۰۳ آذر ۱۴۰۳ ۲۲ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۳۴ : ۱۵
عوامل ایجاد قساوت قلب؛
چه عواملی باعث سخت‌دلی می‌شود؟
اگر قساوت قلب برای کسی ملکه شود، این حال، منشأ بسیاری از گناهان دیگر خواهد بود. مرحوم نراقی، در کتاب معراج السعادة درباره قساوت قلب آورده است...
عقیق: «قلب» از منظر قرآنی، منشأ فهم و ادراک معنوی است؛ البته مراد، قلب باطنی است. قلب، در صورتی می‌تواند وظیفه خود را به درستی انجام دهد که بیمار نباشد. قلب باطنی، همانند قلب ظاهری ممکن است به انواع بیماری‌ها دچار شود. برای قلب باطنی، قساوت و سخت‌دلی، از شدیدترین نوع بیماری‌ها محسوب می‌شود.
از حضرت امام صادق(ع) کلامی به نقل از حضرت عیسی(ع) آمده است که می‌فرمایند: مَا أَمْرَضَ قَلْبٌ بِأَشَدَّ مِنَ الْقَسْوَةِ؛
هیچ قلبی به چیزی شدیدتر از قساوت، بیمار نشده است.
بیماری مهلک قساوت اگر معالجه نشود، انسان را از سعادت ابدی محروم و به بدترین نوع شقاوت گرفتار می‌کند.
در روایتی از حضرت امیرمؤمنان علی(ع) نقل شده که می‌فرمایند: مِنْ أَعْظَمِ الشَّقَاوَةِ الْقَسَاوَةُ؛
قساوت از بزرگ‌ترین [نوع] شقاوت است.
از دیدگاه روایات، سنگدلی، خود علامت حالات مهلکی مانند: شقاوت، دورویی و سفاهت است. اگر قساوت قلب برای کسی ملکه شود، این حال، منشأ بسیاری از گناهان دیگر خواهد بود. مرحوم نراقی؛ در کتاب معراج السعادة دربارة قساوت قلب آورده است:
و شكى نيست كه منشأ اين صفت، غلبه سبعيّت[=درندگی] است. بسيارى از افعال ذميمه[=ناپسند]، چون: ظلم و ايذاء كردن و به فرياد مظلومان نرسيدن و دستگيرى فقرا و محتاجان را نكردن، از اين صفت ناشى مى شود.
بنابراین لازم است برای پرهیز از بیماری قساوت قلب، عوامل پیدایش آن بررسی شود، تا بهتر بتوان از آن اجتناب کرد.
عوامل ایجاد قساوت قلب
با توجه به آیات و روایات اهل بیت:، برخی عوامل قساوت قلب عبارتند از:
*گناه و معصیت
گناه و نافرمانی خداوند، از اصلی‌ترین عوامل سنگدلی و قساوت قلب است. امیرمؤمنان(ع) می فرمایند:
مَا جَفَّتِ الدُّمُوعُ إِلَّا لِقَسْوَةِ الْقُلُوبِ وَ مَا قَسَتِ الْقُلُوبُ إِلَّا لِكَثْرَةِ الذُّنُوبِ؛
چشم‌ها [از اشک] خشک نمی‌شود، مگر به دلیل سنگدلی و دل‌ها سخت نمی‌شود، مگر به سبب زیادی گناهان.
سنگدلی، از بزرگ‌ترین عقوبت‌های الهی است که گنهکاران به آن مجازات می‌شوند. در روایتی آمده است:
إِنَّ لِلَّهِ عُقُوبَاتٍ فِي الْقُلُوبِ وَ الْأَبْدَانِ ضَنْكٌ فِي الْمَعِيشَةِ وَ وَهْنٌ فِي الْعِبَادَةِ وَ مَا ضُرِبَ عَبْدٌ بِعُقُوبَةٍ أَعْظَمَ مِنْ قَسْوَةِ الْقَلْبِ؛
همانا، خدا عِقاب‌هایی در قلب و بدن دارد؛ [مانند] تنگى معيشت و سستى در عبادت. و هيچ بندهاى به عقوبتی بزرگ‌تر از قساوت قلب، مجازات نشده است.
