۰۳ آذر ۱۴۰۳ ۲۲ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۱۷ : ۲۱
حضرت زهرا(س) چگونه خانه‌داری می‌کرد؟
حضرت فاطمه (س) اگرچه بیشتر در خانه بود و به خانه‌داری اشتغال داشت ولی وقتی احساس وظیفه می‌کرد، در صحنه اجتماعی و حتی در جنگ حضور می‌یافت. زنان مدینه نیز درباره مسائل شرعی خود از حضرت سؤال می‌کردند و ایشان با خوشرویی پاسخ می‌داد.
عقیق: خانه‌داری، انجام دادن امور داخلی منزل است، مانند نظافت، پخت‌وپز، آراستن خانه، مهمان‌داری و غیره در جامعه شناسی، خانه‌داری به کار بدون دستمزدی اطلاق می‌شود که به منظور حفظ اعضای خانواده یا منزل انجام می‌شود. این تعریف از خانه‌داری، بر اساس کار صنعتی و رواج کارهای مزدی و تقسیم زندگی بشر به سپهر عمومی و خصوصی، متداول شد.
معادل عربی خانه‌دار «ربة المنزل» است، در انگلیسی تعابیر «domestic labor» و «domestic roles» به معنای نقش‌ها یا کارهای داخلی است و مراد از آن تمام کارهایی است که در منزل انجام می‌شود. بنابر این، مراقبت از کودک و رسیدگی به همسر نیز در محدوده خانه‌داری است.
آنچه در ادامه می‌خوانیم مقاله‌ای است از فریبا علاسوند، عضو شورای علمی دانشنامه فاطمی که با توجه به جایگاه و احکام متفاوت نقش‌ها، به بیان «خانه‌داری منهای همسری و مادری در سیره حضرت زهرا(س)» پرداخته است.
شواهد تاریخی نشان می‌دهند زنان همواره نقش‌های مربوط به خانه را بر عهده داشته‌اند. وابستگی کودکان به مادر منشأ مهمی در التزام زنان به خانه و انجام دادن امور خانه بوده است. خانه‌داری در عصرهای گوناگون، گاهی بیشتر و متنوع‌تر و گاهی کمتر بوده است. جز در دوره شکارورزی که منهای تعقیب شکار، همه کارهای خانه را زنان بر عهده داشتند. در یونان باستان تعلیمات زنان منحصر به خانه‌داری بود و حتی در طبقاتی که زنان، خدمتکار داشتند، باز هم به نشان کدبانویی، برخی کارهای خانه (مانند ریسندگی) را خود انجام می‌دادند.
تعبیر کلی تدبیر منزل، در فرهنگ اسلامی در کتاب‌هایی مانند المنطق، قابوسنامه، السیاسه و اخلاق ناصری مطرح شده، اما این تعبیر اعم از خانه‌داری است و درباره خانه‌داری با تعریف سنت اسلامی، پژوهش چندانی نشده است. در سال‌های اخیر کتاب‌هایی با موضوع نقش‌های جنسیتی منتشر شده است که برخی از آنها در صدد تبیین دیدگاه دینی در این باره‌اند. مجموعه مقالات هویت و نقش‌های جنسیتی، اثر محمدرضا زیبایی‌نژاد، از آن جمله است.
در خصوص سیره خانه‌داری حضرت فاطمه (س) پژوهش مستقل و درخور توجهی صورت نگرفته و صرفاً برخی و گزارش‌های پراکنده در کتاب‌های روایی شیعه آمده است.
خانه‌داری حضرت فاطمه (س): بنا بر گزارش‌های تاریخی، حضرت فاطمه (س) و امام علی (ع) در زندگی مشترکشان کمترین امکانات و وسایل را داشتند که از سطح معمول زندگی در جزیرة العرب آن زمان نازل‌تر بود. حضرت فاطمه (س) در ابتدا در خانه‌ای استیجاری، در یکی از محله‌های مدینه زندگی می‌کرد که فاصله زیادی تا مسجد مدینه داشت، ولی بعداً به نزدیکی خانه پدرش نقل مکان کرد. بنا بر نقلی دیگر، همان ابتدا شخصی به نام «حارثة بن نعمان» یکی از خانه‌های خود را در کنار خانه پیامبر (ص) در اختیار این زوج گذاشت.
