الزامات اسلامی در تعامل و استفاده از رسانه

متن این یادداشت به شرح زیر است:

با نگاهی عمیق به تحولات رسانه ای متوجه می شویم، امروزه تکنولوژی اطلاعات بر کلیه مؤلفه ها و ساختارها اثر مستقیم و یا غیر مستقیم داشته و روابط انسانی و سازمانی جدیدی را طلب می کند. گستره و عمق نفوذ رسانه ها در تمامی جنبه های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، دینی، تربیتی و... زندگی انسان امروزی را در نوردیده و در جسم و روح او جولان می دهد. امروزه یکی از مهم ترین رویدادهای غیر قابل انکار دهه اخیر، گسترش فوق العاده رسانه ها و فناوری های اطلاعات و ارتباطات و فضای مجازی در عرصه های فرهنگی و تربیتی است که به رقیبی جدی و همپا با تعلیم و تربیت واقعی تبدیل شده و با گذر از مرز زمان و مکان فرصت ها و چالش های فراوانی پیش روی کاربران و تصمیم گیرندگان عرصه رسانه و تعلیم و تربیت قرارداده است.

دین اسلام و قرآن معجزه جاوید آخرین پیامبر خداوند حضرت محمد (ص) که این دین را آخرین و تکمیل کننده ادیان الهی معرفی می کند (المائده،3)، به دنبال معرفی انسان کامل در تمامی ابعاد وجودی او می باشد زیرا که او را اشرف مخلوقات و خلیفه خود بر روی زمین معرفی کرده است(البقره،30). وجه تمایز او با دیگر موجودات در قدرت تعقل و فهم او نهفته است که روح الهی در آن دمیده شده است(آل عمران،59 ). بنابراین با شناخت عمیق رسانه مبتنی بر آموزه های دینی و توجه به الزامات فردی و جمعی آن، می توان در معرفی انسان کامل و جامعه اسلامی متحد و یکپارچه اقداماتی اساسی انجام و نقشه ها و توطئه های معاندان رسانه دینی و انسان مسلمان را با ابزار های مورد استفاده خودشان به حداقل رسانده و خنثی کرد.

رسانه، وسیله ای است که فرستنده به کمک آن، معنی و مفهوم مورد نظر خود (پیام) را به گیرنده می رساند. به عبارت دیگر رسانه وسیله حامل پیام از فرستنده به گیرنده است. اگر رسانه را عامل انتقال پیام از یک منبع به یک مقصد بدانیم. این تعریف در واقع با تعریف "مارشال مک لوهان" در کتاب آیینه های جیبی، هماهنگ است و از این لحاظ که مک لوهان «رسانه» را در عبارت مترادف با پیام دانسته، با آن تفاوت دارد. از دیدگاه دیگر رسانه را می توان فناوری ای دانست که الزاماً نباید از نوع ماشینی باشد(فردانش، 1388).

الزام از نظر لغوی یعنی چیزی را پا برجا کردن، ثابت گردانیدن، کاری را به عهده کسی گذاشتن و بر او واجب کردن و از نظر اصطلاحی عبارت از اوامر و نواهی زندگی بشری است که به نوعی ابراز می شود. به طور کلی دین اسلام، مجموعه‏ای از معارف نظری و عملی شامل عقاید و باورها، اخلاقیات، رهنمود های معطوف به سلوک عبادی و عرفانی و احکام ناظر به رفتارهای فردی و اجتماعی است که در راستای نیل به اهداف متعالی، تدوین و تنظیم شده است. ریشه دین، بینش ها است و نتیجه آن در گرایش ها و عملکرد ها آشکار می شود. دین می خواهد بگوید که انسانها چگونه بیندیشند و چگونه عمل کنند(باهنر، 1386)
در فرایند تعاملات فردی و جمعی رسانه ها نقش مکمل و عمیقی را ایفا کرده اند. در فرایند ارتباطی جهانی نیز کشور ها و افراد مختلف با کمک ابزارهای رسانه ای و هدایت منابع اطلاعاتی و فرهنگی و اهداف خود برای تلسط بر فکر و عمل افراد در حال رقابت هستند(جعفری، 1384).

