­شود که «حرف مردم» ولو کسی که به ظاهر بر اریکه قدرت تکیه زده برایش ارزشی ندارد، چون یافته­ است که جز در مسیر رضای معبود نباید هیچ حرکتی انجام داد پس جز زیبایی چیزی نمی­‌بیند.

* متفکران اندیشه خود را برای فهم «ما رأیت الا جمیلاً» به کار گیرند

متفکران حیات بشری باید تمام قدرت، بینش و اندیشه خود را برای فهم تفسیر «ما رأیت الا جمیلاً» به کار گیرند تا فضایی تهی در جغرافیای اندیشه زینبی قرار گیرند و دنیا را از منظر او تعریف کنند. راز این بالندگی زمانی است که زینب کبری (س) به جای «لذت زندگی» به «معنای زندگی» می­‌اندیشد و درد و رنج دنیای فناپذیر برای او جلوه‌­ا­ی ندارد. حضرت زینب (س) آنچنان که عنوان زینت پدر را در تمام عمر با خود حمل می‌­کند پرورش یافته مکتب صبرِ استخوان در گلو و تیغ در چشم است، بنابراین مهارت مقابله با تنیدگی­‌های زندگی را دارد و این بزرگترین نیاز بشر معاصر در برابر ناملایمات روزگار است. شکیبایی حضرت زینب (س) در غروب جانکاه رسول خدا (ص)، سایه سنگین شهادت مادر و پدر و دو برادر و فرزندان از یک سو و مصائب بعد از غوغای کربلا از سوی دیگر از این بانو چهره‌­ای تکرار ناشدنی می­‌کند. ایشان در عصر عاشورا، در هیاهوی ناجوانمردی دشمنان دین خدا، وقتی پیکر چاک چاک برادر را می­‌نگرد خم بر ابرو نمی‌آورد و مانندکوهی استوار، استقامت را سرلوحه عملکرد خود قرار می‌­دهد و دست به سوی آسمان بلند می­‌کند و می‌فرماید: خدایا این قربانی را از ما به شایستگی بپذیر. لذا همه ما باید اینچنین در لحظات دشوار زندگی صبور باشیم.