امکانات خانه آن حضرت در آغاز زندگی مشترک، چند وسیله ساده و کم‌قیمت بود، مانند ظروف گلین، بالش‌هایی پر شده از لیف خرما و پوست گوسفندی به عنوان زیرانداز طبیعتاً کمبود امکانات، بر سختی خانه‌داری می‌افزود.
بنا بر گزارش‌های تاریخی، کارهای آن حضرت در خانه عبارت بود از آماده کردن طعام و مواد اولیه آن (مانند آسیاب کردن جو و گندم) تهیه برخی مایحتاج منزل از بیرون، جارو کردن، آب کشیدن از چاه، رسیدگی به امور بهداشتی، و نیز پذیرایی از مهمانان، حتی در برخی منابع گزارش شده است که ایشان برای کمک به درآمد خانواده، گاهی پشم‌ریسی می‌کرد گزارش اهتمام آن حضرت به کار خانه، در منابع روایی وجود دارد.
خانه‌داری و اهتمام به مادری و همسری: امروزه یکی از علل فروپاشی برخی خانواده‌ها کم‌توجهی همسران به یکدیگر است. زنان گاهی آنقدر به کارهای بیرون خانه یا حتی به نظافت منزل و رسیدگی به امور خانه مشغول می‌شوند که از رسیدگی به همسر و اظهار محبت و ملاطفت به او یا توجه به فرزندان باز می‌مانند. ولی جمع بین هر سه کار از ویژگی‌های سیره حضرت فاطمه (س) است.
ایشان در کنار رسیدگی به کارهای خانه، به همسر خویش نیز توجه داشت و به علی (ع) بسیار عشق می‌ورزید و با جملاتی پر از ملاطفت ایشان را خطاب می‌فرمود او و همسرش در مواقعی با زبان شعر با هم سخن می‌گفتند طبیعی است گفت‌وگو با زبان شعر در خانواده، محبت و علاقه را افزون‌تر می‌سازد. او با فرزندان خود بازی می‌کرد و در خصوص ویژگی‌های شخصیتی آنان و تربیت اخلاقی آنان شعر می‌سرود به دلیل همین شدت محبت و دلسوزی به همسر و فرزندانش، حضرت فاطمه (س) حانیه نامیده می‌شد.
خانه‌داری و حضور اجتماعی: حضرت فاطمه (س) اگر چه بیشتر در خانه بود و به خانه‌داری اشتغال داشت، ولی وقتی احساس وظیفه می‌کرد، در صحنه اجتماعی و حتی در جنگ حضور می‌یافت. در جنگ اُحد، ایشان و سیزده زن دیگر، نان و آب و خوراک بر پشت خود حمل می‌کردند و مجروحان را مداوا می‌کردند و به آنان آب می‌دادند. حضرت فاطمه (س) در همین غزوه، پیامبر (ص) را مداوا کرد که از وقایع مهم تاریخی است و شیعه و اهل سنت آن را نقل کرده‌اند، همچنین در غزوه خندق او برای پیامبر نان برد ایشان پس از جنگ احد، برای تکریم شهدا، هر چند روز یکبار به احد می‌رفت و بر مزار شهیدان حاضر می‌شد و برای آنان دعا می‌کرد.
از امام صادق (ع) نقل شده است که حضرت فاطمه (س) صبح‌های شنبه هر هفته، به زیارت قبور شهدا می‌رفت. بر اساس روایت دیگری از امام صادق (ع) حضرت فاطمه (س) پس از رحلت پیامبر (ص) دوشنبه و پنجشنبه هر هفته به زیارت قبور شهدا می‌رفت.
