مسجد محور تمدن‌سازی اسلامی از بعثت تا ظهور

مسجد در صدر اسلام پایگاه نیروسازی و کادرسازی مسلمانان
مسجد از دوران صدر اسلام همواره مورد توجه خداوند در قرآن کریم و نیز اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) در سیره و روایات بوده و نیز نقش به سزایی را در پیروزی‌های مسلمانان در دورانهای مختلف تاریخ اسلام ایفا کرده است. در واقع می‎توان گفت اهل‎بیت عصمت و طهارت(ع) نگاه وسیع‌‏تری به این مکان مقدس داشتند و آن را پایگاهی برای نیروسازی و کادرسازی مسلمانان برای فهم مفاهیم دینی و بعد زمینه‏‌سازی تشکیل تمدن عظیم اسلامی تلقی می‎کردند، پیامبر اکرم(ص) اولین اقدامی که پس از هجرت به مدینه شکل دادند، بنای مسجدی بود که بعدها به عنوان مسجدالنبی شناخته شد که از جهت شأن و مقام، دومین مسجد مقدس بعد از مسجدالحرام است.

پس از ساخت مسجدالنبی ضمن اینکه مکانی بسیار معنوی برای عبادات مسلمانان و نیز مکانی برای تعلیم مفاهیم دینی و حل مشکلات اقتصادی مردم بود، تدارک اولیه نیروهای اسلام جهت مبارزه علیه کفر و شرک نیز از همین مکان مقدس شکل می‎گرفت تا الگویی مناسب برای تمام مسلمانان در همه زمانها و مکانها باشد. البته باید یادآور شد که قبل از بنای مسجدالنبی، مسجدی به نام قُبا توسط پیامبر اکرم(ص) در محلی به همین نام بنا شد.

مساجد در دوران ظهور امام زمان(عج) محل تجمع شیعیان
اهل‌بیت(ع) در ادامه سیره پیامبر گرامی اسلام(ص) همواره این مکان را مقدس شمرده و حرکت‏های جهادی خود را از آن مکان آغاز می‏‌کردند تا جایی که محل شهادت امیرمؤمنان علی(ع) در مکان مسجد کوفه بود و نیز طبق نقل تاریخ، امام حسین (علیه‌السلام) قیام خود را از کنار مسجدالحرام اعلام کردند. در دوره‎های بعدی اوج بهره‎برداری از مسجد را در دوران امام باقر و امام صادق(ع) در قالب نشستهای علمی و نیز مناظرات امام رضا(ع) در مقابل ادیان مختلف و در راستای تقویت بُعد علمی تمدن اسلامی شاهد هستیم و نیز امام زمان(عج) در دوران آخرالزمان با تبعیت از سیره اجداد خود  بهره‎های فراوانی از مسجد نصیب شیعیان خواهند کرد، به طوری که محل تجمع شیعیان همین اماکن مقدس از جمله مسجدالحرام و مسجد کوفه خواهد بود. بنابراین می‎توان گفت هسته‎های اولیه تمدن‎سازی اسلامی از درون مساجد شکل گرفت و این مسأله تاکنون به همین نحو ادامه داشته است. 

این مساجد بود که این پیروزى را براى ملت ما درست کرد
در دوران معاصر و انقلاب اسلامی ایران، مساجد به همین شکل به عنوان پایگاه‏‌های مردمی نقش بسیار مهمی را در پیروزی سپاه حق و انقلاب اسلامی ایران ایفا کردند. امام خمینی(ره) در این باره فرمودند «این مساجد بود که این پیروزى را براى ملت ما درست کرد». (صحیفه امام، ج‏13،ص15) ایشان به تبعیت از سیره اجداد مطهر خود، مقدمات اولیه قیام خود را از مساجد و در قالب سخنرانی‎های آتشین بر ضد رژیم کفر فراهم کردند. اهمیت این مکان مقدس تا جایی پیش رفت که مساجد فعال کشور در سال 57 به محض شنیدن پیام حضرت امام (ره) مبنی بر اینکه «ملت مسلمان ایران امسال عید ندارد» و با توجه به اینکه حضرت امام از مردم خواستند در مراکز عمومی مثل مساجد بزرگ اجتماعات عظیم برپا کنند، در مساجد جمع شدند.