* ترک یاد خدا و غفلت
یکی دیگر از عوامل قساوت قلب، ترک یاد خداوند است. انسان به گونه‌ای است که دائماً توجهش به سمتی مشغول است. اگر کسی این توجهات را مدیریت کرده، آن را به معنویت و نور هدایت کند، دلش نیز به آن سو متوجه می‌شود؛ ولی اگر نفس و توجهات آن به حال خود رها شوند، خیلی زود متوجه نفسانیات و خواهش‌های درونی می‌گردند و قلب، سخت و تیره می‌شود. در روایتی قدسی خداوند متعال به حضرت موسی(ع)خطاب می‌فرماید:
يَا مُوسَى! لَا تَفْرَحْ بِكَثْرَةِ الْمَالِ وَ لَا تَدَعْ ذِكْرِي عَلَى كُلِّ حَالٍ فَإِنَّ كَثْرَةَ الْمَالِ تُنْسِي الذُّنُوبَ وَ إِنَّ تَرْكَ ذِكْرِي يُقْسِي الْقُلُوبَ؛
اى موسى! به زيادى مال شاد مشو، و ذكر مرا در هر حالى وامگذار؛ زيرا زيادى مال، گناهان را فراموش سازد و ترک کردن ذكر من، دل‌ها را سخت می‌كند.
همچنین در روایتی دیگر از امام باقر(ع) نقل شده که می‌فرمایند:
وَ إِيَّاكَ وَ الْغَفْلَةَ فَفِيهَا تَكُونُ قَسَاوَةُ الْقَلْبِ؛
مبادا غفلت ورزی که در آن، سنگدلی هست.
* هم‌نشینی با افراد ناصالح
هم‌نشین در انسان تأثیر بسیاری دارد؛ از این رو در آیات و روایات، تأکید خاصی بر این موضوع شده و شرایط و آداب بسیاری را برای آن آورده‌اند. نفس انسان از هم‌نشین و انیس خود، بسیار تأثیر می‌پذیرد و به‌سوی همرنگی با او پیش می‌رود. در روایات اهل بیت: یکی از گروه‌هایی که هم‌نشینی با آنان نهی شده است، افراد هرزه‌گوی تبهکار هستند. در روایتی در دلیل دوری از این افراد می‌فرمایند:
این افراد، کردارشان را نیک جلوه می‌دهند و دوست دارند که انسان همانند آنان شود و در امور دنیایی و آخرتی کمکی به انسان نمی‌کنند. نزدیک شدن به این افراد، باعث جفاکاری و قساوت قلب است و ورود و خروج بر آنان، باعث ننگ می‌شود.
همچنین برای مجالست و هم‌نشینی با پادشاهان و دنیاطلبان، آثار بسیار سویی گفته شده که یکی از آن‌ها قساوت قلب است.
* آرزوهای طولانی
از دیگر اموری که باعث قساوت قلب می‌شود، آرزوهای طولانی دنیایی است. کسی که پیوسته می‌خواهد به آرزوهای دنیایی خود برسد، در بسیاری از مواقع باید آن‌ها را بر امور معنوی ترجیح دهد. ضمن آنکه چنین شخصی، طبیعتاً برای رسیدن به آرزوهایش دوست دارد مرگ و آخرت همیشه به تأخیر بیفتد. چنین آرزوهایی، پیوسته انسان را به خود مشغول می‌کند و باعث فراموشی آخرت می‌شود. در روایتی در این زمینه از حضرت امیرمؤمنان(ع) چنین نقل شده است:
إِنَّمَا أَخَافُ عَلَيْكُمُ اثْنَتَيْنِ اتِّبَاعَ الْهَوَى وَ طُولَ الْأَمَلِ أَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوَى فَإِنَّهُ يَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ أَمَّا طُولُ الْأَمَلِ فَيُنْسِي الْآخِرَة؛
من از دو چیز بر شما نگران هستم؛ پیروی از خواهش‌ها و آرزوهای طولانی. خواهش‌ها، انسان را از راه حق باز می‌دارد و آرزوهای طولانی، باعث فراموشی آخرت می‌شود.
نتیجه فراموشی آخرت، آلوده‌شدن به گناه و معصیت و سخت‌شدن قلب و دور شدن از پروردگار متعال است. در حدیثی قدسی خداوند به حضرت موسی(ع) خطاب فرمود:
یَا مُوسَى! لَا تُطَوِّلْ فِي الدُّنْيَا أَمَلَكَ فَيَقْسُوَ قَلْبُكَ وَ الْقَاسِي الْقَلْبِ مِنِّي بَعِيدٌ؛
اى موسى! در دنيا آرزوى خود را دراز مكن که دلت سخت می‌شود و سخت‌دل، از من دور است.
