۰۴ آذر ۱۴۰۳ ۲۳ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۵۴ : ۱۴
محقق و مؤلف کتاب در حوزه سیره رضوی در گفت‌وگویی تبیین کرد؛
ارکان روابط اجتماعی در سیره امام رضا(ع)
سبک خاص زندگی ائمه(ع) که تجلی عینی آیات قرآن و فرامین الهی است، ...
عقیق:تنها به جنبه‌های فردی و شخصی محدود
نمی شود بلکه در عرصه اجتماعی نیز راهگشای بشر و بشریت برای همیشه تاریخ است تا با الهام از آن بتوانند مسیر رشد و تعالی را بپیمایند. از این رو با حجت الاسلام والمسلمین محمدباقر پورامینی، محقق فعال در حوزه زندگانی امام هشتم(ع) و مؤلف کتابهای «چهره‌ها و روزها: روایتهای تاریخی در نگاه امام رضا(ع)»، «وصف آفتاب: ولادت تا شهادت امام رضا(ع)»، «بیست سال امامت: نگاهی به دوران امامت
امام رضا(ع)»، «سلوك سیاسی: سیره سیاسی امام رضا(ع)»، «منزلت زیارت: ویژگی‌ها و آداب زیارت امام رضا(ع)»، «سبك زندگی: منشور زندگی در منظر امام رضا(ع)» و «حیات علمی: دانش و دانش‌گستری
امام رضا(ع)» درباره ارکان روابط اجتماعی ثامن الائمه(ع) به گفت‌وگو پرداخته‌ایم که مشروح آن را می‌خوانید.
موضوع توجه به همنوعان در ارتباطات انسانی در سیره رضوی چگونه تبلور یافته است؟
هر یک از ما نسبت به خود و جامعه مسؤولیت داریم و این دو وظیفه به نوعی به هم وابسته‌اند، نمىتوان بى‌تفاوت، سرد و خنثی بود و سر در لاك خود فرو برده و با خیالات خوش بود. وقتى با هم در جامعه زندگى مىكنیم، سرنوشتمان تا حدى زیاد وابسته به یكدیگر است؛ به قول سعدى: «برادر كه دربند خویش است، نه برادر و نه خویش است.» در این‌باره، سیره ثامن الائمه(ع) آموزه‌های کاربردی و اثرگذاری را مقابل دیدگان ما تصویر می‌کند. فردی به نام علی‌بن‌شعیب خدمت امام رضا(ع) رسید و حضرت(ع) به او فرمودند: «زندگانی چه کسی بهتر است؟» ابن شعیب گفت: سرور من، شما بدان آگاه‌تر هستید تا من. حضرت(ع) فرمودند: «مَنْ حَسَّنَ مَعَاشَ غَیْرِهِ فِی مَعَاشِهِ»، یعنی «کسی‌که دیگری از پرتو زندگانی او زندگی خوبی داشته باشد.» بعد پرسیدند: «زندگانی چه کسی بدتر است؟» عرض کرد: شما بدان آگاه‌تری. امام(ع) فرمودند: «مَنْ لَمْ یَعِشْ غَیْرَهُ فِی مَعَاشِهِ»، یعنی «کسی‌که در پرتو زندگانی او دیگری زندگانی نکند.» سپس ادامه دادند: «ای علی با نعمتها خوش‌برخورد باش که گریزپایند و از قومی دور نشوند که دگر بار نزدشان باز آیند.»
اگر بخواهیم اصلی ترین ارکانی را که سبک زندگی رضوی در حوزه روابط اجتماعی بر آنها استوار است، بیان کنیم، این ارکان کدامند و هر یک چه کارکردی برای امروز جامعه انسانی دارند؟
سبک زندگی رضوی در حوزه روابط اجتماعی بر این ارکان استوار است: نخست معاشرت با نیكان؛ باید توجه داشت رفت و آمد با دیگران در شكلگیرى شخصیت اجتماعى و اخلاقى هر انسانی مؤثر است، از این رو كسب فضیلتها و واكنش نسبت به زشتىها در قالب معاشرت با نیكان و صالحان شكل مىگیرد. همنشینى و مجالست هم در جهت مثبت و هم در جهت منفى تأثیر دارد كه مجالست صالحان، آثار نیكِ فوق العاده دارد و مجالست با بدان آثار سوء بسیاری دارد و این امرى اجتنابناپذیر است. از این رو روایت است که: «هر كسى به دین دوستش است.»
