۰۶ آذر ۱۴۰۳ ۲۵ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۵۰ : ۱۹
پژوهش در الحان مذهبی در موسیقی اقوام ایران
رخصت‌طلبی شهدای کربلا به روایت نوحه‌ها
پژوهش‌های متین رضوانی‌پور در الحان مذهبی اقوام ایران نشان می‌دهد که برخی از نوحه‌ها ضرب‌آهنگی شاد دارند که این شادی برای توصیف شوق و اشتیاق یاران امام حسین علیه‌سلام در راه شهادت است.
عقیق:متین رضوانی‌پور خواننده و پژوهشگر عرصه موسیقی ایرانی است. رضوانی‌پور تا کنون تحقیق‌های بسیاری درباره الحان مذهبی در موسیقی اقوام ایرانی انجام داده که در این زمینه به نتیجه‌های جالبی رسیده است. این خواننده و محقق موسیقی تحقیقی دارد با عنوان «بررسی الحان مذهبی در موسیقی اقوام ایران»، که نتیجه این تحقیق و پژوهش را در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار داده است.نکته‌ی جالبی در پژوهش‌های متین رضوانی‌پور وجود دارد که نشان می‌دهد برخی از نمونه‌های به دست آمده از الحان مذهبی اقوام ایران ضرب‌آهنگ‌های شادی دارند. رضوانی‌پور در پژوهشش نشان داده که این ضرب‌آهنگ شاد برای توصیف شوق و اشتیاق یاران امام حسین علیه‌سلام در راه شهادت بوده است.
متنی که در ادامه می‌آید حاصل پژوهش‌های متین رضوانی‌پور در موسیقی مناطق مختلف ایران و بررسی الحان مذهبی این موسیقی‌هاست:
در پژوهش‌هایم پیرامون نوحه‌خوانی‌های اصیل اقوام ایران، نمونه‌هایی به دست آورده‌ام که از الحان و ضرب‌آهنگ‌های شاد برخوردارند. این نوحه‌ها به بیان صحنه‌های رخصت‌طلبی شهدای کربلا از امام حسین(ع) و حضورشان در میدان جنگ پرداخته‌اند.
در شب عاشورا و براى آخرین بار امام حسین (ع) به یارانشان فرمودند: ((قَدْ قَرُبَ الْمَوْعِدُ)) هنگام شهادت فرا رسیده و این لشکر تنها مرا می‌خواهند و اگر بر من دست یابند با دیگران کارى نخواهند داشت و در این لحظه بیعتم را از شما برمی‌دارم، از تاریکى شب استفاده کرده و راه شهر و دیار خویش را پیش گیرید. که یاران در پاسخ ایشان سخنان زیبایی می‌گویند.
اولین شخص برادرشان عباس‌بن‌على (ع) چنین گفت: «خدا چنین روزى نیاورد که تو را بگذاریم و به شهر خود بازگردیم». در ادامه فرزندان مسلم‌ابن‌عقیل (ع) گفتند: «چگونه از حمایت مولا و سرورمان دست برداریم؟». مسلم بن عوسجه نیز می‌گوید: «چگونه دست از یاریت برداریم؟ در پیشگاه خدا چه عذرى خواهیم داشت؟ به خدا از تو جدا نمى‌گردم تا با نیزه خود سینه دشمنانت را بشکافم» و هریک از یاران به فراخور حال خود سخنانی را گویا شدند.
آنگاه حسین بن على (ع) فرمودند: خدا به همه شما پاداش نیک عنایت کند و طبق نقل خرائج راوندى پرده را از جلو چشمشان کنار زد و یکایک، محل و نعمتهایى مهیا شده برایشان در بهشت را دیدند و به شهادت مشتاق‌تر گشتند. امام فرمان می‌دهند خیمه‌ای را به استحمام و غسل شهادت اختصاص دهند تا شب را به مناجات و نماز بپردازند.