زنان مدینه در خصوص موضوعات مادی، معنوی و علمی به منزل آن حضرت مراجعه می‌کردند آنها درباره مسائل شرعی خود از حضرت فاطمه (س) سؤال می‌کردند و آن حضرت با خوشرویی و حلم به آنان پاسخ می‌داد. گزارش شده است زنی از ایشان ده سؤال می‌کرد تا اینکه خود شرمگین شد. اما حضرت فاطمه (س) هر بار با توجه و علاقه بیشتری به وی پاسخ داد. حضرت برای رفع شرمساری از آن زن، روایتی از پیامبر اکرم (ص) درباره اجر عظیم پاسخ به پرسش‌های دینی و مقام عالمان دینی در قیامت نقل کرد.
برای حضرت فاطمه (س) ارتقای آگاهی منزل، او را از اجرای آن منع نمی‌کرد. از این رو، ایشان به زنان مؤمن در تقویت ایمانشان کمک می‌کرد و استدلال‌های درست به آنان آموزش می‌داد تا بتوانند از ایمانشان در برابر غیر مؤمنان دفاع کنند. مشارکت در ارتقای علمی جامعه آن روز آنقدر برای حضرت فاطمه (س) اهمیت داشت که وقتی کسی به ایشان مراجعه کرد تا حدیثی نبوی را از زبان ایشان بشنود، آن حضرت به فضه فرمود، «حدیثی را که بر پارچه حریری نوشته بودم پیدا کن،که نزد من با فرزندانم برابری می‌کند.»
خانه‌داری و عبادت: هر چند ممکن است در هر خانه‌ای هر زنی همانند حضرت فاطمه (س) تلاش بکند و چه بسا در برخی موارد با دشواری‌های بیشتر، لکن تلاش‌های آن حضرت در این میان ارزش ویژه‌ای دارد و سرّ آن در تفاوت انگیزه و نیت ایشان با دیگر زنان است. چون نگرش و هدف حضرت فاطمه (س) تنها جلب رضایت خدا و تقرب به او بود.
بر این اساس، تمام تلاش‌های ایشان و جلب رضایت دیگران، مانند همسر و فرزندان و افراد جامعه، نیز برای جلب رضایت خدا صورت می‌گرفت. از همین رو، اعمال ایشان از نظر معنوی و تأثیر اخلاقی و انسانی، در کمال بود. علاوه بر این، بر حسب عادت، اشتغال انسان به کارهای روزمره به خصوص زمانی که با مشقت همراه باشد، توجه انسان را به خدا و اهتمام به مسائل معنوی کاهش می‌دهد، اما حضرت فاطمه (س) با توجه به رویکرد و انگیزه خود، همواره در حین کارهای خویش از عبادت و ذکر غافل نبود و به اموری همچون تلاوت قرآن و ذکر می‌پرداخت. نمازهای طولانی و نیایش‌ها و شب‌زنده‌داری‌های حضرت در روایات متعددی گزارش شده است.
منبع:فارس
معادل عربی خانه‌دار «ربة المنزل» است، در انگلیسی تعابیر «domestic labor» و «domestic roles» به معنای نقش‌ها یا کارهای داخلی است و مراد از آن تمام کارهایی است که در منزل انجام می‌شود. بنابر این، مراقبت از کودک و رسیدگی به همسر نیز در محدوده خانه‌داری است.
آنچه در ادامه می‌خوانیم مقاله‌ای است از فریبا علاسوند، عضو شورای علمی دانشنامه فاطمی که با توجه به جایگاه و احکام متفاوت نقش‌ها، به بیان «خانه‌داری منهای همسری و مادری در سیره حضرت زهرا(س)» پرداخته است.
شواهد تاریخی نشان می‌دهند زنان همواره نقش‌های مربوط به خانه را بر عهده داشته‌اند. وابستگی کودکان به مادر منشأ مهمی در التزام زنان به خانه و انجام دادن امور خانه بوده است. خانه‌داری در عصرهای گوناگون، گاهی بیشتر و متنوع‌تر و گاهی کمتر بوده است. جز در دوره شکارورزی که منهای تعقیب شکار، همه کارهای خانه را زنان بر عهده داشتند. در یونان باستان تعلیمات زنان منحصر به خانه‌داری بود و حتی در طبقاتی که زنان، خدمتکار داشتند، باز هم به نشان کدبانویی، برخی کارهای خانه (مانند ریسندگی) را خود انجام می‌دادند.
