* معرفت و شناخت ؛ نخستین شرط استجابت دعا، شناخت كسی است كه انسان او را می خواند. به همین جهت قرآن در آموزش شیوة دعا كردن می فرماید «اعوا ربكم تضرعا و خفیة»؛(1) پروردگار خود را به زاری و پنهانی بخوانید یعنی بدانید كسی را كه می خوانید، «رب» شماست، آفرینش رشد و تعالی و پرورش شما در دست قدرت اوست.

بهترین دعا آن است كه با ربوبیت آغاز گردد. نگاهی به شیوة دعا كردن انبیا و اولیای الهی در قرآن نشان می دهد كه آنان دعای خود را با «ربی» یا «ربنا» آغاز می كردند، زیرا این واژه انسان را متوجه می سازد با مبدأیی ارتباط برقرار ساخته است كه از نخستین لحظات وجود تا آخر عمر او و بعد از آن انسان را غرق در الطاف ربوبی خویش می سازد.

*اخلاص دردعا: دعا باید با اخلاص و از صمیم قلب و با حال تضرع و تواضع باشد. تنها با زبان دعا نكند، بلكه روح دعا باید در جان و در تمام ذرات وجود آدمی رسوخ كند.

امام صادق(ع) می فرماید: «خداوند دعایی را كه از دل غافل و بی خبر برخیزد، مستجاب نمی كند».

* دعا باید در حالت بیم و امید باشد، نه آن چنان از اعمال خود راضی باشید كه گمان كنید هیچ نقطة تاریكی در زندگی شما نیست و هیچ گناهی مرتكب نشده اید و نه آن چنان مأیوس باشید كه خود را شایستة عفو و بخشش خدا و اجابت دعا ندانید.

از خود راضی بودن و ندیدن عیب های خویش، ضمن این كه جهل مركب و عامل مهمی برای عقب گرد انسانی و سقوط اخلاقی است، باعث می شود كه انسان به جای عیوب خویش، عیب های دیگران را ببیند؛ یعنی به بیماری كه شیطان مبتلا بود «انا خیر منه؛ من از آدم بهترم» مبتلا شود.

چنان كه «یأس و نامیدی» هم از دام ها و حربه های شیطان است. شایسته است انسان با دو بال «بیم و امید» حركت كند آیة «ادعو ربكم خوفا و طمعا» (2) پیامبرش این است كه با بیم و امید خدا را بخوانید.

* خدا را در پنهانی خواندن، دعا را زودتر به اجابت می رساند «ادعوا ربكم تضرعا و خفیة»؛(3) بخوانید پروردگارتان را در حال تضرع و در پنهانی» دعا در خلوت با تمركز فكر و حضور قلب همراه است و به اخلاص نزدیكتر و از ریا و خودنمایی دور است. به همین جهت دعا در نیمه های شب و در نماز شب، آن هنگام كه همگی در خواب راحت به سر می برند، زودتر مستجاب می گردد. پیامبر اكرم(ص) می فرماید:

«خیر الدعا الخفیّ، بهترین دعا آن است كه پنهانی (و از روی اخلاص) صورت گیرد».(4)

* تطهیر مال و ثروت و خانه و زندگی از مالی كه از راه غصب، ظلم، رشوه، ربا، دزدی، غش در معامله و فریب پیدا كرده یا مالی كه خمس یا زكات و انفاقات آن پرداخت نشده است.

* اجتناب از خوردن غذای شبه ناك و تطهیر لقمة خود و افراد تحت تكفل از حرام.

* عدم غفلت از مبارزه با فساد و امر به معروف و نهی از منكر، بی اعتنایی در مقابل فسادهای اخلاقی و اجتماعی و اباحه گری و نادیده گرفته شدن ارزش های دینی: موجب عدم استجابت دعا می گردد. پیامبر اكرم(ص) فرمود: «باید امر به معروف و نهی از منكر كنید. در غیر این صورت خداوند انسان ها شرور ( و كسانی كه تعهداتی دینی و اخلاقی ) بر نیكان شما مسلط می كند و هر چه بكنید، مستجاب نمی شود».(5)

* عمل به پیمان های الهی

 *كیفیت شروع دعا

* دعا باید با حمد و ثنای الهی همراه باشد. جهت آموزش شیوة دعا كردن، دعای فرشتگانی را كه حاملان عرش خدا هستند و فرشتگانی كه گرداگرد آن قرار دارند، توصیف نموده است. آنان ابتدا «تسبیح و حمد» خدا را می گویند و ایمان خود را اظهار و ابراز می دارند. سپس برای مؤمنان استغفار می كنند. آنان می گویند : پروردگارا رحمت و علم تو همه چیز را فرا گرفته. تو از گناهان بندگانت با خبری و نسبت به آنان رحیمی . آنان را كه توبه كرده اند و از راه تو می روند، ببخش و بیامرز و از عذاب دوزخ نگاه دار...»(6)

 * دعا را با ذكر صلوات بر محمد و آل محمد باید شروع نمود، زیرا صلوات ،درخواست سلام و درود از خداوند برای پیامبر اسلام و اهل بیت طاهرین اوست كه سلام خالق هستی و همة خلایق پاك بر آنان باد این دعا قطعا مستجاب است. وقتی در ابتدا و انتهای دعا ذكر صلوات قرار گرفت، خداوند به خاطر اول و آخر دعا، آن چه را كه در وسط قرار گرفته، اجابت خواهد كرد.

* تطهیر قلب و روح: از كثافات و كدورت های گناهان، به وسیلة اعتراف به گناه و توبه در پیشگاه خداوند.

* در پایان، دعا را با تمسك به صفات او به اتمام برسانید، مثلا بگویید، برحمتك یا ارحم الرحمین.

سبحانك الله لا اله انت وحدك لا شرك و لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم

پی نوشت:

1 – اعراف (7) آیه 55.

2 – اعراف (7) ، ایه 56.

3 – اعراف (7)، آیه 55.

4 – ناصر مكارم شیرازی و همراهان، تفسیر نمونه، ج5، ص 281.

5 – سفینة البحار، ج1، ص 9 – 448 .

6 – مؤمن (40) آیه 809 .