با درنگ در «زیارت امین‌ا...» به سیزده جمله دعا برخورد مىكنید، یكى از محورىترین درخواستها، این جمله است كه مىفرماید: «محبه لصفوه اولیائك؛ دوستدار برگزیدگان از اولیاى تو باشم.»
امام هشتم(ع) به دوستان خود توصیه می‌فرمودند که: «به همدیگر روی آورند و به دیدار و ملاقات هم بروند؛ زیرا این کار موجب نزدیکی به من است.» بى‌شك، بدون ارتباط و همكارى با تجمع راستگویان و راست كرداران و مشاركت در غمها و شادی‌هاى آنان، كمال مادى و معنوى حاصل نمی گردد.
رکن دوم نظارت اجتماعى است؛ باید توجه داشت که «مسؤولیت مشترك» واقعیتى است كه هر مسلمانی را موظف مىكند تا ضمن مراقبت از اعمال خود، نسبت به سایر اعضاى جامعه و كسانى كه پیرامون اویند، احساس مسؤولیت کند، هم دغدغه صالح بودن خود را داشته باشد و هم به مصلح بودن بیندیشد؛ شرط لازم و اساسی انجام این مسؤولیت، بصیرت و روشن بینی است. یک مسلمان باید به راه راستی که در آن گام بر می‌دارد، ایمان داشته باشد؛ یک حرکت آگاهانه، مرزها را تشخیص می‌دهد و سره از ناسره را تفکیک می‌کند و با تکیه بر نقشه راه، مطمئن و پیروز به مقصد می‌رسد. یک مؤمن پیرو مکتب رضوی، صالح است و مصلح؛ او نخست با برپایى نماز و انس با خدا، به اصلاح خود مىاندیشد و در مرتبه بعد، وظیفه اصلاح دیگران را عهده دار است.
رکن سوم روابط اجتماعی در سبک زندگی رضوی، برادرى است؛ مؤمنان برادر یكدیگرند، آن‌گونه كه در كتاب الهى به عنوان یك قانون از آن یاد شده و می‌فرماید: «همانا مؤمنان برادرند» این آیه، نسبتى را میان مسلمانان برقرار مىسازد كه قبلاً برقرار نبود و آن نسبت برادرى است كه آثارى شرعى، حقوقى و قانونى نیز دارد.
اخوت در اسلام، نسبتى است كه بین دو نفر برقرار مىگردد، ثامن الائمه(ع) دربارۀ بهترین بندگان خدا فرمایشی دارند که به واقع همان حقوق اخوت دینى است و می‌فرمایند: «کسانی که: إِذَا أَحْسَنُوا اسْتَبْشَرُوا؛(چون نیکی کنند، شاد شوند) وَ إِذَا أَسَاءُوا اسْتَغْفَرُوا؛(و چون بد کنند، آمرزش خواهند) وَ إِذَا أُعْطُوا شَکَرُوا؛(و اگر چیزی‌شان دهند، سپاسگزارند) وَ إِذَا ابْتُلُوا صَبَرُوا؛(و چون گرفتار شوند، شکیبا باشند) وَ إِذَا غَضِبُوا عَفَوْا؛(و چون خشمگین شوند، گذشت کنند [و مانع خشم خود شوند].»
رکن چهارم اصلاحگری است، زیرا یكى از مهمترین مسؤولیتهاى اجتماعى مسلمان امروز در برابر دیگر مسلمانان، اصلاح روابط میان آنان است. قرآن ضمن تأكید بر برادرى، از برقرارى آشتی میان ایشان سخن مىگوید: «میان برادرانتان آشتى بیفكنید.»