تعبیر کلی تدبیر منزل، در فرهنگ اسلامی در کتاب‌هایی مانند المنطق، قابوسنامه، السیاسه و اخلاق ناصری مطرح شده، اما این تعبیر اعم از خانه‌داری است و درباره خانه‌داری با تعریف سنت اسلامی، پژوهش چندانی نشده است. در سال‌های اخیر کتاب‌هایی با موضوع نقش‌های جنسیتی منتشر شده است که برخی از آنها در صدد تبیین دیدگاه دینی در این باره‌اند. مجموعه مقالات هویت و نقش‌های جنسیتی، اثر محمدرضا زیبایی‌نژاد، از آن جمله است.
در خصوص سیره خانه‌داری حضرت فاطمه (س) پژوهش مستقل و درخور توجهی صورت نگرفته و صرفاً برخی و گزارش‌های پراکنده در کتاب‌های روایی شیعه آمده است.
خانه‌داری حضرت فاطمه (س): بنا بر گزارش‌های تاریخی، حضرت فاطمه (س) و امام علی (ع) در زندگی مشترکشان کمترین امکانات و وسایل را داشتند که از سطح معمول زندگی در جزیرة العرب آن زمان نازل‌تر بود. حضرت فاطمه (س) در ابتدا در خانه‌ای استیجاری، در یکی از محله‌های مدینه زندگی می‌کرد که فاصله زیادی تا مسجد مدینه داشت، ولی بعداً به نزدیکی خانه پدرش نقل مکان کرد. بنا بر نقلی دیگر، همان ابتدا شخصی به نام «حارثة بن نعمان» یکی از خانه‌های خود را در کنار خانه پیامبر (ص) در اختیار این زوج گذاشت.
امکانات خانه آن حضرت در آغاز زندگی مشترک، چند وسیله ساده و کم‌قیمت بود، مانند ظروف گلین، بالش‌هایی پر شده از لیف خرما و پوست گوسفندی به عنوان زیرانداز طبیعتاً کمبود امکانات، بر سختی خانه‌داری می‌افزود.
بنا بر گزارش‌های تاریخی، کارهای آن حضرت در خانه عبارت بود از آماده کردن طعام و مواد اولیه آن (مانند آسیاب کردن جو و گندم) تهیه برخی مایحتاج منزل از بیرون، جارو کردن، آب کشیدن از چاه، رسیدگی به امور بهداشتی، و نیز پذیرایی از مهمانان، حتی در برخی منابع گزارش شده است که ایشان برای کمک به درآمد خانواده، گاهی پشم‌ریسی می‌کرد گزارش اهتمام آن حضرت به کار خانه، در منابع روایی وجود دارد.
خانه‌داری و اهتمام به مادری و همسری: امروزه یکی از علل فروپاشی برخی خانواده‌ها کم‌توجهی همسران به یکدیگر است. زنان گاهی آنقدر به کارهای بیرون خانه یا حتی به نظافت منزل و رسیدگی به امور خانه مشغول می‌شوند که از رسیدگی به همسر و اظهار محبت و ملاطفت به او یا توجه به فرزندان باز می‌مانند. ولی جمع بین هر سه کار از ویژگی‌های سیره حضرت فاطمه (س) است.
ایشان در کنار رسیدگی به کارهای خانه، به همسر خویش نیز توجه داشت و به علی (ع) بسیار عشق می‌ورزید و با جملاتی پر از ملاطفت ایشان را خطاب می‌فرمود او و همسرش در مواقعی با زبان شعر با هم سخن می‌گفتند طبیعی است گفت‌وگو با زبان شعر در خانواده، محبت و علاقه را افزون‌تر می‌سازد. او با فرزندان خود بازی می‌کرد و در خصوص ویژگی‌های شخصیتی آنان و تربیت اخلاقی آنان شعر می‌سرود به دلیل همین شدت محبت و دلسوزی به همسر و فرزندانش، حضرت فاطمه (س) حانیه نامیده می‌شد.
