قرآن دعا را عبادت می‌داند، اعم از آنکه اجابت شود یا نشود

دعا، پدیده‏ ای فطری و از اساسی ‏ترین نیازهای روحی و روانی انسان است که در تمام کاوش‏ های روان‏شناختی، ضرورت و وجود آن تأیید شده و از نخستین روزگاران زیست بشر دارای نمود و بروز بوده است. به همین دلیل در مرام‏نامه زندگی ارائه ‏شده از سوی تمام پیامبران و ادیان آسمانی، به دعا توجه بسیار شده است. اسلام نیز که جامع همه ادیان پیشین است، به آن توجه ویژه کرده و اهمیت و جایگاه آن را به ‏خوبی روشن ساخته است.

به عنوان نمونه قرآن دعا را عبادت می‌داند، اعم از آنکه اجابت شود یا نشود: وَقَالَ رَبُّکمْ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ إِنَّ الَّذِینَ یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ؛ پروردگارتان فرمود: مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. کسانی که در پرستش من کبر می‌ورزند به زودی خوار در دوزخ در آیند. قرآن از انسان‏ها خواسته است که خدا را از روی خوف و طمع «وَادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً» و همراه با اخلاص «وَادْعُوه مُخلِصینَ لَهُ» و در حال گرفتاری و راحتی و با یاد کردن نام‏های نیکوی الهی «وَ لِلَّهِ الأسماءُ الحُسْنی فَادْعُوهُ بِها» بخوانند. با این حال خداوند اجابت خود را منوط به قبول دعوت الهی از سوی بندگان دانسته است، آنجا که می‌فرماید: فَلْیَسْتَجیبُوا لِی وَ لْیُؤمِنُوا بِی‏لَعَلَّهُمْ یُرشِدُونَ؛ پس [آنان‏]‏ باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند، باشد که راه یابند.

قرآن در جای دیگر تصریح می‌کند که اگر دعا و مناجات بندگان نباشد، به معنای اعلان بی‌نیازی آنان از ساحت حضرت حق بوده و نتیجه آن بی‌اعتنایی خداوند به تارکان دعا است: قُلْ مَا یعْبَأُ بِکمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُکمْ؛ بگو: اگر دعای شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی‌کند.

قرآن از مردم می‌خواهد که در حال رفاه و دشواری، از روی خوف یا طمع با خدایشان به مناجات بپردازند و از اینکه مردم تنها در سختی و اضطرار به ساحت الهی و درگاه بنده ‌نوازش روی می‌آورند، از آنان گله کرده است، آن جا که می‌فرماید: وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِدًا أَوْ قَائِمًا فَلَمَّا کشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کأَنْ لَمْ یدْعُنَا إِلَی ضُرٍّ مَسَّهُ؛ و چون انسان را آسیبی رسد ما را به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده می‌خواند و چون گرفتاریش را برطرف می‌کنیم، چنان می‌رود که گویی ما را برای گرفتاری که به او رسیده، نخوانده است.

قرآن همچنین از زبان پیامبران، دعاها و مناجات‌های مختلفی به ویژه در بزنگاه‌های دعوت مردم و برخورد با بن‌بست‌ها نقل کرده است؛ چنان‏که زیباترین مضامین و والاترین درخواست‏های شایسته در قرآن به صورت دعا آمده است.

در جوامع روایی فریقین به دعا از جهات گوناگون توجه شده است؛ در بخش قابل توجهی از این روایات به اهمیت و جایگاه دعا در زندگی فردی و اجتماعی توجه شده و در بخش دیگر به موضوعاتی مانند رابطه دعا با عمل یا قضا و قدر پرداخته شده و در بخش‏های دیگر از شرایط و آداب دعا سخن به میان آمده است.