«عبدالرحمن بن عبد انصاری» و «بریر بن خضیر» برای ورود، در آن خیمه به نوبت ایستاده بودند که بریر با عبدالرحمن مزاح کرد و عبدالرحمن گفت: «الان وقت شوخی نیست»، بریر گفت:«خویشان من می‌دانند که من نه در جوانی و نه در کهولت، هرگز اهل شوخی نبوده‌ام، ولی چون به من بشارت داده‌اند که رستگار می‌شوم، سر از پا نمی‌شناسم و فاصله میان خود و بهشت را جز شهادت نمی‌بینم.
بسیاری از نوحه‌سرایان قدیم با آگاهی به این حالات و شادمانی و روحیه شهادت‌طلبی یاران امام و اشراف کامل و استفاده به جا از گوشه‌های موسیقی، اشعار و آیات قرآن و بهره‌مندی صحیح از ضرب‌آهنگ‌های گوناگون، به خلق نوحه‌هایی با درون‌مایه‌های شاد روی آوردند که بیان بسیار زیبا و دقیقی از حالات شهدا در آن صحنه‌ها دارد.
این ویژگی از نوحه‌سرایی‌ها در تمامی نقاط ایران مشترک بوده و در ادامه به معرفی نوحه‌هایی از مناطق «اصفهان»، «شوشتر»، «بهشهر»، «ازنا»، «یزد»، «رودبار» و «شیراز» می‌پردازم.
اولین نمونه نوحه «حر ریاحی بگفت در بر سلطان دین» از نوحه‌های فی‌المرثیه شهر اصفهان در دستگاه «ماهور» است که نوحه‌خوان آن آقای «رضا دایی رجب» و موضوع آن کسب اجاز «حرابن یزید ریاحی» از امام (ع) برای نبرد است.
متن نوحه:
حر ریاحی بگفت در بر سلطان دین
که اذن جنگم بده ایا امام مبین
فرصتی ای شهریار تا که در این کارزار
سر فکنم بی‌شمار از تن این مشرکین
گرچه من از ابتدا بر تو نمودم جفا
خواهمت اول فدا شوم در این سرزمین
گرچه خطا کرده‌ام ترک وفا کرده‌ام
بر تو جفا کرده‌ام کنت من الظالمین
گرچه ندانسته‌ام دل تو بشکسته‌ام
قلب علی خسته‌ام نبی شد از من غمین
ای گل باغ رسول توبه من کن قبول
تا که نباشد ملول دل رسول امین
نوحه «آماده‌ی میدانم، لبیک عمو جانم» از نوحه‌های شهر شوشتر در دستگاه «همایون» دومین نمونه است که نوحه‌خوان آن «محمدرضا ماهورزاده» و موضوع آن اجازه خواستن حضرت قاسم از امام (ع) برای نبرد با متن شعری زیر بوده است.
متن نوحه:
آماده میدانم لبیک عموجانم
من تابع فرمانم لبیک عموجانم
پور حسنم، عمو، جانم به فدایت
قربان گل رویت، ای میر هدایت
جان را چه بود قابل در راه ولایت
ای نور دو چشمان لبیک عموجانم
با شوکت و با جاه و با فر سرافراز
قاسم شده این لحظه آماده و جانباز
فرزند برادر بین در کسوت سرباز
قربان سرت جانم، لبیک عمو جانم
شیرین‌تر از عسل در راه تو مردن
در عین شکوفایی بهر تو فسردن
صد جان اگرم باشد خوش لحظه سپردن
گر نوگل بستانم، لبیک عمو جانم
نمونه سوم نوحه‌ای اصیل از منطقه بهشهر از استاد مازندران به نام «شبیه پیغمبرم به نام علی اکبرم» در دستگاه «ماهور» و با اجرای «محمدجعفر مسلمی» است. موضوع این نوحه گفت‌وگوی حضرت‌علی‌اکبر با لشکریان دشمن است.