* زیادی مال
زیادی مال، یکی دیگر از عوامل قساوت قلب است. مال دنیا -اگر چه از راه حلال هم فراهم شده باشد- دل‌مشغولی‌های خاص خود را به‌همراه دارد و حقوقی را برگردن انسان می‌نهد که فارغ شدن از آن، کار مشکلی است. خداوند عزوجل به حضرت موسی(ع) فرمود:
يَا مُوسَى ... وَ لَا تَغْبِطْ أَحَداً بِكَثْرَةِ الْمَالِ فَإِنَّ مَعَ كَثْرَةِ الْمَالِ تَكْثُرُ الذُّنُوبُ لِوَاجِبِ الْحُقُوقِ ...؛
ای موسی!... و به کسی به سبب زیادی مالش غبطه نخور؛ زیرا با زیادی مال، گناهان به‌سبب حقوق واجب، زیاد می‌شود... .
گناهان و حقوقی که از ناحیه زیادی اموال به گردن انسان می‌آید، باعث تباهی دین و قساوت قلب می‌شود. در روایتی وارد آمده است:
أَيُّهَا النَّاسُ! ... وَ اعْلَمُوا أَنَّ كَثْرَةَ الْمَالِ مَفْسَدَةٌ لِلدِّينِ مَقْسَاةٌ لِلْقُلُوبِ ...؛
ای مردم! ... بدانید زیادی مال، باعث فاسد شدن دین و سبب سنگدلی است... .
* پرخوری
زیاد خوردن و زیاد آشامیدن، آثار بسیار زیان‌بار دنیایی و آخرتی دارد که یکی از آن آثار، سنگدلی است. در روایتی از پیامبر اکرم(ع) نقل شده است:
مَنْ تَعَوَّدَ كَثْرَةَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ قَسَا قَلْبُهُ؛
کسی که به زیاد خوردن و زیاد آشامیدن عادت کند، سنگ‌دل می‌شود.
امیرمؤمنان علی(ع) می‌فرمایند:
إِيَّاكُمْ وَ الْبِطْنَةَ فَإِنَّهَا مَقْسَاةٌ لِلْقَلْبِ و مَكْسَلَةٌ عَنِ الصَّلَوةِ وَ مَفْسَدَةٌ لِلْجَسَدِ؛
از پرخوری بپرهیزید، زیرا باعث قساوت قلب و سستی برای نماز و تباه شدن بدن می‌شود.
در روایتی، خواب زیاد را حاصل پرخوری، و پرخوری را حاصل زیاد نوشیدن دانسته و آن دو را باعث سنگینی نفس برای اطاعت پروردگار و سخت شدن دل برای تفکر و خشوع معرفی کرده است.
*خوردن چهل روز گوشت
مداومت بسیار بر خوردن گوشت، در نگاه دینی نهی شده است. در روایتی از پیامبر خدا(ص) آمده است:
مَنْ أَكَلَ اللَّحْمَ أَرْبَعِينَ صَبَاحاً قَسَا قَلْبُهُ؛
هر کس چهل روز [پیاپی] گوشت بخورد، سنگ‌دل می‌شود.
* پرگویی
زیاد صحبت کردن در غیر امور معنوی و یاد خدا، علاوه بر غفلت از حق‌تعالی، انسان را در معرض انواع آفات گناهان زبانی- مانند غیبت، دروغ، تهمت و اذیت کردن مؤمن و ...- قرار می‌دهد. یکی از آثار مهلک پرگویی، قساوت قلب است. امام صادق(ع) می فرمایند:
كَانَ الْمَسِيحُ7 يَقُولُ: لَاتُكْثِرُوا الْكَلَامَ فِي غَيْرِ ذِكْرِ اللَّهِ فَإِنَّ الَّذِينَ يُكْثِرُونَ الْكَلَامَ فِي غَيْرِ ذِكْرِ اللَّهِ قَاسِيَةٌ قُلُوبُهُمْ وَ لَكِنْ لَايَعْلَمُونَ؛
حضرت [عيسى] مسیح(ع) پیوسته مي‌فرمود: به‌جز ذكر خدا، سخن بسيار نگویيد؛ زيرا آنان كه به‌جز ذكر خدا، سخن بسيار گويند، دل‌هاشان سخت است؛ ولی نمي‌دانند.
در کتاب بحار الانوار، ذیل حدیث فوق در تبیین «کلام در غیر یاد خدا» ، بیانی بسیار قابل توجه ذکر شده است:
این روایت، دلالت می‌کند بر اینکه کلام زیاد در امور مباح، باعث قساوت قلب است و اما کلام در امور باطل، پس مقدار کم آن مانند زیاد [در امور مباح] است، در پدید آمدن قساوت و نهی شدن از آن.