مهمترین الزام فردی استفاده از رسانه در یک جامعه اسلامی توجه به محور اصلی یعنی عبودیت و عبادت است. در ادامه و با محوریت عبادت در همه ابعاد الزامات فردی تهذیب نفس و محاسبه خود، عدل و احسان با دیگران، تسخیر و کشف قوانین سنن الهی در بهره وری از دنیا، و در زندگی با نگاه به رسانه به عنوان وسیله ای مهم به عنوان زمینه ابتلا و امتحان الهی، و در نهایت در بعد نگاه اخروی و عاقبت اندیشی رسانه را وسیله ای برای ادای مسئولیت و دریافت جزا و پاداش الهی وعده داده شده می داند. در همه این الزامات عبادت به عنوان کلیدی ترین محور یعنی اطاعت کامل به خداوند از سر مجبت کامل صورت می گیرد.

عبادت از مهم ترین آموزه های دینی است که از راه نفوذ در معرفتی که به عمل کردن به مصداق های آن می انجامد، به کامل ترین شکل خود می رسد. نتیجه معرفت علمی و کمال عبادت موجب می شود از راه علم به نعمت های الهی، محبت خداوند در دل فراگیرنده ایجاد شود، به واسطه علم به قدرت خداوند، امید و توکل کامل به خداوند پدید آید، و با علم به قدرت جبروت و اقتدار خداوند که پیامدش نیز تقوا و ترس از خداوند است که در قرآن می فرماید:((اِنَما یَخشی الله مِن عِبادهِ العلمؤا؛ از بندگان خدا تنها دانایانند که از او می ترسند)). جایگاه رفیع عبادت و اهمیت آن در رسالت رسولان الهی به این دلیل است که عبادت مجموعه ای از نیازهای اصلی و فرعی انسان را پاسخ می گوید. ازجمله: نیاز به جاودانگی؛ نیاز به انس و الفت؛ نیاز به عشق و احترام. تربیت گسسته از عبادت با حوزه های محدودی چون رابطه های قومی، نژادی، طبقاتی، جغرافیایی، مذهبی و... مرتبط است(کیلانی، 1389).

بیشتر آن چیزهایی که ما درباره وقایع بیرونی یا چرخه اطلاعات می دانیم یا فکر می کنیم که می دانیم، از طریق رسانه های جمعی امروزه با انواع شگرد ها و روش های روانشناسانه و برمبنای مخاطب شناسی قوی و واژه شناسی دقیق یک مطلب رسانه ای متناسب با هدف ارسال کننده و گرداننده تهیه و فراگیر می شود. در نتیجه قدرت همه گیر رسانه ای، افراد به سختی می توانند موقعیت های غیر واقعی را از هم تفکیک کنند. حتی زمانی که آگاهانه می فهمیم این برنامه، نوشته یا فیلم و غیره به طورکامل جانبدارانه است دچار این نوع تنش جسمی و روحی در خود و کنترل از سوی رسانه ها هستیم. از همه مهم تر اینکه رسانه ها در انواع کارکردهایشان همدیگر را حمایت و تقویت می کنند و سپس با هجوم سیل آسای خود عرصه را بر هرآنچه مانعشان شود تنگ می کنند و افراد انسانی را مجبور به پذیرش اختیاری و یا اجباری می نمایند و نوعی نگرش واحد و متحدالشکلی را ترویج و مقاومت ها فقط شکل عوض کرده و به بیراهه می روند(پیشوایی و رضایی، 1392).