متن نوحه:
شبیه پیغمبرم، به نام علی‌اکبرم
ذبیح تقدیم حسین به خالق داورم
شبیه پیغمبرم، به نام علی‌اکبرم
کِشتیِ دین را ز نثارِ سر و تن رهبرم
شبیه پیغمبرم، به نام علی‌اکبرم
باب من ای قوم حسین، زادة حیدر بود
امام و سرور بود
غمزده لیلا به من ای طایفه مادر بود
ثانیِ هاجر بود
جلوة نور رُخَم از صَفوَتِ داور بود
اول وآخر بود
قدرتم از عالم ناسوت فزون‌تر بود
برتر و بهتر بود
شیر خدا همچو علی به قلعة خیبرم
شبیه پیغمبرم
نمونه چهارم بیانگر صحنه رخصت‌طلبیدن حضرت عباس (ع) از امام حسین (ع) برای حضور در میدان نبرد است. نام این نوحه «به نام ماه هاشمی چو قرعه جدال شد» است که از نمونه‌های اصیل منطقة ازنا در دستگاه «چهارگاه» و نوحه‌خوان آن «محمود حیدری» است.
متن نوحه:
به نام ماه هاشمی چو قرعة جدال شد
نژاد مرتضی علی مصمّم قتال شد
ز خیمه‌گه به نزد شه بیامد و بایستاد
باادبانه دست‌ها به روی سینه برنهاد
به خاک‌پای شاه دین به افتخار بوسه داد
پس از مراسم ادب زبان به نزد شه گشاد
بگفت هرگزت شها به روزگار بد مباد!
برای جان‌نثاریت مرا ام‌البنین بزاد
کجا به جان‌نثاریت کسی توان مثال شد؟
نمونه بعدیِ معرفی‌شده از منطقه یزد با عنوان «آمده شهسوار دین اسب حماسه زین کند» در دستگاه «نوا» با اجرای «سید حسین فلاحتی» است که موضوع آن، میدان رفتن امام (ع) است.
متن نوحه:
آمده شهسوار دین اسب حماسه زین کند
صاعقه بر زمان زند زلزله در زمین کند
قفل سکوت بشکند سلسله را وجین کند
صبر عمود خیمه‌ها عشق ستون دین کند
قبله قیام می‌کند سجده سلام می‌کند
کعبه به دور قامتش حج تمام می‌کند
«قوم دغا من شرف آیة قرآنم» از نوحه‌های منطقة رودبار در آواز «بیات ترک» است که نوحه‌خوان آن «پرویز شهیدی شهیدانی» بوده و به گفت‌وگوی امام حسین(ع) با لشکر مقابل اختصاص دارد.
متن نوحه:
قوم دغا من شرف آیة قرآنم
وارد و مهمانم
آینة ذات خدا مظهر یزدانم
وارد و مهمانم
مخزن اسرار خدا مظهر آیاتم
فیض و کراماتم
قبلة مقصودم و ارکان مقاماتم
گرم مناجاتم
عرش خدا را به یقین قائم ارکانم
وارد و مهمانم
نوحه «ای لشگر قرآن منم» از نوحه‌های منطقة شیراز در آواز «دشتی» با اجرای «حسین کاردان» است که به گفت‌وگوی امام حسین (ع) با لشکر مقابل پرداخته و در آن امام حسین (ع) را قرآن ناطق، عروه‌الوثقای دین معرفی نموده است.
متن نوحه:
ای لشکر قرآن منم، آیات الرحمن منم
هم عَلَّمَ القرآن منم، یاقوت و المرجان منم
ای قوم کافر عروة‌الوثقای دینم من
هم گوشوار عرش رب‌َّالعالمینم من
گر اعتقادی هستتان بر معنی قرآن
ای قوم بی‌ایمان
نازل شده در شان ما آیات الرّحمن
هم عَلَّمَ‌القرآن
آیا نیم من معنی یاقوت و المرجان؟
واللیل و الرُّمّان
هم زادة پاک امیرالمومنینم من
سلطان دینم من
این سخنرانی با استقبال گرمی از طرف مسؤلین و هنرمندان مواجه شد و سخنران بعدی «آقای سیدعلی‌رضا میرعلی‌نقی» نیز در ابتدای سخنانش ضمن تشکر از زحمات متین رضوانی‌پور گفتند: ایشان در تحقیقاتشان نتایج ارزشمندی به دست آوردند که خود بنده هنوز بعد از سالیان زیاد مطالعات متوجه این موضوع نشده بودم.
منبع:تسنیم
گزارش خطا
