منافق را چگونه بشناسیم؟!

* قسمتی از متن کتاب

چگونه منافق را بشناسیم؟ سؤال فوق العاده حساسی است. آن چه در شناسایی نفاق بسیار تأثیر دارد، ژرف اندیشی و ظریف بینی است. در نفاق به دلیل تظاهر، فریبکاری و پیچیدگی، هزار نکتۀ باریک تر از مو وجود دارد و این امر راه نفاق شناسی را ناهموار می کند. بنابراین نفاق شناسی به ژرف بینی و ظریف نگری آحاد امت نیاز دارد و با سادگی و سطحی نگری راه برای نفاق هموار می شود.

هرچه مردم از رشد فکری بیشتری بهره مند باشند، سدّ محکم تری در برابر نفوذ و رشد نفاق پدید می آید؛ اما یک ملت سست، ساده و کم رشد به آسانی به نفاق مبتلا می شود. در تاریخ و دوران معاصر مشاهده می کنیم که نفاق همواره از سادگی و ناآگاهی مردم برای دستیابی به دیدگاه ها و آرمان های خود پلی ساخته است.

برای شناسایی موضوعی از نظر فلسفی دو راه وجود دارد: 1. شناخت از راه علل و اسباب؛ 2. شناخت از راه نشانه ها، آثار و علایم.

این دو روش در شناخت نفاق نیز قابل اجرا و تطبیق است. هم می توان از راه شناخت انگیزه های نفاق و هم از راه علایم و آثار ظاهری به نفاق شخص یا جریانی آگاه شد. البته روش دوم آسان تر است؛ زیرا منافق هر چه قدر هم سعی بر پنهان سازی، نهان کاری و ظاهر سازی داشته باشد، نمی تواند به طور مطلق آثار و علایم مکنونات قلبی اش را در رفتار و گفتارش بروز ندهد. آن چه در این جا مطرح می کنیم برخی معیارهای مهمی است که در آیات و احادیث برای ما به عنوان معیار آمده است. اکنون برخی از آن ها را یادآور می شویم:

* لحن و شیوه سخن

یکی از شیوه های اساسی برای شناخت نفاق، دقت، توجه و تأمل در سخن افراد، لحن کلام و چگونگی گفتار آن هاست. منافق به هر میزانی که در نهان کاری کوشا باشد، ولی ناخودآگاه اندیشه باطنی و مکنونات وی در سخنش منعکس می شود.

در روایتی امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «مَا أَضْمَرَ أَحَدٌ شَيْئاً إِلَّا ظَهَرَ فِي فَلَتَاتِ لِسَانِهِ وَ صَفَحَاتِ وَجْهِه‏» (1)

هیچ کس چیزی را در نهاد خود نهان نکرده، مگر آن که در حرکت ها و جهش های ناگهانی زبانش و در آیینه چهره اش آشکار می شود.

اساسا انسان نمی تواند یکسره و به شکل مطلق بر اندیشه های باطنی خود پرده بکشد؛ زیرا آن چه در باطن شخص در جریان است، گاهی به صورت ناخودآگاه و به ویژه در حالت های بحرانی روانی بر صفحه ظاهر و در لابه لای کلام به نمایش درمی آید. این مسئله ای است که در روانکاوی و روان شناسی نیز اثبات شده است. بنابراین بهترین شیوه برای کشف نفاق دقت در ظرافت های موجود در لابه لای کلام آن هاست.

قرآن کریم می فرماید: «وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَيْناكَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسيماهُمْ وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ في‏ لَحْنِ الْقَوْلِ» (2) ای پیامبر! اگر می خواستیم منافقان را به تو می نمایاندیم تا آن ها را با سیما و چهره شان بشناسی و اینک تو آن ها را با لحن کلام شان می شناسی.

براین اساس قرآن کریم نیز «لحن کلام» را معیار شناسایی آنان می داند. لحن کلام را در گفته ها و نوشته های شخصی می توان یافت. برای شناسایی منافقان در تاریخ اسلام نیز می توان این معیار را به کار گرفت. گاهی این لحن کلام در سخنِ اختلاف انگیز یا ضربه زننده ظاهر می شود و گاهی در سخنی که به ظاهر هم خوب است؛ اما چگونگی بیان آن نشانگر نفاق باطنی است و همانند «بخ بخ» است که در داستان غدیر خم وجود دارد.

* موضع گیری در عمل

در شناسایی منافق یا جریان نفاق آمیز نیز می توان بر موضع گیری های خاص آنان در عمل تکیه کرد. اگر گروهی در صحنه سخن، بهترین شعارها را بگویند، باید برای تشخیص صداقت شان به موضع گیری های آن ها در فرصت های گوناگون دقت کرد. رفتار آنان آیینه تمام نمای اندیشه های شان است و از راه چگونگی عمل و موضع گیری های شخص یا گروه شاید بهتر بتوان عمق نهاد و باطن آن ها را شناخت.

* دشمنی با علی بن ابی طالب (ع)

در اخبار اهل سنت و شیعه، یکی از معیارهای تشخیص نفاق، «حبّ و بغض حضرت علی بن ابی طالب (ع)» است. بدون شک بغض و دشمنی (نسبت به) اهل بیت پیامبر (ص) نشانگر نفاق است. مرحوم علامه امینی این اخبار را در الغدیر آورده و دانشمندان بزرگ اهل سنت و شیعه آن ها را پذیرفته اند.

این مسئله به قدری در زمان پیامبر اکرم (ص) مسلّم بوده که برخی راویان اهل سنت نقل می کنند که در زمان رسول خدا (ص)، منافقان با بغض و دشمنی حضرت امیرالمؤمنین (ع) شناخته می شدند. اخباری ذیل آیه «وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ في‏ لَحْنِ الْقَوْلِ» وارد شده که «لَحْنِ الْقَوْلِ» را بر بغض حضرت امیرالمؤمنین (ع) تطبیق کرده است. (3)

* گرایش فکری به دشمنان

طبیعت بی ایمانی یا سست ایمانی منافقان باعث گرایش فکری و فرهنگی آن ها به دشمنان، کفار و مشرکان می شود و این از معیارهای حساس «منافق شناسی» است. نفوذ رگه های فکری و فرهنگی دشمنان، مشرکان و کافران و راه یافتن عقاید آنان در جهان بینی و اعتقادات گروه هایی از مسلمانان، معیاری برای تشخیص امراض قلبی آن گروه و نوعی نفاق است که به آن آگاهانه یا ناآگاهانه مبتلایند.

پی نوشت:

(1)- نهج البلاغة (للصبحي صالح)، ص: 472.

(2)- محمد (ص)، 30.

(3)- بحار الانوار، ج 1، ص 166؛ همچنین تفسیر مجمع البیان ذیل همین آیه شریفه مراجعه شود.