۰۲ آذر ۱۴۰۳ ۲۱ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۳۲ : ۱۳
گزارشی از موزه آستانه مقدس حضرت معصومه(س)
از قرآن خطی منسوب به امام حسن تا سنگ قبر شاهان قاجار+تصاویر
موزه آستان مقدس حضرت معصومه(س) یکی از قدیمی‌ترین و غنی‌ترین موزه‌های ایران است. این موزه در آبان سال ۱۳۱۴ شمسی یعنی دو سال قبل از تأسیس موزه ایران باستان در محوطه داخلی حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) و محل فعلی مسجد شهید مطهری فعالیت خود را آغاز کرد.
عقیق:وقتی در خیابان آستانه قدم می‌زنی با خیل عظیمی از افرادی رو به رو
می‌شوی که مقصد اکثر آنها درب‌های حرم مطهر حضرت معصومه(س) است و در این
راه عده ای با قدم‌های تند و محکم خود سعی می‌کنند تا هرچه زودتر خود را
به حرم برسانند، ولی عده‌ای نیز هستند که ترجیح می‌دهند به آرامی در خیابان
آستانه قدم بزنند و در این راه نگاهی به مغازه‌ها و فروشگاه‌های مختلف
خیابان نیز بیندازند تا اگر چیزی مورد نیازشان است، خریداری کنند.
تنوع این فروشگاه ها به حدی است که زائرین حرم می‌توانند تمام مایحتاج خود را از وسایل شخصی و پوشاک گرفته تا سوغاتی‌های مربوط به قم در این خیابان تهیه کنند. البته در کنار این فروشگاه‌ها مراکز دیگری نیز مانند کتابخانه، مدرسه فیضیه، درمانگاه، هتل و قبرستان وجود دارد که اهالی قم و زائرین، متناسب به نیاز خود به مراجعه می‌کنند و تردد به این اماکن به نوبه خود بسیار بالاست.
یکی از مراکزی که در نزدیکی حرم و در لابه‌لای مغازه‌های پر شمار و شلوغ شاید از تردد کمتری برخوردار باشد و زائرین بی‌اطلاع از گنجینه‌های عظیمی که در این مکان قرار دارد از کنار آن بی‌اعتنا می‌گذرند، موزه آستان مقدس حضرت معصومه(س)، تنها موزه تاریخی قم است که مانند تمام موزه‌های کشور و حتی شاید کمتر از آنها مورد استقبال قرار می‌گیرد.
موزه آستان مقدس حضرت معصومه(س) یکی از قدیمی‌ترین و غنی‌ترین
موزه‌های ایران است.این موزه در آبان سال 1314 شمسی یعنی دو سال قبل از
تأسیس موزه ایران باستان در محوطه داخلی حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) و
محل فعلی مسجد شهید مطهری فعالیت خود را آغاز کرد.
فعالیت موزه تا دی ماه 1353 ادامه داشت و از آن تاریخ تا سال 1361 به دلایل متعدد( از جمله لزوم گسترش فضای جانبی و احداث ساختمان فعلی) فعالیت آن متوقف شد. ساختمان کنونی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و در سال 1361 و در مساحتی بالغ بر 1200 متر مربع، در دو طبقه ساخته شده است.
این موزه از حیث وجود آثار بار ارزش یکی از غنی‌ترین موزه‌های کشور است که متأسفانه عده کمی از اهالی قم و همچنین زائرین از وجود چنین گنجینه ارزشمندی آشنا هستند. علاقه‌مندان حضرت معصومه(س) از دیرباز در کنار اظهار ارادت قلبی، معمولاً اشیای مختلفی را تحت عنوان هدایا و نذورات به این بارگاه تقدیم داشته‌اند که در بین آنها آثار نفیسی همچون قرآن‌های خطی ، مسکوکات تاریخی ، پارچه‌های دستباف و سایر آثار هنری و تاریخی نیز وجود داشته است و امروزه نیز اهدای آثار تاریخی به موزه همچنان ادامه داد و علاقه‌مندان به حضرت بسیاری از آثار نفیس خود را یا به این موزه اهدا و یا وقف می‌کنند.
