چگونه امر به معروف و نهی از منکر موثر باشد؟

یکی از عوامل موثر در روابط اجتماعی انسان‌ها شیوه سوال کردن، اعتراض کردن، ایراد گرفتن و اظهار نارضایتی از گفتار یا رفتار یکدیگر است. پدر یا مادری از فرزند خود، فرزندی از والدین خود، همسری از همسر خود، همکاری از همکار، همسایه‌ای از همسایه، استادی از دانشجو، قصد دارد ایراد بگیرد یا اشکال گفتاری و رفتاری او را اصلاح کند. در ظاهر، این کار را ساده و عادی می‌دانند در حالی که انتقاد یا امر و نهی کردن کار ساده و آسانی نیست.

اگر قرار باشد این امر ونهی و انتقاد؛ مفید و تاثیرگذار باشد کاری پیچیده و مستلزم مهارت انتقادگری و انجام آن نیازمند مهارت خاصی است که بتوانیم فرد را بدون آنکه ناراحت شود متوجه اشتباهش نماییم. در غیر این صورت، انتقادگری سبب آزردگی مخاطب و عدم تاثیرگذاری ‌شده و آمر به معروف از ترس اینکه طرف مقابل آزرده شود از انتقاد کردن و امر به معروف و نهی از منکر صرف‌نظر می‌کند، در حالی که پیشرفت هر انسانی در سایه نقد شدن و نقد کردن و بقا و ثبات زندگی اجتماعی با امر به معروف و نهی از منکر میسر است.

در چنین وضعیتی اطلاع و آگاهی از شیوه‌های انتقادگری و ایراد گرفتن ضروری به نظر می‌آید زیرا در بسیاری از موارد، نا آگاهی از این شیوه‌ها باعث سوء تفاهم و در نهایت منجر به بحث و جدل بیهوده، نارضایتی، کینه، نفرت و عدم تاثیرگذاری امر و نهی و انتقادگری می‌شود.

خاصیت انتقاد

انتقاد شنیدن ذاتاً تلخ و گزنده و مانند داروی تلخی است که به مذاق شخص ناگوار می‌آید اما از طرف دیگر لازم و ضروری است. از زاویه دیگر، انتقاد کردن آسان و انتقاد شنیدن سخت است، ولی اگر دقت کنیم انتقاد صحیح کردن نیز سخت است و نیاز به مهارت‌های خاصی دارد که اگر افراد این مهارت‌ها را ندانند، عملاً انتقاد آنها نه تنها اثر سازنده ندارد، بلکه باعث موضع گرفتن، کینه و دشمنی بین افراد می‌شود.

بخش زیادی از کدورت‌ها و نارضایتی بین افراد خانواده، دوستان، همکاران و همسایگان ناشی از ایراد و انتقادی است که به آنها می‌شود، در حالی که اگر افراد شیوه درست انتقاد و ایراد گرفتن را بدانند، این کدورت‌ها و دشمنی‌ها بوجود نمی‌آید.

اگر بپذیریم شنیدن انتقاد مانند خوردن داروی تلخ است، آنگاه باید همان کاری را کرد که داروسازان انجام می‌دهند، داروسازان داروهای تلخ را در لایه‌ای از مواد شیرین قرار می‌دهند تا تلخی آن کمتر در کام بیمار ریخته شده و اثرگذار شود.

آداب و شرایط انتقادگری صحیح

یک انتقاد صحیح بایستی شرایط زیر را داشته باشد تا بتواند ضمن آنکه تأثیرگذار است، سبب ناراحتی و نارضایتی طرف مقابل هم نشود:

1- قبل از اعتراض و انتقاد کردن،‌ اول مطمئن شوید که آنچه را می‌خواهید مورد انتقاد قرار بدهید، واقعا غلط بوده و شما درست ارزیابی کرده‌اید و صرفا برداشت شخصی شما نیست، زیرا در زندگی روزمره قضاوت‌های عجولانه و تفسیر‌های نادرستی از گفتار و رفتار دیگران سبب انتقادگری و امر و نهی بی دلیل افراد می‌شود.

2- یقین پیدا کنید خطاکار اصرار بر خطای خود دارد.
3- با پیشداوری انتقاد نکنید.
4- در اولین بار خطای خطاکار؛ خود را به تغافل، ندیدن و نشنیدن بزنید و تظاهر کنید که متوجه خطای او نشده‌اید.
5- خطا را در دومین مرتبه گوشزد کنید اما ببخشید.
6- اگر خطاکار برای بار سوم خطا را تکرار کرد با رعایت نکات زیر در اصلاح رفتار او سعی و تلاش کنید.

7- یک بار عملکرد خود را ارزیابی کنید و ببینید کدام کار یا نقط ضعف شما باعث جسور شدن خطاکار برای تکرار خطایش شده و سعی کنید آن را برطرف کنید. اگر معلوم شد عملکرد شما اشکالی ندارد مراحل زیر را با دقت اجرا کنید.