امام(ره) فرمودند مسجدها را خالى نکنید، تکلیف است امروز
تأکید امام(ره) درباره اهمیت مساجد و حفظ آن، نشان‎دهنده عظمت جایگاه آن در نگاه معمار انقلاب است و توجه به سخنان ایشان در مورد اهمیت مساجد تلنگر خوبی جهت رونق بخشیدن به این مکان مقدس برای ما خواهد بود. در نگاه امام خمینی(ره) مساجد محلی برای قیام به حق تلقی می‌شد تا جایی که فرمودند «جنگهایى که در اسلام مى‌‏شده است، بسیارى از آن از مسجد طرحش ریخته مى‌‏شد» (صحیفه امام، ج‏8) و نیز در جلد 7 اشاره شده است:  «مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکتهاى اسلامى بوده». همچنین با توجه به منظومه سخنان امام(ره) درباره اهمیت به مساجد در می‎یابیم که آن را تکلیفی برای مسلمانان و نیز پایگاهی برای مبارزه با ظلم و جور معرفی کرده‌‏اند. ایشان در بخشی از سخنان خود فرمودند «مسجدها را خالى نکنید، تکلیف است امروز» 
همچنین در همان دوران و نیز دوران پس از پیروزی انقلاب شکوه‌مند اسلامی این مکان مقدس محلی برای تبیین و گسترش گفتمان انقلاب اسلامی توسط علمای بزرگوار اسلام قرار گرفت تا جایی که آیت‎الله اشرفی اصفهانی توسط یکی از مزدوران آمریکا و منافقین کوردل 23 مهرماه 1361 در سنگر نماز جمعه مسجد جامع و در محراب نماز به شهادت رسیدند و از سوی دیگر یک سال قبل از آن رهبر معظم انقلاب در مسجد ابوذر تهران مورد ترور ناموفق منافقان قرار گرفتند.

مساجد را خالی نگذارید
بنابراین می‎توان گفت هسته‎های اولیه وقوع انقلاب اسلامی ـ که نقش بسیار مهمی در زمینه‏‌سازی تمدن اسلامی یا ملک اهل‎بیت عصمت و طهارت(ع) در آخرالزمان را ایفا کرد ـ در مساجد ایجاد شد. امام (ره) در سخنرانی‎های متعدد به مردم هشدار می‎دادند مساجد را خالی نگذارند و خالی شدن مساجد را از برنامه‎های دشمن معرفی می‎کردند و در این باره می‎فرمودند: مراکزى که مراکز بسط حقیقت اسلام است، بسط فقه اسلام است و آن مساجد است، اینها را خالى نگذارید. این یک توطئه است که مى‏‌خواهند مسجدها را کم کم‏ خالى کنند و نیز فرمودند «اشخاصى که در مسجد مى‌‏روند باید تربیت بشوند به تربیتهاى اسلامى، مساجد را خالى نگذارید». 

رونق یا عدم رونق مساجد معیار سنجش حرکت به سوی تمدن اسلامی
اما در دوران آخرالزمان که اکنون در آستانه آن دوران قرار داریم، شاهد یک دوره رکود مساجد هستیم که در احادیث عترت(ع) به این دوره اشاره شده است. در این باره امیرالمؤمنین(ع) فرمودند در آن دوران «مَسَاجِدُهُمْ یَوْمَئِذٍ عَامِرَةٌ مِنَ الْبِنَاءِ، خَرَابٌ مِنَ الْهُدَى؛ مساجد آباد است اما از هدایت خالی است» (حکمت369 نهج‎البلاغه) و نیز در روایت دیگری اشاره داشتند «برای نزاع و جدال، نمازها از مساجد برچیده شود. ـ مساجد از کسانی پر می‌شود که از خدا نمی‌هراسند ـ در مساجد برای غیبت کردن و خوردن گوشت اهل حق جمع می‌شوند». اینگونه احادیث که در روایات عترت(ع) فراوان دیده می‎شود اشاره به دوران اُفت دیانت و به دنبال آن رکود مساجد مسلمانان دارد. طبق این روایات می‎توان رونق یا عدم رونق مساجد را معیاری برای سنجش دیانت و فرهنگ عمومی جامعه اسلامی محسوب کرد و به آن میزان که مساجد از هدایتها خالی باشد، از تمدن اسلامی نیز به دور خواهیم بود.