در دوران صفویه و قاجاریه شاهان و شاهزادگان بسیاری در حرم مطهر دفن می‌شدند و به این دلیل هدایا و نذورات بسیاری توسط پادشاهان این عصر به موزه اهدا می‌شده و کثرت این آثار به حدی است که در صورت فراهم شدن فضای مناسب، این موزه می‌تواند تالاری کاملی از دوران صفویه و قاجاریه فراهم کند، ولی به دلیل کمبود فضا بسیاری از این آثار در گنجینه نگهداری می‌شود.
از آثار ارزشمند این موزه می‌توان به قطعه‌ای از پرده خانه کعبه اشاره کرد که توسط امام (ره) به موزه اهدا شده و آیاتی از سوره مبارکه حج به خط ثلث برجسته به شیوه ده یک دوزی با الیاف نقره و طلا بر آن نقش بسته است.
این موزه دارای حدود 2 هزار قرآن خطی و نفیس است. بزرگ‌ترین
قرآن موزه به ابعاد 120*72 سانتی‌متر و به وزن 120 کیلوگرم متعلق به دوره
قاجاریه است که متن آن به خط نسخ و ترجمه به نستعلیق نوشته شده است.
کوچک‌ترین قرآن موزه نیز در قطع جانمازی و به ابعاد 10*6.5 می‌باشد، که به
خط نسخ کتابت شده است.
یکی از بهترین و ارزشمندترین قرآن‌هایی که در جهان اسلام وجود دارد منسوب به امام رضا(ع) است که بر روی پوست آهو نوشته شده و قرآنی است کامل که حدود 21 سال قبل به موزه آسان اهدا شده و قابل قیمت‌گذاری نیست.
یکی دیگر از قرآن‌های ارزشمند موزه قرآنی منسوب به امام حسن(ع) است که به خط کوفی، در قطع وزیری و روی پوست با قلم زرین و کتابت شده است.
در صورت فراهم شدن فضا این موزه می‌تواند تالار بسیار زیبا و ارزشمندی به نام حرم شناسی داشته باشد. بسیاری از آثاری که مربوط به حرم حضرت معصومه(س) بوده و به موزه منتقل شده، می‌توان به قدیمی‌ترین کاشی که در ایران وجود دارد و مربوط به سال 602 قمری است اشاره کرد.
ویژگی بارز این موزه تنوع موضوعی آثار آن است و بخش‌های مختلفی را شامل می‌شود که بخش عمده این آثار متعلق به ادوار اسلامی و بقیه مربوط به ادوار پیش از اسلام و حتی پیش از میلاد مسیح می‌باشد. از بخش‌های مختلف موزه می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
قرآن‌ها و کتب خطی
در بخش قرآن‌های خطی موزه، مجموعه کم نظیری از قرآن‌های خطی دوره‌های مختلف تاریخی وجود دارد که به دوران خلافت خلفای عباسی، آل‌بویه، سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفوی و قاجاریه مربوط می شود. این قرآن‌ها به خط کوفی، نسخ، ثلث، محقق، ریحان و نستعلیق کتابت شده و از زیباترین شیوه‌های کتاب‌آرایی از قبیل تهذیب، ترصیع، تشعیر و روش‌های مختلف جلدسازی مانند جلدهای ساده چرمی، طلاکوب، سخت ضربی، سوخت معرقی و جلدهای لاکی(روغنی) با نقوش گیاهی برخوردار است.
برخی از این قرآن‌ها روی پوست و پاره‌ای روی پارچه و بخش اعظم آنها روی انواع کاغذ نوشته شده است.
از نظر قدمت، قدیمی‌ترین قرآن موزه متعلق به سال 198 هجری قمری ، دوره مأمون عباسی است و به خط کوفی شیوه ایرانی نگارش یافته و بخش‌هایی از جزء سی‌ام قرآن کریم را دارد که تزئینات و تهذیب آن، الحاقی و متعلق به قرن چهارم هجری قمری است.
