۰۲ آذر ۱۴۰۳ ۲۱ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۱۸ : ۲۲
گفتاری از آیت الله جوادی آملی؛
نماز و زیارت اربعین در کنار هم، انسان را چگونه متدین می کنند؟
اهمیت زیارت اربعین تنهابه این نیست كه از نشانه های ایمان است بلكه در ردیف نمازهای واجب و مستحب قرار گرفته همانگونه كه نماز ستون دین وشریعت است زیارت اربعین و حادثه كربلا نیز ستون ولایت است.
عقیق:قرائت زیارت گهربار اربعین حسینی به عنوان یك علامت اختصاصی برای شیعیان در روایات به شمار می رود كه امام حسن عسكری(ع) بدان تصریح كرده اند. بی شک بیان دو علامتِ نماز پنجاه و یک رکعت و زیارت اربعین در لسان امام معصوم(ع) دارای حکمت مهمی است و سؤالی که در ذهن خطور می کند این است که چرا از بین این پنج علامت، زیارت اربعین در کنار علامت نمازهای واجب روزانه به اضافه نمازهای نافله که جبران کننده نقص و ضعف نمازهای واجب است قرار گرفته است!؟
بدین جهت بر آن شدیم تا حکمت آن را از منظر حکیم متأله آیت الله جوادی آملی در کتاب شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی جویا شویم که در ذیل از نظرتان می گذرانیم.
وی با اشاره به روایت امام معصوم در بخشی از این کتاب مرقوم داشت: امام حسن عسگری(ع) فرمودند: «علامات المؤمن خمس: صلاة الخمسین و زیارة الأربعین و التختّم فی الیمین و تعفیر الجبین و الجهر ببسم الله الرّحمن الرّحیم»؛ «نشانه های مؤمن و شیعه، پنج چیز است: اقامه نمازِ پنجاه و یک رکعت، زیارت اربعین حسینی، انگشتر در دست راست کردن، سجده بر خاک و بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم»
آیت الله جوادی آملی مراد از نماز پنجاه و یک رکعت را همان هفده رکعت نماز واجب روزانه به اضافه نمازهای نافله برشمردند که جبران کننده نقص و ضعف نمازهای واجب است و آورده اند:
مراد از نماز پنجاه و یک رکعت، همان هفده رکعت نماز واجب روزانه به اضافه نمازهای نافله است که جبران کننده نقص و ضعف نمازهای واجب است؛ به ویژه اقامه نماز شب در سحر که بسیار مفید است. نماز پنجاه و یک رکعت به شکل مذکور از مختصات شیعیان و ارمغان معراج رسول خدا(ص) است. شاید سرّ ستودن نماز به وصف معراج مؤمن این باشد که دستورش از معراج آمده است و نیز انسان را به معراج می برد.
موارد دیگری نیز که در روایت یاد شده، همگی از مختصات شیعیان است؛ زیرا فقط شیعه است که سجده بر خاک دارد و نیز غیرشیعه است که یا بسم الله الرحمن الرحیم را نمی گویند یا آهسته تلفظ می کنند. همچنین شیعه است که انگشتر به دست راست کردن و نیز زیارت اربعین حسینی را مستحب می داند.
مرجع جهان تشیع با رد برداشت منظور از زیارت اربعین بمعنای زیارت چهل مؤمن مرقوم داشت: مراد از زیارت اربعین، زیارت چهل مؤمن نیست؛ زیرا این مسأله اختصاص به شیعه ندارد و نیز «الف و لام» در کلمه «الاربعین»، نشان می دهد که مقصود امام عسکری(ع) اربعین معروف و معهود نزد مردم است.
ستون دین خدا نماز و عصاره عترت نیز ستونش زیارت اربعین است
صاحب تفسیر تسنیم در ادامه به اهمیت والای زیارت اربعین اشاره وآنرا بعنوان ستون ولایت دانسته و ابراز داشت:اهمیت زیارت اربعین، تنها به این نیست که از نشانه های ایمان است، بلکه طبق این روایت در ردیف نمازهای واجب و مستحب قرار گرفته است. برپایه این روایت، همان گونه که نماز ستون دین و شریعت است، زیارت اربعین و حادثه کربلا نیز ستون ولایت است.