8- در جمع انتقاد نکنید. انتقاد از یک نفر در میان جمع، معمولا به ایجاد حس حقارت ـ و دست کم‌ حس شرمندگی ـ در فردی منجر می‌شود که از او انتقاد می‌کنید. چنین انتقادهایی در بیشتر مواقع موجب رنجش خاطر می‌شوند و نتیجه مطلوبی در پی ندارند. اما انتقادهایی که در خلوت انجام می‌شوند، گویای حسن نیت انتقاد کننده هستند و بار سازندگی بیشتری دارند.

9- در زمان مناسب انتقاد کنید. شاید بهترین موقع برای انتقاد کردن، مدت کوتاهی پس از ارتکاب همان عملی باشد که می‌خواهید از آن انتقاد کنید. البته، تا آنجا که در توان دارید باید سعی کنید زمینه را برای یک گفتگوی خصوصی در خلوت و بحث بی‌طرف با فرد انتقاد شونده فراهم کنید. اگر لحن و کلماتی که برای انتقاد کردن انتخاب می‌کنید، نامناسب باشد طرف مقابل‌تان حس می‌کند که شما می‌خواهید او را زمین بزنید.
 

10- قبل از انتقاد کردن و بیان اشکالات گفتار و رفتار طرف مقابل، ابتدا مختصری از محاسن، خوبی‌ها و توانمندی‌های او سخن بگویید. این کار باعث می‌شود فرد احساس کند شما دوست او هستید و دشمنی ندارید و در نتیجه، حاضر به شنیدن سخن شما خواهد شد. هر آدمی دوست دارد نقاط مثبت او دیده شود و مورد تحسین قرار بگیرد. به همین دلیل، بهتر است پیش از شروع به انتقاد و تذکر دادن نقاط ضعف، از یک یا چند نقطه قوت در فرد انتقاد شونده یاد کنید و پس از اشاره به این ویژگی‌های مثبت، بگویید در او یک نقطه ضعف هم می‌بینید که اگر بهبود پیدا کند نقاط مثبتش را پررنگ‌تر خواهد کرد. در پایان انتقاد هم دوباره به خوبی‌های او اشاره کنید تا حس مثبت‌اش، او را به تغییر و بازسازی آن نقطه ضعف، ترغیب کند.

11- مختصری از زمان‌هایی که خودتان خطا یا اشتباهی کرده‌اید سخن بگویید تا طرف مقابل احساس نکند قصد شما از انتقاد کردن اثبات برتری خود و ضعف طرف مقابل است. سخن گفتن از اشتباهات خود زمینه پذیرش را در طرف مقابل ایجاد می‌کند.

12. وقتی می‌خواهید خطا و اشکال طرف مقابل را بگویید دقت کنید و خطا و اشتباه را بطور مستقیم بازگو نکنید، بلکه این کار را غیر مستقیم انجام دهید. مثلاً بصورت سؤال مطرح کنیم که آیا از نظر شما این سخن یا عمل چگونه است؟ خوب یا بد؟

13-موضوعی را که می‌خواهید از آن انتقاد کنیم تا حد امکان واضح و مشخص بیان کنید. اگر در طرف مقابل‌تان رفتارهای زیادی وجود دارد که مورد انتقاد شماست، بهتر است هر بار می‌خواهید از او انتقاد کنید، بیشتر از یک مورد را برای مطرح کردن انتخاب نکنید.

14- دقیقا بگویید که مشخصا کدام قسمت از رفتار یا گفتار طرف مقابل‌تان مورد انتقاد شماست و انتظارش را نداشته‌اید. منظورتان را البته در لفافه هم می‌توانید بفهمانید اما اگر این کار را به دقت انجام ندهید، ممکن است تمام تلاش‌تان به باد برود. در پایان انتقاد، باید مطمئن شوید که طرف مقابل‌تان دقیقا فهمیده است دلیل و انگیزه اصلی انتقاد شما از او چیست.

15- اجازه ندهید گفته‌هایتان از احساسات منفی شما رنگ بگیرد. مواظب باشید صدایتان بلند و لحن کلامتان خشن و طعنه‌آمیز نباشد.
 

16- مستقیم دستور ندهید و برای اصلاح سخن یا رفتار مورد نقد به صورت دستوری تحکم نکنید، بلکه سخن یا رفتار درست را پیشنهاد بدهید.

17- خیلی دقت کنید هنگام انتقاد کردن و ایراد گرفتن، موضوع و سخن معیوب را مورد انتقاد قرار دهید و از بد بودن آن سخن بگویید و هیچگاه صفت بد یا زشت یا غلط را به شخصیت خود فرد نسبت ندهید. در واقع، کار بد و ناشایست را سرزنش کنید نه شخصیت خود فرد را.

18- واضح و شمرده سخن بگویید، به طوری که طرف مقابل انتقاد شما و دلیل مطرح کردن آن را بفهمد.