علاوه بر قرآن‌های خطی، تعداد قابل توجهی کتاب‌های ادبی، فقهی، اخلاقی و ادعیه نیز در موزه نگهداری می‌شود که مهم‌ترین آنها عبارت است از: کلیات سعدی، زادالمعارف مرحوم مجلسی و ادعیه طوماری.
تابلوهای خطی و تهذیب
در این بخش مجموعه بسیار زیبایی از تابلوهای خط و تهذیب وجود دارد که به چند دسته تقسیم می‌شود که عبارتند از : تابلوهای قرآنی، تابلوهای قطعه سازی، زیارت‌نامه‌ها، تابلوهای خط و تهذیب جدید و معاصر.
مسکوکات
مجموعه مسکوکات موزه آستانه مقدس قم از نظر جنس، طرح، نقوش، خطوط و دوره تاریخی حائز اهمیت است. این سکه‌ها از نظر جنس به سه دسته طلا، نقره و مس و از نظر قدمت و دوره تاریخی به سه دوره تقسیم می‌شود که عبارتند از: دوره اشکانی و ساسانی، سکه‌های عرب ساسانی و سکه‌ها ادوار اسلامی.
قدیمی‌ترین سکه ادواری اسلامی موجود در موزه به سال 80 هجری قمری ضرب گردیده و از جنس نقره و متعلق به زمان خلافت عبدالمالک اموی است.
آثار نقاشی
در بین آثار نقاشی موزه مجموعه متنوعی از تابلوهای نقاشی دوره صفوی و قاجار و معاصر وجود دارد که هر یک از جهاتی دارای اهمیت است و به چند گروه تقسیم می‌شود:
الف) بخش اعظم این آثار شامل تابلوهای نقاشی شمایل امامان معصوم(ع) در دو بخش تابلوهای مینیاتور(نگارگری) و تابلوهای رنگ روغن در ابعاد مختلف و متنوع است.
ب) تابلوهای رنگ و روغن که پشت شیشه کار شده است و شامل تصاویری از سلاطین دوره صفویه، زندیه و قاجاریه است.
ج) تابلوهای رنگ و روغن مربوط به سلاطین قاجار که روی بوم پارچه‌ای در ابعاد تقریبی 2*1.5 متر انجام شده است.
از دیگر نمونه‌های نقاشی می‌توان از نقاشی روی قاب آینه، نقاشی روی رحل‌های قرآنی، نقاشی روی قلمدان و نقاشی روی جلدهای قرآن نام برد. همچنین نقاشی‌های مینایی روی ظروف فلزی، ادوات جنگی و ادوات تزیینی، مانند نقوش موجود روی مدال‌های مرصع و نقاشی گل و بوته مینایی روی درهای طلاپوش.
در بخش نقاشی، آثار ارزشمندی از نقاشان مشهور ایرانی همچون معین مصور، لطفعلی صورتگر و اسماعیل نقاشباشی وجود دارد.
قالی و قالیچه‌های دستباف
در بخش قالی و قالیچه دستباف موزه برخی از قالی‌های ابریشمی اهمیت خاصی دارد و از نظر ظرافت بافت و کیفیت طرح و نقشه و رنگ دارای ارزش هنری بالایی و معدودی از آنها از جمله از شاهکارهای هنر قالی بافی ایران به شمار می‌رود.
قالی و قالیچه‌های موزه طرح‌های مختلفی دارد که از جمله آنها می‌توان به قالی‌های ترنج دار، قالی‌های گلدار، قالی‌های طرح گلدانی، قالی‌های طرح شکارگاه و طرح باغی و همچنین قالیچه‌های سجاده طرح محرابی اشاره کرد.