به دیگر سخن، براساس فرموده رسول خدا (ص) : عصاره رسالت نبوی (ص) قرآن و عترت است؛ «إنی تارک فیکم الثقلین... کتاب الله و... عترتی أهل بیتی». عصاره کتاب الهی که دین خداست، ستونی دارد که نماز است و عصاره عترت نیز ستونش زیارت اربعین است که این دو ستون در روایت امام عسکری(ع) در کنار هم ذکر شده است؛ امّا مهمّ آن است که دریابیم نماز و زیارت اربعین انسان را چگونه متدین می کنند.
نماز و زیارت اربعین در کنار هم، انسان را چگونه متدین می کنند؟
درباره نماز، ذات اقدس الهی، معارف فراوانی را ذکر کرده است. مثلا ً فرموده: انسان، فطرتاً موحّد است، ولی طبیعت او به هنگام حوادث تلخ، جزع دارد و در حوادث شیرین از خیر جلوگیری می کند، مگر انسان های نمازگزار که آنان می توانند این خوی سرکش طبیعت را تعدیل کنند و از هلوع، جزوع و منوع بودن به درآیند و مشمول رحمت های خاص الهی باشند؛ (إنّ الإنسان خلق هلوعاً * إذا مسّه الشرّ جزوعاً * و إذا مسّه الخیر منوعاً * إلّا المصلّین)
زیارت اربعین نیز انسان را از جزوع، هلوع و منوع بودن باز می دارد و گفته شد که هدف اساسی سالار شهیدان نیز تعلیم و تزکیه مردم بوده است و در این راه، هم از طریق بیان و بنان اقدام کرد و هم از راه بذل خون جگر که جمع میان این راه ها از ویژگی های ممتاز آن حضرت (ع) است.
خلاصه آن که رسالت رسول اکرم(ص) تعلیم کتاب و حکمت از یک سو و تزکیه نفوس مردم از سوی دیگر بود تا هم جاهلان را عالم نماید و هم گمراهان را هدایت کند و در نتیجه، جهل علمی و جهالت عملی را از جامعه جدا سازد. همین دو هدف در متن زیارت اربعین سالار شهیدان(ع) تعبیه شد؛ چنان که منشأ ددمنشی منکران رسالت و دشمنان نبوّت، حبّ دنیا و شیدایی زرق و برق آن بود و عامل مهمّ توحّش منکران ولایت و دشمنان امامت نیز همان غَطْرَسه دنیا و دلباختگی به آن بود، که در بخشی از زیارت اربعین به آن اشارت رفته است: «و تَغطْرَس و تَرَدّی فی هواه»
ویژگی عدد چهل درباره امام حسین (ع)
اربعین و عدد چهل خصوصیتی دارد كه دیگر ارقام آن را ندارد. غالب انبیای الهی در سنّ چهل سالگی به رسالت مبعوث شدند و ملاقات خصوصی حضرت موسی(ع) و ذات اقدس الهی چهل شب بود و در نماز شب سفارش شده است كه چهل مؤمن را دعا كنید و همسایگان را تا چهل خانه گرامی بدارید. این ها نشان می دهد كه عدد چهل از برجستگی خاص برخوردار است.
در روایات اسلامی چنین آمده است: زمینی كه روی آن انبیا و اولیای الهی و بندگان مؤمن، خدا را عبادت كرده اند، چهل روز در مرگ آنان می گرید، ولی در شهادت امام حسین(ع) آسمان و زمین، چهل روز خون گریه كردند. البته اشك یا خون را در این گونه از روایات نباید بر اشك یا خون ظاهری حمل كرد؛ چنان كه نباید آن را انكار كرد.
چرا که برای تحقیق این موارد، علم مخصوص لازم است كه اصطلاح و متخصصان ویژه خود را دارد كه اهل ولایت و علمای بزرگ دینی اند. آنان این گونه از احادیث را با جان پذیرفتند و فهمیدند كه آسمان و زمین خونْ گریه می كنند. از امام زمان (ع) نیز نقل شده است كه به امام حسین (ع) عرض می كنند: اگر اشك چشم تمام شود، برایت خون می گریم؛ «و لأبكینّ علیك بدل الدموع دماً».