ظهور امام زمان(عج) از کنار مسجد
این دوران رکود سرانجام به پایان خواهد رسید و طبق آیات قرآن و روایات عترت(ع) به زودی شاهد گسترش حرکتهای مردمی از این نهاد عظیم تمدن‎ساز خواهیم بود. مساجدی مانند مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و مسجدالاقصی از جمله مساجدی هستند که در روایات عترت(ع) نسبت به نقش مثبت آخرالزمانی و تمدن‎سازی آنها اشاره شده است. به عنوان مثال درباره اهمیت جایگاه مسجد کوفه در دوران آخرالزمان، اصبغ بن نباته از  امیرالمؤمنین(ع) روایت کرده است روزی حضرت در مسجد کوفه خطاب به مردم فرمودند: ای مردم کوفه، خداوند متعال چیزی به شما عطا کرد که به هیچ کس نداده است؛ مسجد و عبادتگاه شما را برتری داد که در آن خانه آدم و  نوح و ادریس و مصلای حضرت ابراهیم و برادرم خضر و مصلای من است و یکی از چهار مسجد با فضیلتی است که روز قیامت این مسجد شبیه شخص مُحْرِمی که لباس پوشیده، آورده می‌شود و برای اهل خود و نمازگزارش شفاعت می‌کند و «زمانی خواهد آمد که این مسجد، مصّلای فرزندم مهدی و هر مؤمنی خواهد شد؛ لَیَأْتِیَنَّ عَلَیْهِ زَمَانٌ یَکُونُ مُصَلَّى الْمَهْدِیِّ مِنْ وُلْدِی وَ مُصَلَّى کُلِّ مُؤْمِنٍ» و هیچ مؤمنی باقی نخواهد ماند، مگر این که در این مسجد نماز می‌خواند یا در آرزوی آن است. اگر مردم برکت آن را می‌دانستند از چهارگوشه جهان حتی با کشیدن خود بر روی برف و یخ به این مسجد می‌آمدند» (من لا یحضره الفقیه، 4جلد، ص232) این روایت به خوبی گویای اهمیت مسجد در دوران آخرالزمان و دوران ظهور امام زمان(عج) است. 

طبق روایات امامان معصوم(ع) پایان دوران ظلم و کفر از مسجد و آغاز دوران ظهور تمدن عظیم الهی از کنار مسجد خواهد بود، به این صورت که پایان حیات ابلیس از کنار قبةالصخره واقع در مسجدالاقصی و اعلام ظهور منجی عالم، امام زمان(عج) از کنار بیت‎الحرام خواهد بود. در صفحه 331 کتاب کمال‎الدین و اتمام‎النعة شیخ صدوق از امام باقر(ع) روایت شده است «فَإِذَا خَرَجَ أَسْنَدَ ظَهْرَهُ إِلَى الْکَعْبَةِ وَ اجْتَمَعَ إِلَیْهِ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا وَ أَوَّلُ مَا یَنْطِقُ بِهِ هَذِهِ الْآیَةُ بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ‏( هود: 88) ثُمَّ یَقُولُ أَنَا بَقِیَّةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ خَلِیفَتُهُ وَ حُجَّتُهُ عَلَیْکُم؛ هنگامی که (قائم ما) خروج کند، پشت به دیوار کعبه می‎زنند در حالی که 313 تن از مردان دورشان را می‎گیرند و اول چیزی که می‎گوید این آیه است: ‏ بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ. سپس می‎گوید من بقیت‌الله در زمین خداوند و خلیفه و حجت او بر شما هستم». همان طور که مطرح شد، ابتدای اعلام ظهور امام زمان(عج) در کنار مسجدالحرام ـ به عنوان پرفضلیت‎ترین مسجد ـ رقم خواهد خورد.

با توجه به این مطالب اهمیت جایگاه مساجد در راستای تربیت شیعیان و به عنوان مرکزی جهت شکل‌گیری تمدن اسلامی تا حدی آشکار شد و نیاز است مسئولین امر تدابیر بسیار مناسبی را برای رونق‎بخشی به این مرکز فرهنگی و مذهبی مسلمانان  در راستای شکل‎گیری تمدن اسلامی و زمینه‎سازی برای ظهور امام زمان(عج) داشته باشند و اکنون مسجد مقدس جمکران به عنوان مرکزی برای نشر و معارف مهدویت وظیفه‎ای سنگینی در قبال این امر دارد.