19- هنگام انتقاد کردن از مقایسه کردن بپرهیزید. اگر مزایای رفتاری و گفتاری یک نفر دیگر را به رخ طرف مقابل‌تان بکشید، معمولا تاثیر انتقادتان معکوس می‌شود. از هر گونه مقایسه که به تحقیر فرد انتقاد شونده منجر می‌شود، پرهیز کنید. این کار، سازندگی انتقادتان را مخدوش می‌کند اما مقایسه‌هایی که طرف مقابل‌تان در آنها دست بالا را خواهد داشت، مطلوب‌ هستند و حسن نیت شما را به فرد انتقادشونده منتقل می‌کنند.

20- اطمینان حاصل کنید اعمال و رفتاری را که مورد انتقاد قرار می‌دهید، قابل تغییر هستند؛ چون انتقاد در مورد مسائل غیر قابل تغییر بی تاثیر است.

21- حساس باشید که هنگام انتقاد کردن هدف خود را گم نکنید. هدف تأثیر گذاری و اصلاح کردن است؛ پس موضوع را کش ندهید و انتقاد را به سخنرانی یا بحث و جدل بیهوده تبدیل نکنید. در این مسیر ممکن است طرف مقابل با ابراز نارضایتی و توجیه کردن سخن خود ناخودآگاه ما را به موضع جدل بکشد و در این جریان هدف اصلی فراموش شده و گفتگو به مسیر غلط کشیده شود. در اینجاست که شنونده بی‌حوصله می‌شود و توجهی به آن نمی‌کند.

22- اطمینان حاصل کنید که شخص خطاکار اصرار بر ادامه کار خطای خود دارد، پس اگر معلوم شود یا احتمال صحیح بدهید که خطاکار بنای ترک خطا را دارد و دوباره تکرار نمی‌کند یا موفق به تکرار نمی‌شود، انتقاد ضروری نیست.

23- خطا و اشتباه طرف مقابل را بگونه‌ای مورد انتقاد قرار دهیم که آن را قابل اصلاح و جبران نشان دهیم. افراط در انتقاد کردن می‌تواند به جایی برسد که همه راه‌ها را برای جبران خطا و اشتباه مسدود نشان دهد و فرد مرتکب خطا از اصلاح خطای خود نا امید و مایوس شود.

24- برای متقاعد کردن فرد به غلط بودن سخن و رفتار او از برچسب زدن به او خودداری کنید. از کلماتی مثل «همیشه» و «هرگز» برای توصیف رفتارهای منفی دیگران استفاده نکنید. مثلا نگویید: «تو همیشه با صدای بلند می‌خندی» یا «تو هیچ‌وقت به حرف من دقت نمی‌کنی». این کلمات، شخصیت آدم‌ها را به لاک دفاعی فرو می‌برد و این حس به آنها دست می‌دهد که شما روی نقاط ضعف‌شان متمرکز شده‌اید و چشم‌تان را روی نقاط قوت‌شان بسته‌اید. به کار بردن کلماتی مانند «بعضی اوقات» و «معمولا» خیلی موثرتر از «همیشه» و «هرگز» و امثالهم هستند زیرا تأثیرگذاری انتقاد را به صفر می‌رسانند.

25- بکوشید با پیش‌بینی واکنش‌های منفی شخصی که مورد انتقاد قرار می‌‌گیرد، از بروز آن جلوگیری کنید. جملاتی مانند: «می‌دانم که به من این اجازه را می دهید که در مورد … حرف بزنم، چون معتقدم که برای شما مفید خواهد بود»، در کاهش واکنش‌های منفی مؤثر می‌باشد. گاهی اوقات برای کاستن از تلخی انتقاد، افراد شوخی را با انتقاد مخلوط می‌کنند و این کار باعث بی تاثیری انتقاد می‌شود. اگر چه شاید بامزه به نظر برسد که به هنگام انتقاد کردن از این و آن، حرف‌های‌تان را با شوخی مخلوط کنید اما بیشتر آدم‌ها آن را این طور تعبیر می‌کنند که دارید آنها را مسخره می‌کنید و در چنین شرایطی هم طبیعتا دیگر نمی‌شود به انتقادتان بگویید انتقاد سازنده.

26- از ژست‌های خشم‌آلود، مانند گره کردن دست، اخم کردن، گره به ابرو انداختن و نظایر آن بپرهیزید.

27- ویران نکنید، بسازید. «من مطمئنم که تو خیلی بهتر از اینها می‌توانی انجام وظیفه کنی چون ...، من مطمئنم که می‌توانم توی این قضیه روی تو حساب کنم چون...». گفتن چنین جملاتی باعث می‌شود اعتماد به نفس طرف مقابل‌تان افزایش پیدا کند و حس کند که شما دلتان می‌خواهد او از وضعیتی که دارد به وضعیت بهتری دست پیدا کند اما اگر لحن و کلماتی که برای انتقاد کردن انتخاب می‌کنید نامناسب باشد طرف مقابل حس می‌کند که شما می‌خواهید او را زمین بزنید و به این ترتیب، تاثیر حرف‌ها و انتقادات‌تان به حداقل می‌رسد.

منبع: خبرگزاری دانشجو

211001