گفتنی است: گرامیداشت یاد متوفا پس از مرگ او در همه ملل و ادیان رسمیت دارد و بعضی با گذشت یك ماه و بسیاری نیز پس از چهل روز از متوفای خود تجلیل می كنند. در میان مسلمانان، به ویژه شیعیان، پس از شهادت امامان معصوم (ع) در نخستین اربعین آنان مراسم گرامیداشت انجام می شده است؛ ولی شهادت امام حسین (ع) این ویژگی را دارد كه روز اربعین حسینی هر ساله تا قیامت ادامه خواهد داشت.
زیارت مأثور در اربعین
در روایات شیعه برای روز اربعین حسینی دستورهایی وجود دارد؛ مانند خواندن زیارت مخصوص آن روز در پیش از ظهر كه پس از آن دو ركعت نماز نیز خوانده می شود و دعا در آن وقت مستجاب است.
در زیارت اربعین، هدف قیام امام حسین (ع) همان هدف رسالت نبی اكرم (ص) دانسته شده است. براساس قرآن و نهج البلاغه، هدف رسالت انبیای الهی، دو چیز است: یكی عالم كردن مردم و دیگری عاقل نمودن آن ها با تهذیب نفس.
امام حسین (ع) نیز كه به حساب ملكوت و اتصال نور وجودی، از پیامبر(ص) است و صاحب ولایت؛ «حسین منّى و أنا من حسین»، باید مردم را عالم و عادل كند؛ یعنی احكام و دستورها و معارف دین را به آنان بیآموزاند و آنان را اهل عمل كند.
همه اهل بیت (ع) این وظیفه را به عهده داشتند و با تدریس، ارشاد، سخنرانی و نوشتن نامه به وظیفه خود عمل می كردند؛ ولی سیدالشهدا (ع) افزون بر كارهای یاد شده، به سبب یأس از تأثیر اساسی این ابزار در شرایطی قرار گرفت كه خون جگر خود را نیز برای نیل به هدف اعطا كرد. تنها آن حضرت (ع) بود كه هم مبارزه فرهنگی و سیاسی و اجتهادی داشت، هم نبرد جهادی.
چنان كه در زیارت اربعین آن حضرت می خوانیم: «فأعذر فى الدعا و منح النصح و بذل مهجته فیك لیستنقذ عبادك من الجهالة و حیرة الضلالة»؛ یعنی آن حضرت (ع) با اتمام حجت بر خلق، هر عذری را از امت رفع كرد و اندرز و نصیحت آنان را با مهربانی انجام داد و خون پاكش را در راه تو ای خدا نثار كرد تا بندگانت را از جهالت و حیرت و گمراهی نجات دهد.
منبع:مهر
211008
بدین جهت بر آن شدیم تا حکمت آن را از منظر حکیم متأله آیت الله جوادی آملی در کتاب شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی جویا شویم که در ذیل از نظرتان می گذرانیم.
وی با اشاره به روایت امام معصوم در بخشی از این کتاب مرقوم داشت: امام حسن عسگری(ع) فرمودند: «علامات المؤمن خمس: صلاة الخمسین و زیارة الأربعین و التختّم فی الیمین و تعفیر الجبین و الجهر ببسم الله الرّحمن الرّحیم»؛ «نشانه های مؤمن و شیعه، پنج چیز است: اقامه نمازِ پنجاه و یک رکعت، زیارت اربعین حسینی، انگشتر در دست راست کردن، سجده بر خاک و بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم»
آیت الله جوادی آملی مراد از نماز پنجاه و یک رکعت را همان هفده رکعت نماز واجب روزانه به اضافه نمازهای نافله برشمردند که جبران کننده نقص و ضعف نمازهای واجب است و آورده اند:
مراد از نماز پنجاه و یک رکعت، همان هفده رکعت نماز واجب روزانه به اضافه نمازهای نافله است که جبران کننده نقص و ضعف نمازهای واجب است؛ به ویژه اقامه نماز شب در سحر که بسیار مفید است. نماز پنجاه و یک رکعت به شکل مذکور از مختصات شیعیان و ارمغان معراج رسول خدا(ص) است. شاید سرّ ستودن نماز به وصف معراج مؤمن این باشد که دستورش از معراج آمده است و نیز انسان را به معراج می برد.