امام هشتم(ع) به دوستان خود توصیه می‌فرمودند: «در گفتار خویش راستگو باشند و امانت را ادا کنند. از جدال و نزاع بیهوده‌ای که سودی برایشان ندارد، دوری کنند.» رعایت حقوق مردم و توجه به حق رنج‌کشیدگان، اصلی قطعی و خدشه‌ناپذیر در زندگی اجتماعی امام(ع) بوده است. توجه به دادنِ دسترنج زحمتکش و تعیین مزد قبل از شروع کار، یکی از نمونه‌های دغدغه‌مندی امام(ع) است.
موضوع توجه به دیگران و مسأله رفع نیاز از برادران دینی چطور؟
انفاق و دستگیرى، ضلع مهمی از رابطه مردم با یکدیگر است، آنان كه در برابر روزی هایى كه خداوند به ایشان عطا كرده، انفاق كنند؛ قرآن وقتى «متقین» را توصیف مىكند، پس از بیان «ایمان به غیب» و «اقامه نماز»، از رابطه نزدیك و مستمر آنان با خلق خدا یاد مىكند و می‌فرماید: «و از تمام مواهبى كه به آنها روزى دادهایم، انفاق مىكنند.»
بى‌شك، «روزى»، معناى عامى است كه به روزىهاى معنوى و مادى اطلاق مىشود و از این رو پرهیزگاران، آنهایند كه نه تنها از اموال خود، بلكه از عقل، دانش، نیروهاى جسمانى، مقام و موقعیت اجتماعى و خلاصه از تمام سرمایههاى خویش به آنها كه نیاز دارند مىبخشند، بى‌آنكه انتظار پاداشى داشته باشند. فلسفه انفاق تنها پرشدن خلأهاى اجتماعى نیست، بلكه رابطهاى با ساخته شدن دارد، اینكه انسان چیزى داشته باشد و از خود جدا كند و مظهر رحمانیت خدا شود، این امر نقش بزرگى در ساختن انسان دارد. هرکس از حضرت(ع) درخواستی داشت، ایشان درصورتی که قدرت و توانایی داشتند، خواستۀ او را انجام می‌دادند. امام(ع) احسان فراوانی داشتند و به تنگدستان در نهان صدقه می‌دادند و بیشتر، این کار را در شبهای تاریک به انجام می‌رساندند تا احسان ایشان، شرمندگی نیازمند را در پی نداشته باشد.
روزی غریبی خدمت امام(ع) رسید، سلام کرد و گفت: «من از دوستداران شما و پدران و اجدادتان هستم. از حج باز گشته‌ام و خرجیِ راه تمام کرده‌ام. اگر مایلید مبلغی به من مرحمت کنید تا خود را به وطنم برسانم و در آنجا از جانب شما معادل همان مبلغ را به مستمندان صدقه خواهم داد؛ زیرا من در شهر خویش فقیر نیستم و اینک در سفر نیازمند مانده‌ام.» امام(ع) برخاستند و به اتاقی دیگر رفتند. دویست دینار آوردند و از بالای در، دست خویش را فراز آوردند. آن شخص را خواندند و فرمودند: «این دویست دینار را بگیر و توشۀ راه کن و به آن تبرک بجوی. لازم نیست که از جانب من معادل آن صدقه بدهی....»
در موضوع توجه به زیردستان و طبقات فرودست اجتماعی چه آموزه و دستورالعملی در سیره امام رئوف(ع) دیده می‌شود؟
امام(ع) هرچه در توان داشتند، برای حل مشکل نیازمند هزینه می‌کردند.
احسان امام هشتم(ع) مرزی نداشت و ایشان حتی پیش از شروع به غذا خوردن نیز سهم مساکین را جدا می‌کردند. روایت است که هرگاه سر سفرۀ غذا می‌نشستند، ظرفی پیش آن جناب می‌گذاشتند. حضرت(ع) قبل از اینکه شروع به میل‌کردن غذا بفرمایند، غذاهایی که در سفره حاضر بود، از هر کدام مقداری برمی‌داشتند و در آن ظرف مخصوص می‌گذاشتند و سپس دستور می‌دادند آن غذا را به فقرا بدهند. حضرت(ع) در این هنگام، آیۀ 11 سوره مبارکه بلد را قرائت می‌کردند و می‌فرمودند: «خداوند متعال می‌دانست همۀ بندگانش قدرت ندارند برده بخرند و آزاد کنند، از این رو اطعام مساکین را مانند آزاد‌کردن بردگان تلقی کرده و از این طریق بندگانش را به‌طرف بهشت راهنمایی کرده است.»