در چگونگی استفاده از رسانه، آنچه به‌عنوان سند بالادستی عمل می‌کند و بر تمام اصول دیگر ارجحیت دارد، آموزه‌های دینی و برنامه‌های الهی است. بنابراین آموزه‌های دینی به عنوان برنامه الهی که از جانب خداوند متعال در قرآن و معصومین علیهم السلام در روایات آمده، تعیین ‌کننده نهایی شیوه بهره‌گیری از رسانه‌های مختلف است. همچنین نمی‌توان بدون قانون مشخص و مدون کاری کرد که از آسیب‌های رسانه در امان بود. برای داشتن نظام مشخص استفاده از رسانه در جامعه و خانواده، باید قرارداد رسانه‌ای موجود باشد که در دو موقعیت قابل ‌استفاده است. اولین موقعیت مربوط به زمانی است که تصمیم به تهیه ابزارهای ارتباطی گرفته می شود که نوع استفاده از رسانه ‌ها را مشخص می‌کنند. موقعیت دوم مربوط به زمانی است که رسانه‌های مورد نظر در اختیار انسان قرار دارند و شرط استمرار استفاده از این ابزارهای مشخص می شود. استفاده از رسانه باید تابع قوانین مترقی دینی باشد، چرا که خداوند متعال در قرآن می‌فرماید:«وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ(البقره، 195)؛ خویشتن را به دست خود به هلاکت نیفکنید». استفاده بدون ضابطه از ابزارهای نوین ارتباطی می‌تواند انسان را به پرتگاه ‌های سقوط بکشاند.

دین با احکام خود بر کارکرد و محتوای رسانه ها اثر می گذارد. غفلت و کوتاهی از سازندگی شخصیت آدمیان بوسیله دین که گواراترین آب حیات است باعث شده که مردم و نهادها به مقدار یک چشیدن از آن قناعت کنند. پس کسی که داروی تربیتی درست را تجویز کند، در حقیقت طبیب واقعی انسانهاست( برکت،1384).

در نتیجه ورود به سرزمین رسانه ای، لزوم توجه به توصیه ها و الزاماتی را از سوی کارشناسان قبل از سفر و در حین سفر به آن ضروری می سازد. آنچه مسلم است امروزه تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات بر کلیه مؤلفه ها و ساختارها اثر مستقیم و یا غیر مستقیم داشته و روابط انسانی و سازمانی جدیدی را طلب می کند. روابط مرئی و نامرئی، سازمان های نامرئی همه و همه موجبات شکل دهی روابط جدید در عرصه واقعیت و مجازی را در هزازه سوم به وجود آورده است و آماده کردن همه اعضای جامعه برای آن با حفظ ارزش های الهی و روابط متقابل انسان با حفظ هویت های فردی، مذهبی، اجتماعی، ملی و اتحاد اسلامی می توان جامعه را واکسینه و مصون ساخت و در آن ها زمینه پذیرش منطقی نژادهای جدید رفتارهای انسانی و سازمانی را فراهم کرد. البته باید تهدیدات مربوط به هویت، خودپسندی، کنترل وابستگی متقابل در ساختارهای مجازی را نبایده نادیده گرفت که ساز و کارهای بومی گزینی را در این زمینه طلب می کند.

پی نوشت:
قرآن کریم
باقری‌، خسرو،١٣٧٩، تربیت‌ دینی‌ در برابر چالش‌ قرن‌ بیست‌ و یکم‌، مجموعه‌ مقالات‌ تربیت‌ اسلامی‌.
باهنر ن. 1386. سیاست‏گذارى رسانه ‏هاى دینى در ایران؛ سیستم متعامل، پویا و همگرایى ارتباطات دینى. مجموعه مقالات دین و رسانه.
برکت، غلامحسین،1384، فرایند تربیت و نقش آن در زندگی، شهرکرد: آهنجیده.
پیشوایی، فریده، رضایی، مریم، 1392، رسانه سلطه و سلطه رسانه، تهران: نشر کتاب نشر.
جعفری، سید ابراهیم .(1384).تحولات جهانی آینده و نگرانی های تربیتی، مجله انقلاب اسلامی، دانشگاه اصفهان.
فردانش هاشم. 1388. مقدمات تکنولوژی آموزشی. تهران: انتشارات سمت.
کیلانی، ماجد عرسان.(1389).فلسفه تربیت اسلامی،(ترجمه بهروز رفیعی)،قم : انتشارات سبحان.

منبع:تسنیم