موارد دیگری نیز که در روایت یاد شده، همگی از مختصات شیعیان است؛ زیرا فقط شیعه است که سجده بر خاک دارد و نیز غیرشیعه است که یا بسم الله الرحمن الرحیم را نمی گویند یا آهسته تلفظ می کنند. همچنین شیعه است که انگشتر به دست راست کردن و نیز زیارت اربعین حسینی را مستحب می داند.
مرجع جهان تشیع با رد برداشت منظور از زیارت اربعین بمعنای زیارت چهل مؤمن مرقوم داشت: مراد از زیارت اربعین، زیارت چهل مؤمن نیست؛ زیرا این مسأله اختصاص به شیعه ندارد و نیز «الف و لام» در کلمه «الاربعین»، نشان می دهد که مقصود امام عسکری(ع) اربعین معروف و معهود نزد مردم است.
ستون دین خدا نماز و عصاره عترت نیز ستونش زیارت اربعین است
صاحب تفسیر تسنیم در ادامه به اهمیت والای زیارت اربعین اشاره وآنرا بعنوان ستون ولایت دانسته و ابراز داشت:اهمیت زیارت اربعین، تنها به این نیست که از نشانه های ایمان است، بلکه طبق این روایت در ردیف نمازهای واجب و مستحب قرار گرفته است. برپایه این روایت، همان گونه که نماز ستون دین و شریعت است، زیارت اربعین و حادثه کربلا نیز ستون ولایت است.
به دیگر سخن، براساس فرموده رسول خدا (ص) : عصاره رسالت نبوی (ص) قرآن و عترت است؛ «إنی تارک فیکم الثقلین... کتاب الله و... عترتی أهل بیتی». عصاره کتاب الهی که دین خداست، ستونی دارد که نماز است و عصاره عترت نیز ستونش زیارت اربعین است که این دو ستون در روایت امام عسکری(ع) در کنار هم ذکر شده است؛ امّا مهمّ آن است که دریابیم نماز و زیارت اربعین انسان را چگونه متدین می کنند.
نماز و زیارت اربعین در کنار هم، انسان را چگونه متدین می کنند؟
درباره نماز، ذات اقدس الهی، معارف فراوانی را ذکر کرده است. مثلا ً فرموده: انسان، فطرتاً موحّد است، ولی طبیعت او به هنگام حوادث تلخ، جزع دارد و در حوادث شیرین از خیر جلوگیری می کند، مگر انسان های نمازگزار که آنان می توانند این خوی سرکش طبیعت را تعدیل کنند و از هلوع، جزوع و منوع بودن به درآیند و مشمول رحمت های خاص الهی باشند؛ (إنّ الإنسان خلق هلوعاً * إذا مسّه الشرّ جزوعاً * و إذا مسّه الخیر منوعاً * إلّا المصلّین)
زیارت اربعین نیز انسان را از جزوع، هلوع و منوع بودن باز می دارد و گفته شد که هدف اساسی سالار شهیدان نیز تعلیم و تزکیه مردم بوده است و در این راه، هم از طریق بیان و بنان اقدام کرد و هم از راه بذل خون جگر که جمع میان این راه ها از ویژگی های ممتاز آن حضرت (ع) است.
خلاصه آن که رسالت رسول اکرم(ص) تعلیم کتاب و حکمت از یک سو و تزکیه نفوس مردم از سوی دیگر بود تا هم جاهلان را عالم نماید و هم گمراهان را هدایت کند و در نتیجه، جهل علمی و جهالت عملی را از جامعه جدا سازد. همین دو هدف در متن زیارت اربعین سالار شهیدان(ع) تعبیه شد؛ چنان که منشأ ددمنشی منکران رسالت و دشمنان نبوّت، حبّ دنیا و شیدایی زرق و برق آن بود و عامل مهمّ توحّش منکران ولایت و دشمنان امامت نیز همان غَطْرَسه دنیا و دلباختگی به آن بود، که در بخشی از زیارت اربعین به آن اشارت رفته است: «و تَغطْرَس و تَرَدّی فی هواه»
ویژگی عدد چهل درباره امام حسین (ع)
اربعین و عدد چهل خصوصیتی دارد كه دیگر ارقام آن را ندارد. غالب انبیای الهی در سنّ چهل سالگی به رسالت مبعوث شدند و ملاقات خصوصی حضرت موسی(ع) و ذات اقدس الهی چهل شب بود و در نماز شب سفارش شده است كه چهل مؤمن را دعا كنید و همسایگان را تا چهل خانه گرامی بدارید. این ها نشان می دهد كه عدد چهل از برجستگی خاص برخوردار است.
