نظام عبادات دستخوش تکنولوژی می شود؟!

عقیق

عبادات دارای نقشی مهم در اسلام هستند و احکام عبادی بخش مهمی از شریعت را تشکیل می دهند. سلوک عبادی بخش قابل ملاحظه ای از زندگی روزمره انسان متدین را به خود اختصاص داده است. نظام عبادات در شریعت اسلامی نمایانگر بخش تغییر ناپذیر و ثابت شریعت است. یعنی آن بخشی که عمدتا تحت تأثیر تغییرات جاری در زندگی روزمره و تحولات اجتماعی قرار نمیگیرد.

درست برعکس دیگر جنبه ها و ابعاد دیگر شریعت که انعطاف پذیر است و شیوه های اعمالی واجرای آن با تغییر شرایط زندگی اجتماعی، تغییر می کند، مانند نظام معاملات و قراردادها در نتیجه، انسان در دوران تسخیرفضا، همان گونه نماز می خواند و روزه می گیرد وحج به جامی آورد که انسان دوره آسیاب دستی نماز و روزه وحج می گذارد، درست است که بعد مقدماتی انجام عبادت، شیوه ها تغییر کرده است و امروز شاخص به جای شتر با هواپیما به حج می رود و یا به جای لباسهای دست دوز، با لباس هایی که تولید کارخانجات و ابزارهای نوین است، خود را برای نماز می پوشاند. لیکن، صورت کلی عبادات همچنان ثابت است و تغییر نکرده است.

انجام عبادت در نگاه شارع همچنان ضروری است و از ارزش تشریعی آن با پیشرفت روزافزون انسان و سلطه هرچه بیشتر وی برطبیعت، چیزی کاسته نشده است.

* نظام عبادات عهده دار یک نیاز دایمی

این بدان معناست که شریعت برای نماز و روزه و حج و زکات و دیگر عبادات، وصف موقتی ومحدود به شرائط زمانی دوران صادر تشریع قائل نشده است، بلکه برعکس عبادات را به همان گونه که بر انسان دوران گاوآهن واجب ساخته، برانسان دوران اتم نیز واجب نموده است. از این مساله، چنین نتیجه گرفته می شود نظام عبادات عهده دار برآوردن یک نیازدائمی و ثابت در انسان است، نیازی که همراه با انسان آفریده شده و علیرغم همه تحولات همچنان همراه با انسان است. در اینجا این سؤال پیش می آید آیا واقعا از زمانی که شریعت نقش خود را در تربیت انسان ایفاع نموده است، یک تیز ثابت در زندگی انسان وجود داشته است؟ یک تأثیر انسانی که تا امروز همچنان موجود است؟ نیازی که بتوان در سایه ثبات و پایداری آن، ثابت بودن وانعطاف ناپذیری ساختارهای عبادی را تفسیر نمود و در نتیجه به تفسیری صحیح از نقش مستمرعیادت در زندگی انسان دست یافت، ممکن است در بدو امراین گونه به نظر برسد فرض یک چنین نیاز ثابت و نامتغیر برای انسان نمیتواند مورد پذیرش باشد و با واقعیت زندگی انسان نیز «آنگاه که انسان امروز و انسان دیروز را باهم مقایسه نماییم» منطبق نمی باشد. زیرا ما می بینیم که شیوه زندگی انسان به شکلی مستمر از شیوه زندگی حاکم بر جامعه قبیله ای که شریعت خاتم در آن ظهور نمود. فاصله گرفته است واین فاصله گیری اقتضای ایجاد تحولی بنیادین در تمام نیازهاو خواسته های انسان را دارد. نتیجه چنین تحولی در خواسته ها و نیازها این است در شیوه های برآوردن این نیازها نیز تغییر ایجاد شود.

* آیا قالب عبادات ثابت است

پس چگونه ممکن است عبادات باقالب ثابت خود همچنان بتوانند نقش حقیقی خود را در این دوره ممتد از زندگی انسان ایفا کنند و اگر عبادات مثل نماز و وضو و غسل و روزه در مرحله ای از مراحل زندگی انسان بدوی به جهت تأثیر در تهذیب اخلاقی افزایش بهداشت وی و جلوگیری از افراط در خوردن و آشامیدن، مفید و مؤثر بوده اند، لیکن، امروزه دیگر چنین نقشی را ایفا نمی کنند. چرا که پیشرفت حاصل در تمتن بشری و شیوه های مدرن زندگی اجتماعی امروزه همین اهداف را برآورده می سازند. لیکن، باید دانست چنین رویکردی کاملا خطاست. زیرا، تحولات اجتماعی، تنها در ابزارها و وسائل رخ داده است. برای مثال، ابزارشخم زدن زمین در دست انسان امروزه تبدیل به ابزاری شده است که بخار یا برق، آن را به حرکت درمی آورد، چنین تغییری تنها رابطه مادی وشکل ارتباط انسان با طبیعت را عوض کرده است.لیکن، عبادات از سنخ رابطه میان انسان و طبیعت نیستند، تا این که تحت تأثیر تغییر در چنین عواملی، تغییر کنند. بلکه، عبادت عبارت از رابطه عاطفی انسان با پروردگار خویش است: رابطه ای که در توجیه رابطه عاطفی انسان با دیگرانسان ها نیز اثرگذار است و ما می بینیم که در مسیر تاریخ، «انسانیت» همواره نیازهای ثابتی داشته است، بدون این که میان انسان غارنشین و انسان فضانورد، از این حیث تفاوتی وجود داشته باشد نظام عبادات در اسلام، در واقع نظامی ثابت است که به برآوردن چنین نیازهای ثابتی اقدام می نماید. نیازهایی که به طور مستمر با بعد فردی و اجتماعی انسان در ارتباط است. نیازهایی که تا به امروز عبادات توانسته اند در برطرف ساختن آن موفق باشندوشرط اساسی در غلبه انسان بر مشکلات خویش به شمار روند.

* نمونه هایی از احتیاجات ثابت