امام(ع) هنگامی که در خراسان بودند، در روز عرفه تمام ثروت خود را به مردم بخشیدند. فضل‌بن‌سهل عرض کرد: «این عمل شما موجب ضرر و زیان است.» حضرت(ع) فرمودند: «خیر چنین نیست؛ بلکه در این عمل غنیمت و سود فراوانی است. اگر به وسیلۀ مال، اجر و مزدی برای انسان حاصل شد، آن را هرگز ضرر و زیان تلقی نکن.»
منبع:قدس
211008
موضوع توجه به همنوعان در ارتباطات انسانی در سیره رضوی چگونه تبلور یافته است؟
هر یک از ما نسبت به خود و جامعه مسؤولیت داریم و این دو وظیفه به نوعی به هم وابسته‌اند، نمىتوان بى‌تفاوت، سرد و خنثی بود و سر در لاك خود فرو برده و با خیالات خوش بود. وقتى با هم در جامعه زندگى مىكنیم، سرنوشتمان تا حدى زیاد وابسته به یكدیگر است؛ به قول سعدى: «برادر كه دربند خویش است، نه برادر و نه خویش است.» در این‌باره، سیره ثامن الائمه(ع) آموزه‌های کاربردی و اثرگذاری را مقابل دیدگان ما تصویر می‌کند. فردی به نام علی‌بن‌شعیب خدمت امام رضا(ع) رسید و حضرت(ع) به او فرمودند: «زندگانی چه کسی بهتر است؟» ابن شعیب گفت: سرور من، شما بدان آگاه‌تر هستید تا من. حضرت(ع) فرمودند: «مَنْ حَسَّنَ مَعَاشَ غَیْرِهِ فِی مَعَاشِهِ»، یعنی «کسی‌که دیگری از پرتو زندگانی او زندگی خوبی داشته باشد.» بعد پرسیدند: «زندگانی چه کسی بدتر است؟» عرض کرد: شما بدان آگاه‌تری. امام(ع) فرمودند: «مَنْ لَمْ یَعِشْ غَیْرَهُ فِی مَعَاشِهِ»، یعنی «کسی‌که در پرتو زندگانی او دیگری زندگانی نکند.» سپس ادامه دادند: «ای علی با نعمتها خوش‌برخورد باش که گریزپایند و از قومی دور نشوند که دگر بار نزدشان باز آیند.»
اگر بخواهیم اصلی ترین ارکانی را که سبک زندگی رضوی در حوزه روابط اجتماعی بر آنها استوار است، بیان کنیم، این ارکان کدامند و هر یک چه کارکردی برای امروز جامعه انسانی دارند؟
سبک زندگی رضوی در حوزه روابط اجتماعی بر این ارکان استوار است: نخست معاشرت با نیكان؛ باید توجه داشت رفت و آمد با دیگران در شكلگیرى شخصیت اجتماعى و اخلاقى هر انسانی مؤثر است، از این رو كسب فضیلتها و واكنش نسبت به زشتىها در قالب معاشرت با نیكان و صالحان شكل مىگیرد. همنشینى و مجالست هم در جهت مثبت و هم در جهت منفى تأثیر دارد كه مجالست صالحان، آثار نیكِ فوق العاده دارد و مجالست با بدان آثار سوء بسیاری دارد و این امرى اجتنابناپذیر است. از این رو روایت است که: «هر كسى به دین دوستش است.»
با درنگ در «زیارت امین‌ا...» به سیزده جمله دعا برخورد مىكنید، یكى از محورىترین درخواستها، این جمله است كه مىفرماید: «محبه لصفوه اولیائك؛ دوستدار برگزیدگان از اولیاى تو باشم.»
امام هشتم(ع) به دوستان خود توصیه می‌فرمودند که: «به همدیگر روی آورند و به دیدار و ملاقات هم بروند؛ زیرا این کار موجب نزدیکی به من است.» بى‌شك، بدون ارتباط و همكارى با تجمع راستگویان و راست كرداران و مشاركت در غمها و شادی‌هاى آنان، كمال مادى و معنوى حاصل نمی گردد.
