تجلی عرفان در اجزای مساجد

-گزینش معناهای متناسب با موضوع-گزینش شکل های متناسب با معنا-ترکیب معناها با یکدیگر به منظور دستیابی به معنای مسلط-ترکیب نظام اشکال با یکدیگر. نظام معنایی از دو طریق قابل تفسیر است:

کشف معنا: بازگشت به زمان و مکان تولید اثر، زمینه کافی را برای درک معنا از شکل به دست می دهد به عبارت دیگر، تلاش بر آن است تا معناهای دیروزین عین دیروز درک شوند.

آفریدن معنا: افزودن لایه های معنایی دیگر به اثر، پس از تکوین آن. این شیوه علاوه بر آنکه در برگیرنده معناهای اولیه است، معناهای دیگر را نیز به ازای زمان های در بر می گیرد که در دو شکل قابل طرح است.

الف)ممکن است شکل امروز عین شکل دیروز باشد اما بار معنایی آن در زمان ها دگرگون باشد.

ب)ممکن است شکل دیروز از الحاقاتی در زمان های مختلف تا به امروز برخوردار باشد از این رو، به ازای لایه های زمانی لایه های معنایی نیز به وجود خواهد آمد.

در شکل گیری مساجد جهان عوامل گوناگونی تاثیر داشته است و همین تاثیرات باعث بروز تفاوت ها و یا مشترکات شده است. همه مساجد دنیا بر مبنای تفکر توحیدی دین محمدی بنا شده اند و از همین رو اصول واحدی دارند. آنچه تفاوت ها را به وجود آورده عوامل اقلیمی، فقهی، قومی، آداب و سنن ملی و ... بوده است. گرچه همجواری با دیگر دین ها و مذاهب در بروز این تفاوت ها اثر داشته اما هیچ گاه اصول وحدت بخش مساجد در معماری اسلامی، اسپانیا و مراکش تا هندوستان و چین دچار خدشه نشده است.

تجلی اصلی وحدت، حتی در پیدایی مساجد نخستین نیز بر فضای مسجد حاکم بوده است به طوری که ایده اولیه مسجد قطعه ای کوچک یا بزرگ از زمین پاک است که سمت قبله(مرکزیت و یگانگی) در آن مشخص می شود و به نماز اختصاص می یابد.

از نظر سازماندهی فضایی نمی توان مرکزی را برای مسجد قایل شد که مراسم دینی در آن اهمیت خاصی داشته باشد. بلکه عبادت فقط به طرف محراب، آن هم فقط به جهت نشان دادن قبله صورت می گیرد. شاید این نبودن مرکزیت جلوه کالبدی این آیه قرآن باشد که شما هرجا باشید، خدا با شماست یعنی به هر سو که روی آورید، همان جا روی خداست.

در معماری اسلامی شکل ها و فرم ها فراتر از دنیای مادی و صوری اند؛ مربع، هشت ضلعی و دایره فقط اشکال هندسی نیستند بلکه هریک نمود ارزش ها و اعتقادات هنرمند مسلمانی است که آنها را تجلی پاک ترین احساسات اش برای خلق عبادتگاهی به کار می گیرد.چهارگوش (یادآور صورت ساده کعبه است، تمثیلی از دنیای خاکی و ...) تجلی چهارگوشه بهشت در وجه خاکی آن است. هشت وجهی اشارتی به عرش الهی است که بر اساس حدیثی بر دوش هشت فرشته حمل می شوند.

پس برای گنبد مساجد که تمثیلی از آسمان است، پایه ای مناسب می تواند باشد. دایره نماد آسمان و کنایه ای از دنیای فرازمینی است، دنیایی که متعلق به روح است و برای رسیدن به آن باید جسم را وانهاد.تلاش هنرمند در این مسیر گذر از مربع رسیدن به دایره است و هشت وجهی از نظر فنی و از جنبه ای نمادین این گذر را ممکن می سازد. شکل کلی بنای مساجد که شامل گنبد رفیع، گلدسته های بلند، شبستان ساده و بی آلایش و ایوان های بزرگ، تجلیلگاه ظریف ترین و پرمعناترین معتقدات معمار مسلمان و در نهایت هنر اسلامی است.

پی نوشت:

برگرفته از: کتاب نماز و نهضت مسجدسازی

منبع:شبستان