در روایات اسلامی چنین آمده است: زمینی كه روی آن انبیا و اولیای الهی و بندگان مؤمن، خدا را عبادت كرده اند، چهل روز در مرگ آنان می گرید، ولی در شهادت امام حسین(ع) آسمان و زمین، چهل روز خون گریه كردند. البته اشك یا خون را در این گونه از روایات نباید بر اشك یا خون ظاهری حمل كرد؛ چنان كه نباید آن را انكار كرد.
چرا که برای تحقیق این موارد، علم مخصوص لازم است كه اصطلاح و متخصصان ویژه خود را دارد كه اهل ولایت و علمای بزرگ دینی اند. آنان این گونه از احادیث را با جان پذیرفتند و فهمیدند كه آسمان و زمین خونْ گریه می كنند. از امام زمان (ع) نیز نقل شده است كه به امام حسین (ع) عرض می كنند: اگر اشك چشم تمام شود، برایت خون می گریم؛ «و لأبكینّ علیك بدل الدموع دماً».
گفتنی است: گرامیداشت یاد متوفا پس از مرگ او در همه ملل و ادیان رسمیت دارد و بعضی با گذشت یك ماه و بسیاری نیز پس از چهل روز از متوفای خود تجلیل می كنند. در میان مسلمانان، به ویژه شیعیان، پس از شهادت امامان معصوم (ع) در نخستین اربعین آنان مراسم گرامیداشت انجام می شده است؛ ولی شهادت امام حسین (ع) این ویژگی را دارد كه روز اربعین حسینی هر ساله تا قیامت ادامه خواهد داشت.
زیارت مأثور در اربعین
در روایات شیعه برای روز اربعین حسینی دستورهایی وجود دارد؛ مانند خواندن زیارت مخصوص آن روز در پیش از ظهر كه پس از آن دو ركعت نماز نیز خوانده می شود و دعا در آن وقت مستجاب است.
در زیارت اربعین، هدف قیام امام حسین (ع) همان هدف رسالت نبی اكرم (ص) دانسته شده است. براساس قرآن و نهج البلاغه، هدف رسالت انبیای الهی، دو چیز است: یكی عالم كردن مردم و دیگری عاقل نمودن آن ها با تهذیب نفس.
امام حسین (ع) نیز كه به حساب ملكوت و اتصال نور وجودی، از پیامبر(ص) است و صاحب ولایت؛ «حسین منّى و أنا من حسین»، باید مردم را عالم و عادل كند؛ یعنی احكام و دستورها و معارف دین را به آنان بیآموزاند و آنان را اهل عمل كند.
همه اهل بیت (ع) این وظیفه را به عهده داشتند و با تدریس، ارشاد، سخنرانی و نوشتن نامه به وظیفه خود عمل می كردند؛ ولی سیدالشهدا (ع) افزون بر كارهای یاد شده، به سبب یأس از تأثیر اساسی این ابزار در شرایطی قرار گرفت كه خون جگر خود را نیز برای نیل به هدف اعطا كرد. تنها آن حضرت (ع) بود كه هم مبارزه فرهنگی و سیاسی و اجتهادی داشت، هم نبرد جهادی.
چنان كه در زیارت اربعین آن حضرت می خوانیم: «فأعذر فى الدعا و منح النصح و بذل مهجته فیك لیستنقذ عبادك من الجهالة و حیرة الضلالة»؛ یعنی آن حضرت (ع) با اتمام حجت بر خلق، هر عذری را از امت رفع كرد و اندرز و نصیحت آنان را با مهربانی انجام داد و خون پاكش را در راه تو ای خدا نثار كرد تا بندگانت را از جهالت و حیرت و گمراهی نجات دهد.
منبع:مهر
211008
گزارش خطا