رکن دوم نظارت اجتماعى است؛ باید توجه داشت که «مسؤولیت مشترك» واقعیتى است كه هر مسلمانی را موظف مىكند تا ضمن مراقبت از اعمال خود، نسبت به سایر اعضاى جامعه و كسانى كه پیرامون اویند، احساس مسؤولیت کند، هم دغدغه صالح بودن خود را داشته باشد و هم به مصلح بودن بیندیشد؛ شرط لازم و اساسی انجام این مسؤولیت، بصیرت و روشن بینی است. یک مسلمان باید به راه راستی که در آن گام بر می‌دارد، ایمان داشته باشد؛ یک حرکت آگاهانه، مرزها را تشخیص می‌دهد و سره از ناسره را تفکیک می‌کند و با تکیه بر نقشه راه، مطمئن و پیروز به مقصد می‌رسد. یک مؤمن پیرو مکتب رضوی، صالح است و مصلح؛ او نخست با برپایى نماز و انس با خدا، به اصلاح خود مىاندیشد و در مرتبه بعد، وظیفه اصلاح دیگران را عهده دار است.
رکن سوم روابط اجتماعی در سبک زندگی رضوی، برادرى است؛ مؤمنان برادر یكدیگرند، آن‌گونه كه در كتاب الهى به عنوان یك قانون از آن یاد شده و می‌فرماید: «همانا مؤمنان برادرند» این آیه، نسبتى را میان مسلمانان برقرار مىسازد كه قبلاً برقرار نبود و آن نسبت برادرى است كه آثارى شرعى، حقوقى و قانونى نیز دارد.
اخوت در اسلام، نسبتى است كه بین دو نفر برقرار مىگردد، ثامن الائمه(ع) دربارۀ بهترین بندگان خدا فرمایشی دارند که به واقع همان حقوق اخوت دینى است و می‌فرمایند: «کسانی که: إِذَا أَحْسَنُوا اسْتَبْشَرُوا؛(چون نیکی کنند، شاد شوند) وَ إِذَا أَسَاءُوا اسْتَغْفَرُوا؛(و چون بد کنند، آمرزش خواهند) وَ إِذَا أُعْطُوا شَکَرُوا؛(و اگر چیزی‌شان دهند، سپاسگزارند) وَ إِذَا ابْتُلُوا صَبَرُوا؛(و چون گرفتار شوند، شکیبا باشند) وَ إِذَا غَضِبُوا عَفَوْا؛(و چون خشمگین شوند، گذشت کنند [و مانع خشم خود شوند].»
رکن چهارم اصلاحگری است، زیرا یكى از مهمترین مسؤولیتهاى اجتماعى مسلمان امروز در برابر دیگر مسلمانان، اصلاح روابط میان آنان است. قرآن ضمن تأكید بر برادرى، از برقرارى آشتی میان ایشان سخن مىگوید: «میان برادرانتان آشتى بیفكنید.»
امام هشتم(ع) به دوستان خود توصیه می‌فرمودند: «در گفتار خویش راستگو باشند و امانت را ادا کنند. از جدال و نزاع بیهوده‌ای که سودی برایشان ندارد، دوری کنند.» رعایت حقوق مردم و توجه به حق رنج‌کشیدگان، اصلی قطعی و خدشه‌ناپذیر در زندگی اجتماعی امام(ع) بوده است. توجه به دادنِ دسترنج زحمتکش و تعیین مزد قبل از شروع کار، یکی از نمونه‌های دغدغه‌مندی امام(ع) است.
موضوع توجه به دیگران و مسأله رفع نیاز از برادران دینی چطور؟
انفاق و دستگیرى، ضلع مهمی از رابطه مردم با یکدیگر است، آنان كه در برابر روزی هایى كه خداوند به ایشان عطا كرده، انفاق كنند؛ قرآن وقتى «متقین» را توصیف مىكند، پس از بیان «ایمان به غیب» و «اقامه نماز»، از رابطه نزدیك و مستمر آنان با خلق خدا یاد مىكند و می‌فرماید: «و از تمام مواهبى كه به آنها روزى دادهایم، انفاق مىكنند.»
