سه گام مهم اعتصام در قرآن کریم

چهارمین مقام در نماز،  مقام اعتصام است

قرآن می فرماید: فاقیموا الصلوة و آتوا الزکاة و اعتصموا بالله هو مولاکم.
یکی دیگر از مقامات و منازل سیر و سلوک، مقام اعتصام است که پس از نماز ذکر شده است. محی الدین بن عربی می گوید:  الا عتصمام هو الا نقطاع عما سواه تعالی و التمسک و به واعتصموا بحبل الله ای بعهد فی قوله الست بربکم
اعتصام: عبارت از جدا شدن و انقطاع از هر چه غیر اوست و تمسک و توسل و توکل به او، و منظور از این که فرموده به رشته الهی اعتصام کنید، یعنی به پیمانی که در عالم ذر و روز الست بسته اید پایدار باشید.
در هر صورت اعتصام باالله، یعنی به حمایت خدا در آمدن. از آیات کریمه قرآن چنین استفاده می شود که بندگی و نیایش بر درگاه حضرت ربوبی، انسان را از هر چه غیر اوست به نیاز می سازد. از این جهت در آیه مورد بحث بیان می فرماید: در راه خدا از هیچ کوششی فرو گزار نکید، چرا که او شما را برگزیده و هیچ رنج و سختی در دین شما قرار نداده است. این از قبل در ملت ابراهیمی آمده که شما را ملسمان نامیده تا پیغمبر بر دیگران گواه باشد. پس اقامه نماز و ایتای زکات کنید و به خدا اعتصام ورزید که او سرپرستی خوب و نیکویاوری است.

مراتب اعتصام چگونه است؟

در آیات کریمه قرآن مراتبی برای اعتصام ذکر شده است.  اول:  اعتصام من الله که فرمود: قل من ذاالذی یعصمکم من الله ان اراد بکم سواءاً / بگو چه کسی شما را به هنگامی سختی و ناروایی ها، در مقابل خداوند حمایت می کند؟ اگر اعتصام از خدا نباشد، چه کسی دیگر چنین خواهد کرد؟ و هم فرمود:  والله یمعصمک من الناس / و خداوند تو را از مردم در پناه خود خواهد آورد.
این اعتصام به معنای حمایت و اعانت است، که خود در خور بحث مفصل می باشد. شامل شدن حمایت و اعانت خداوند برای هر انسان مقدمات و لیاقوت هایی می خواهد که از همه مهم تر اخلاص و ذکر است.
دوم:  اعتصام بحبل الله که فرمود: واعتصموا بحبل الله جیمعاً و لا تفرقوا از جمله شرایط این مرحله پرهیز از حرام، شبهه و دروغ است تا اعتصام بر ریسمان الهی حاصل گردد.، یعنی همگی به رشته و ریسمان الهی چنین بزنید و متفرق نشوید که بعضی گفته اند: ریسمان الهی عبارتند است از قرآن یا اهل بیت اطهار علیه السلام و یا رسول خدا یا اسماء الهی و عبارت و نماز ار هم بیان داشته اند.
سوم:  اعتصام بالله تعالی  که فرمود: و اعتصموا بالله، اعتصام به خدا کنید که در این جا به انقطاع از ما سوای خدا اشاره نموده و به معنای این است که اعتصام های دیگر، اعتباری است بلکه باید از همه ماسواء قطع امید کرد و به یکباره به او و برای او از همه چیز منقطع گردید.
اعتصام بالله کمال الانقطاع است و در مناجات شعبانیه خوانده می شود.  با استفاده از این آیات کریمه و ادعیه مأثوره، عارفان مسلمان گفته اند که اعتصام من الله کشش و توفیقات الهی است و اعتصام به حبل الله محافظت بر طاعت و مراقبت از اوامر حق است و اعتصام بالله، رها شدن از تمایل قیود و او هامات و تریدهاست.