تعدادی از قالی‌ها و قالیچه‌های ابریشمی دارای طرح باغی مربوط به دوره صفوی(قرن یازدهم) بوده و حاصل تلاش تحسین برانگیز استاد نعمت الله جوشقانی است و ضخامتی بین یک تا دو میلی متر دارد و به جهت ظرافت و زیبایی طرح و نقشه نیز از جمله نفیس‌ترین آثار این بخش به حساب می‌آید. قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین قالی ابریشمی موزه، قالی ابریشمی متعلق به دوره صفوی است که به شکل نیم دایره بافته شده و مساحت هر یک حدود 30 متر مربع و ضخامت آن حدود 2 میلی متر و از جمله کارهای درخشان استاد نعمت الله جوشقانی است و از نفایس بی‌نظیر قالی بافی ایران به شمار می‌رود.
تار و پود برخی از قالی ها و قالیچه‌های موزه، از کرک و پشم بافته شده و دارای نقوش متنوع گیاهی و حیوانی است و کتیبه قرآنی دارد. برخی از قالیچه‌های سجاده نیز دارای طرح محرابی با آیات قرآنی است و تعدادی نیز حاوی زیارت‌نامه‌های مختلف می‌باشد.
پارچه‌های دستباف
در بخش پارچه‌های دستباف، انواع پارچه با ویژگی‌های خاص مشاهده می‌شود که عبارت است از: پارچه‌های ابریشمی، پارچه کتان، مخمل، شال، ترمه و ماهوت. اکثر این پارچه‌ها با استفاده از شیوه‌های مختلف سوزن دوزی، از قبیل نقره‌دوزی، یراق‌دوزی، پته‌دوزی، تکه‌دوزی، شمسه‌دوزی، ملیله دوزی، قلاب‌دوزی، گلابتون دوزی و غیره تزیین شده است.
بیشتر پارچه‌ها دارای نقوش گیاهی مانند گل و بوته اسلیمی، بته جقه، انواع گل و مرغ، نقش ترنج و لچک ترنج بوده که با استفاده از انواع نخ و همچنین الیاف نازک نقره و طلا نقش‌های بسیار زیبایی خلق شده‌اند.
برخی از پارچه‌ها نقوش انسانی و تعدادی نیز نقوش حیوانی مانند سیمرغ و اژدها دارد. تعدادی از پارچه‌های ابریشمی دوره صفوی زمینه اصلی آن، حاوی کتیبه‌های قرآنی از قبیل سوره مبارکه (نصر) است.
نمونه دیگری از بافته‌های موزه، پرده پوشش مرقد مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) با کتیبه‌های بسیار زیبا به خط نستعلیق و حاوی اشعاری در مدح آن حضرت است که سوزن‌دوزی شده و حواشی آن به روش قلاب‌دوزی به زیبایی هرچه تمام‌تر تزیین گردیده و محل بافت آن، اصفهان و مربوط به دوره قاجاریه است.
برخی از پارچه‌های ابریشمی با نقوش انسانی و حیوانی متعلق به دوره صفوی و برخی دیگر نیز متعلق به دوره قاجاریه است.
فلزکاری
در بخش آثار فلزی موزه، اشیایی از جنس فولاد، برنج، مس و مفرغ وجود دارد. از نظر قدمت و دوره تاریخی از آثار مربوط به پیش از اسلام و بخش اعظم آثار مربوط به دوره اسلامی از جمله دوره سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفوی و قاجاری است.
آثار این بخش متنوع است که برخی از آنها عبارتند از: ادوات نظامی، مانند شمشیر، کلاه‌خود، زره فولادی، سپر با تزئینات طلاکوبی و مرصع، قمه ، قداره، ساعد بند، انگشت بند، همچنین تپانچه و تفنگ سرپر.
ادوات روشنایی، مانند پیه سوز مفرغی، چراغ برنجی روغنی به شکل کبوتر، قندیل های فلزی با روکش طلا و مزین به سنگ‌های قیمتی مانند یاقوت و زمرد با نقوش مینایی، شمعدان‌های برنجی، مجمرهای نقره‌ای و ادوات ویژه مراسم سوگواری مذهبی، مانند توغ های فولادی با کتیبه‌های قرآنی و سایر ادوات و ظروف از قبیل کاسه برنجی و سینی.
همچنین درهای قدیمی حرم مطهر با روکش سراسری طلا و نقره، که دارای تزئینات قلم‌زنی است در زمره این بخش از آثار می‌توان نام برد.