بى‌شك، «روزى»، معناى عامى است كه به روزىهاى معنوى و مادى اطلاق مىشود و از این رو پرهیزگاران، آنهایند كه نه تنها از اموال خود، بلكه از عقل، دانش، نیروهاى جسمانى، مقام و موقعیت اجتماعى و خلاصه از تمام سرمایههاى خویش به آنها كه نیاز دارند مىبخشند، بى‌آنكه انتظار پاداشى داشته باشند. فلسفه انفاق تنها پرشدن خلأهاى اجتماعى نیست، بلكه رابطهاى با ساخته شدن دارد، اینكه انسان چیزى داشته باشد و از خود جدا كند و مظهر رحمانیت خدا شود، این امر نقش بزرگى در ساختن انسان دارد. هرکس از حضرت(ع) درخواستی داشت، ایشان درصورتی که قدرت و توانایی داشتند، خواستۀ او را انجام می‌دادند. امام(ع) احسان فراوانی داشتند و به تنگدستان در نهان صدقه می‌دادند و بیشتر، این کار را در شبهای تاریک به انجام می‌رساندند تا احسان ایشان، شرمندگی نیازمند را در پی نداشته باشد.
روزی غریبی خدمت امام(ع) رسید، سلام کرد و گفت: «من از دوستداران شما و پدران و اجدادتان هستم. از حج باز گشته‌ام و خرجیِ راه تمام کرده‌ام. اگر مایلید مبلغی به من مرحمت کنید تا خود را به وطنم برسانم و در آنجا از جانب شما معادل همان مبلغ را به مستمندان صدقه خواهم داد؛ زیرا من در شهر خویش فقیر نیستم و اینک در سفر نیازمند مانده‌ام.» امام(ع) برخاستند و به اتاقی دیگر رفتند. دویست دینار آوردند و از بالای در، دست خویش را فراز آوردند. آن شخص را خواندند و فرمودند: «این دویست دینار را بگیر و توشۀ راه کن و به آن تبرک بجوی. لازم نیست که از جانب من معادل آن صدقه بدهی....»
در موضوع توجه به زیردستان و طبقات فرودست اجتماعی چه آموزه و دستورالعملی در سیره امام رئوف(ع) دیده می‌شود؟
امام(ع) هرچه در توان داشتند، برای حل مشکل نیازمند هزینه می‌کردند.
احسان امام هشتم(ع) مرزی نداشت و ایشان حتی پیش از شروع به غذا خوردن نیز سهم مساکین را جدا می‌کردند. روایت است که هرگاه سر سفرۀ غذا می‌نشستند، ظرفی پیش آن جناب می‌گذاشتند. حضرت(ع) قبل از اینکه شروع به میل‌کردن غذا بفرمایند، غذاهایی که در سفره حاضر بود، از هر کدام مقداری برمی‌داشتند و در آن ظرف مخصوص می‌گذاشتند و سپس دستور می‌دادند آن غذا را به فقرا بدهند. حضرت(ع) در این هنگام، آیۀ 11 سوره مبارکه بلد را قرائت می‌کردند و می‌فرمودند: «خداوند متعال می‌دانست همۀ بندگانش قدرت ندارند برده بخرند و آزاد کنند، از این رو اطعام مساکین را مانند آزاد‌کردن بردگان تلقی کرده و از این طریق بندگانش را به‌طرف بهشت راهنمایی کرده است.»
امام(ع) هنگامی که در خراسان بودند، در روز عرفه تمام ثروت خود را به مردم بخشیدند. فضل‌بن‌سهل عرض کرد: «این عمل شما موجب ضرر و زیان است.» حضرت(ع) فرمودند: «خیر چنین نیست؛ بلکه در این عمل غنیمت و سود فراوانی است. اگر به وسیلۀ مال، اجر و مزدی برای انسان حاصل شد، آن را هرگز ضرر و زیان تلقی نکن.»
منبع:قدس
211008
گزارش خطا