عارفان مسلمان مراتب اعتصام را چگونه بیان کرده اند؟
عارفان مسلمان مراتب اعتصام را بدین گونه بیان کرده اند:
اول: اعتصام به معنای انجام کارهای خوب است که بر اساس امر و نهی و اعراف به عهده و وعیدهای خداوندی بیان شده، و این اعتصام عامه است.
دوم: اعتصام خاصان است که به معنای انقطاع و اعراض و دور شدن از تعلقات نفسانی و یکباره به عشق و علاقه خداوندی توجه کردن از خود سلب اختیار نمودن است.
از ابو یزید بسطامی می پرسیده شد چه می خواهی؟ او گفت: فقال ارید ان لا اریدمی خواهم که چیزی نخواهم، که از این موقعیت به مقام رضاهم تعبیر شده است و مرتبه ای از اعتصام خاصان است. یکی از بزرگان گفته است که در سخن با یزید دوبار از خودیت سخن به میان آمده - با کلمه متکلم وحده -  که با اعتصام خواص خاصان ناسازگار است. آری آن جادیگر میدان اراده عبد نیست.
سوم: اعتصام خاصان خاص، این است که آن چنان از همه چیز دور می شوند که به یکباره به مقام اتصال می رسند که عبارت از شهود و دیدار حقانیت حق است که در آن صورت به نهایت استکانت و خضوع و خشوع نائل می شوند.
نمازگزار از همه چیز بریده می شود و به درجات قرب می رسید، بدان گونه که چیزی جز خدا نمی بیند و به تعبیر عرفاء للاتصال ثلاث درجات الدرجة الا ولی اتصال الاعصتال ثم اتصال الوجود یعنی اتصال به مقام قاب قوسین که در معراج حضرت رسول به آن اشاره شده، داری سه درجه است:
درجه اول، اتصال اعتصامی (دل بریدن از ماسوا و پیوستن به او) که او همه، و همه اوست.
درجه دوم، اتصال شهودی (ندیدن ماسوا و دیدن او) که او عین ظهور و شهود است بک عرفتک
درجه سوم، اتصال وجودی (نبودن ماسوا و بودن مطلق ) که او وجود صرف و صرف الوجود است.
اتصال اعتصامی، عبارت است از تصحیح القصد ثم تصفیة الارادة ثم تحقیق الحال
یعنی قصد و نیت به آن گونه اصلاح و تصحیح شود که جز ذات حق را نخواهد، سپس اراده خود را زلال و بی غش کند و بعد از آن موقعیتی را که دارد به سمت حقیقت یابی سوق دهد که در این موقع به مقام اتصال اعتصامی رسیده و به ولایت حضرت حق در آمده است که فرمود: هو مولاکم.
یکی از آثار اعتصام، هدایت الهی است به صراط مستقیم و منظور، ایصال الی المطلوب است، که فرمود:  و من یعتصم بالله فقد هدی الی صراط مستقیم.
و ورود در بهشت برین و رحمت همه جانبه الهی است که فرمود فاما الذین آمنوا بالله و اعتصموا به فسید خلهم فی رحمة منه
امام علی (ع) در مناجات می گوید: الهی فی هذه الدنیا هموم و احزان و غموم وبلاء و فی الاخرة حساب و کتاب و عقاب فاین الراحة و الفرج الهی خلقتنی بغیر امری و تمیتنی بغیر اذنی و قلت لی استمسک فکیف استمسک ان لم تمسکنی / یعنی خدایا دنیا پر است از اندوه و غم و غصه و گرفتاری و آخرت هم حساب است و کتاب و عقاب، پس کی راحتی است و کجا فرجی حاصل می شود؟ خدایا بدون نظر من، مرا آفریدی، بدون خواسته من هم می میرانی، پس همه کارها به دست توست. مرا تکلیف کردی که گرد گناه نگردم، حالا که همه چیز به دست توست، این را هم تو خود مواظب باش و مرا از نگاه بازدار و به مرحله عصمت برسان: الهی لا سبیل الی الاحتراس من الذنب الا بعصمتک  / یعنی خدایا برای خویشتن داری از گناه راهی ندارم جز این که تو به من کمک کنی.