اکثر این آثار دارای نقوش گیاهی و طرح‌های هندسی و کتیبه‌هایی به خط کوفی، ثلث، نسخ و نستعلیق با مضامین قرآنی و اشعار فارسی است.
کاشیکاری
کاشی‌های بخش کاشیکاری موزه آستانه، از نظر قدمت، نفاست، ابعاد و کثرت نقوش و تزئینات و تنوع کتیبه‌های موجود روی آن بسیار حائز اهمیت و جالب توجه است و یکی از غنی‌ترین بخش‌های آثار موزه را تشکیل می‌دهد.
قدیمی‌ترین کاشی موجود در موزه، چهار قطعه کاشی به ابعاد 43*43 سانتی‌متر با نقوش انسانی متعلق به دوره سلجوقی است.
اکثر کاشی‌های موزه را کاشی‌های زرین فام انتقالی از بقعه علی بن جعفر (در بهشت) تشکیل می‌دهد که بخش عمده آنها به دوره ایلخانی تعلق دارد و از جمله کاشی‌های معرق متعلق به دوره صفوی و قاجاری است.
همچنین بزرگ‌ترین و نفیس‌ترین کاشی موزه، مجموعه کاشی‌های مرقد علی بن جعفر ( بقعه واقع در گلزار شهدای قم) است. این کاشی به شکل مستطیل بزرگ با ابعاد کل 156*206 سانتی‌متر و شامل شش قطعه کوچک‌تر به ابعاد 70*78 سانتی‌متر و دارای کتیبه‌هایی به خط ثلث برجسته و متعلق به دوره ایلخانی، قرن هشتم هجری قمری است.
سفالینه
بخش سفالینه موزه آستانه به دو بخش کلی قابل تقسیم است: سفالینه‌های دوره پیش از میلاد مسیح و سفالینه‌های مختلف اسلامی.
بیشتر سفالینه‌های دوره پیش از میلاد لعاب ندارد و برخی از آنها دارای نقوش ساده گیاهی است و بیشتر از نوع سفال قرمز، سفال نخودی و سفال خاکستری است. اما سفالینه‌های دوران اسلامی عمدتاً لعاب زرین فام، فیروزه‌ای و لاجوردی دارد و برخی نیز دارای کتیبه است.
خاتم‌کاری و منبت‌کاری
آثار، خاتم‌کاری و منبت‌کاری از جمله رحل‌های قرآنی، قاب آینه ، درهای خاتم‌کاری قدیمی حرم مطهر با اشعاری از محتشم کاشانی و نیز درهایی با روکش سراسری نقره و طلا که برخی از آنها دارای کتیبه‌هایی به خط نستعلیق با اشعاری از شوریده شیرازی است.
آثار شیشه و آبگینه
مجموعه متنوعی از ظروف شیشه‌ای ادوار اسلامی در موزه وجود دارد که برخی از آنها عبارتند از: پیاله شیشه‌ای به رنگ لاجوردی ساخت ری یا جرحان، متعلق به قرن چهارم و پنجم هجری قمری، صراحی شیشه‌ای با نقوش شطرنجی، قلبی به رنگ سبز تیره، با بدنه شلجمی و گردن لوله‌ای بلند، قرن چهارم و پنجم هجری قمری ظرف دارو به رنگ سبز، بدنه شلجمی و گردن کوتاه متعلق به قرن چهارم و پنجم هجری قمری، بطری شیشه‌ای به رنگ سبز کم رنگ دارای لوله کوتاه با دهانه محدب، ساخت جرحان متعلق به قرن پنجم و ششم هجری قمری، مجموعه گلدان‌های بلورین، گلاب‌پاش، پیاله‌های بلور مرصع مربوط به دوره قاجاری، انواع چراغ‌های نفتی در رنگ‌های آبی ، صورتی و قرمز.
لوسترهای بلورین دارای طرح‌ها و رنگ‌های مختلف، همچنین نمونه‌های متنوعی از ظروف چینی در شکل‌های مختلف و با طرح‌ها و نقوش بسیار زیبا نیز در موزه وجود دارد.