خانه‌داری و حضور اجتماعی: حضرت فاطمه (س) اگر چه بیشتر در خانه بود و به خانه‌داری اشتغال داشت، ولی وقتی احساس وظیفه می‌کرد، در صحنه اجتماعی و حتی در جنگ حضور می‌یافت. در جنگ اُحد، ایشان و سیزده زن دیگر، نان و آب و خوراک بر پشت خود حمل می‌کردند و مجروحان را مداوا می‌کردند و به آنان آب می‌دادند. حضرت فاطمه (س) در همین غزوه، پیامبر (ص) را مداوا کرد که از وقایع مهم تاریخی است و شیعه و اهل سنت آن را نقل کرده‌اند، همچنین در غزوه خندق او برای پیامبر نان برد ایشان پس از جنگ احد، برای تکریم شهدا، هر چند روز یکبار به احد می‌رفت و بر مزار شهیدان حاضر می‌شد و برای آنان دعا می‌کرد.
از امام صادق (ع) نقل شده است که حضرت فاطمه (س) صبح‌های شنبه هر هفته، به زیارت قبور شهدا می‌رفت. بر اساس روایت دیگری از امام صادق (ع) حضرت فاطمه (س) پس از رحلت پیامبر (ص) دوشنبه و پنجشنبه هر هفته به زیارت قبور شهدا می‌رفت.
زنان مدینه در خصوص موضوعات مادی، معنوی و علمی به منزل آن حضرت مراجعه می‌کردند آنها درباره مسائل شرعی خود از حضرت فاطمه (س) سؤال می‌کردند و آن حضرت با خوشرویی و حلم به آنان پاسخ می‌داد. گزارش شده است زنی از ایشان ده سؤال می‌کرد تا اینکه خود شرمگین شد. اما حضرت فاطمه (س) هر بار با توجه و علاقه بیشتری به وی پاسخ داد. حضرت برای رفع شرمساری از آن زن، روایتی از پیامبر اکرم (ص) درباره اجر عظیم پاسخ به پرسش‌های دینی و مقام عالمان دینی در قیامت نقل کرد.
برای حضرت فاطمه (س) ارتقای آگاهی منزل، او را از اجرای آن منع نمی‌کرد. از این رو، ایشان به زنان مؤمن در تقویت ایمانشان کمک می‌کرد و استدلال‌های درست به آنان آموزش می‌داد تا بتوانند از ایمانشان در برابر غیر مؤمنان دفاع کنند. مشارکت در ارتقای علمی جامعه آن روز آنقدر برای حضرت فاطمه (س) اهمیت داشت که وقتی کسی به ایشان مراجعه کرد تا حدیثی نبوی را از زبان ایشان بشنود، آن حضرت به فضه فرمود، «حدیثی را که بر پارچه حریری نوشته بودم پیدا کن،که نزد من با فرزندانم برابری می‌کند.»
خانه‌داری و عبادت: هر چند ممکن است در هر خانه‌ای هر زنی همانند حضرت فاطمه (س) تلاش بکند و چه بسا در برخی موارد با دشواری‌های بیشتر، لکن تلاش‌های آن حضرت در این میان ارزش ویژه‌ای دارد و سرّ آن در تفاوت انگیزه و نیت ایشان با دیگر زنان است. چون نگرش و هدف حضرت فاطمه (س) تنها جلب رضایت خدا و تقرب به او بود.
بر این اساس، تمام تلاش‌های ایشان و جلب رضایت دیگران، مانند همسر و فرزندان و افراد جامعه، نیز برای جلب رضایت خدا صورت می‌گرفت. از همین رو، اعمال ایشان از نظر معنوی و تأثیر اخلاقی و انسانی، در کمال بود. علاوه بر این، بر حسب عادت، اشتغال انسان به کارهای روزمره به خصوص زمانی که با مشقت همراه باشد، توجه انسان را به خدا و اهتمام به مسائل معنوی کاهش می‌دهد، اما حضرت فاطمه (س) با توجه به رویکرد و انگیزه خود، همواره در حین کارهای خویش از عبادت و ذکر غافل نبود و به اموری همچون تلاوت قرآن و ذکر می‌پرداخت. نمازهای طولانی و نیایش‌ها و شب‌زنده‌داری‌های حضرت در روایات متعددی گزارش شده است.
منبع:فارس
گزارش خطا