سنگ‌های قیمتی و احجار کریمه
فلزات و سنگ‌های قیمتی از دیرباز در دست‌های هنرمندان به
شکل‌های تزیینی و هنری کاربرد داشته است و در زندگی فردی و اجتماعی بشر
علاوه بر زیور، به عناوین مختلف دیگر نیز استفاده می‌شده است. برخی از
احجار کریمه و قیمتی و ادوات جواهر نشان موزه عبارتند از: مدال‌های نفیس با
نقوش مینیاتوری، که حواشی آن با طلا و سنگ‌ه
ای قیمتی تزیین شده است.
ادوات رزمی ویژه مراسم تشریفات مانند شمشیر، تبر، کلاه‌خود و سپر و همچنین قندیل‌های زرین که با استفاده از سنگ‌های قیمتی همچون یاقوت و زمرد ترصیع شده‌اند.
بخش عمده احجار کریمه سنگ‌های مقدس و قیمتی موزه را سنگ‌های عقیق و دُر و یشم تشکیل می‌دهد که از نظر شکل ظاهری به شکل مربع، مستطیل، بیضی، دایره و چند ضلعی است. اکثر عقیق‌ها دارای انواع کتیبه به خط نستعلیق با مضامین قرآنی، ادعیه و اسم‌های الهی است و عمدتاً به دوره صفوی و قاجاریه تعلق دارد.
حجاری
از دوران اسلامی نمونه‌های زیبایی از آثار حجاری وجود دارد که برخی از آنها در موزه آستانه مقدسه قم نگهداری می‌شود و شامل موارد ذیل است:
سنگ قبر از جنس مرمر یکپارچه، مربوط به فتحعلی شاه قاجار، محمد شاه قاجار و قهرمان میرزا( پسر عباس میرزا)، همچنین سنگ قبر مهد علیا مادر ناصرالدین شاه، سنگ قبر شعاع‌السلطنه ( پسر مظفرالدین شاه) و سنگ قبر یکی دیگر از رجال قاجار به نام میرزا محمدخان.
مدفن افراد فوق در جوار حرم قرار دارد که آثار مذکور صرفاً جهت ارج نهادن به مقام هنر و هنرمند سخت‌کوش ایرانی به موزه انتقال یافته است.
همچنین یک سنگ آب کشکولی دوره قاجاری و قطعات بزرگ سنگ مرمر ازاره انتقالی حرم مطهر، با نقوش گیاهی متعلق به دوره صفوی، از دیگر نمونه‌های آثار حجاری موزه آستانه به شمار می‌رود.
آنچه به این آثار اهمیت و جلوه‌ای خاص بخشیده وجود آیات شریفه قرآنی ، اسم‌های الهی و جملات و عبارات دینی و اسلامی است.
کار حجاری این آثار به دست سید حسین، محمد علی اصفهانی، محمد حسین حجارباشی، محمد علی میرزا و میرزا علی اکبر طهرانی به انجام رسیده است.
مدال‌های قهرمانی
مجموعه مدال‌های قهرمانی طلا، نقره و برنز که توسط قهرمانان مختلف به آستانه مقدس حضرت معصومه(س) اهدا شده است.
تمبر
مجموعه 20 هزار قطعه تمبر اهدایی که شامل تمبرهای ایرانی و خارجی است و به مناسبت‌های مختلف و با موضوعات متنوع چاپ شده است.
اسکناس
اسکناس‌های موزه شامل دو بخش ایرانی که قدیمی‌ترین آن متعلق است به دوره قاجاریه و بخش اسکناس‌های خارجی مربوط به کشورهای آسیایی، اروپایی و آمریکایی می‌باشد.
موجودات دریایی
بخش صدف‌ها و موجودات دریایی شامل انواع صدف‌های حلزونی، دوکفه‌ای و انواع ماهیان تاکسیدرمی می‌باشد.
تهیه کننده: علی زنگنه
گزارش خطا