*غنا و لهویات
یکی دیگر از اموری که باعث قساوت قلب می‌شود؛گوش سپردن به موسیقی و لهویات است. در روایتی پیامبر اکرم(ص) خطاب به امیرمؤمنان(ع) می‌فرمایند:
يَا عَلِيُّ ثَلَاثَةٌ يُقْسِينَ الْقَلْبَ اسْتِمَاعُ اللَّهْوِ وَ طَلَبُ الصَّيْدِ وَ إِتْيَانُ بَابِ السُّلْطَانِ؛
ای علی! سه امر باعث قساوت قلب می‌شود؛ گوش سپردن به لهویات و به دنبال شکار رفتن و به خانه پادشاهان رفتن.
و در روایتی دیگر آمده است که اشتغال به لهویات، باعث پدید آمدن قساوت قلب و نفاق می‌شود:
... مَا لَهُ وَ لِلْمَلَاهِي فَإِنَ الْمَلَاهِيَ تُورِثُ قَسَاوَةَ الْقَلْبِ وَ تُورِثُ النِّفَاق...؛
...[مؤمن] را چه‌کار با لهویات؟! به‌درستی‌که لهویات، باعث سخت‌دلی و دورویی می‌شود.
*نگاه به بخیل
بخل، یکی از صفاتی است که در قرآن و روایات، به شدت مذمت شده است، تا جایی که حتی از مجالست با صاحبان چنین صفتی نهی شده است. در روایتی، امام زین العابدین(ع) فرزند خود (امام باقر(ع) را از هم‌نشينی و مصاحبت با پنج گروه نهی می‌فرمایند که یکی از این آنان، فرد بخیل است. صفت بخل به قدری آثار سوء از خود به جای می‌گذارد که حتی نگاه کردن به صاحبان چنین صفتی، باعث قساوت قلب می‌شود. در روایتی از امیرمؤمنان(ع) نقل شده که فرمودند:
النَّظَرُ إِلَى الْبَخِيلِ يُقْسِي الْقَلْبَ؛
نگاه کردن به بخیل، قلب را سخت می‌کند.
* برخی اشتغالات
طبیعت برخی شغل‌ها به‌گونه‌ای است که دل را سخت و خشن می‌کند و حتی برخی از آن‌ها مورد نهی قرار گرفته است. سر بریدن حیوانات، از شغل‌هایی است که قساوت قلب می‌آورد. در روایتی که حضرت موسی بن جعفر(ع) از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌فرمایند، پنج شغل که یکی از آن‌ها قصابی است، نهی شده است:
وَ أَمَّا الْقَصَّابُ فَإِنَّهُ يَذْبَحُ حَتَّى تَذْهَبَ الرَّحْمَةُ مِنْ قَلْبِهِ؛
قصاب، آن‌قدر سر می‌برد، تا اینکه رحم از دلش بیرون می‌رود.
همچنین همان‌گونه که در مورد نهم اشاره شد، به دنبال شکار رفتن از اشتغالاتی است که باعث قساوت قلب می‌شود.
البته واضح است که این موارد، می‌تواند زمینه‌ساز قساوت باشد، نه علّت تامه برای قساوت؛ لذا نه می‌توان به دیگران در این‌گونه موارد بدبین بود و نه اختیار شخص را در قساوت نادیده گرفت.
* ریختن خاک بر قبر خویشان
ریختن خاک بر میّتی که از ارحام و خویشان باشد، نهی شده است و باعث قساوت قلب می‌گردد. در روایتی از حضرت امام صادق(ع)در این زمینه آمده است:
...فَقَالَ أَنْهَاكُمْ مِنْ أَنْ تَطْرَحُوا التُّرَابَ عَلَى ذَوِي أَرْحَامِكُمْ فَإِنَّ ذَلِكَ يُورِثُ الْقَسْوَةَ فِي الْقَلْبِ وَ مَنْ قَسَا قَلْبُهُ بَعُدَ مِنْ رَبِّهِ...؛
شما را نهى مى كنم از اينكه بر رحم خاك بريزيد؛ زيرا اين كار موجب قساوت قلب مىشود و كسى كه قسى القلب شد از پروردگار عزّوجلّ دور مى گردد.
پی نوشت:
ماهنامه خُلُق
منبع:جام
211008
از حضرت امام صادق(ع) کلامی به نقل از حضرت عیسی(ع) آمده است که می‌فرمایند: مَا أَمْرَضَ قَلْبٌ بِأَشَدَّ مِنَ الْقَسْوَةِ؛
هیچ قلبی به چیزی شدیدتر از قساوت، بیمار نشده است.
بیماری مهلک قساوت اگر معالجه نشود، انسان را از سعادت ابدی محروم و به بدترین نوع شقاوت گرفتار می‌کند.
در روایتی از حضرت امیرمؤمنان علی(ع) نقل شده که می‌فرمایند: مِنْ أَعْظَمِ الشَّقَاوَةِ الْقَسَاوَةُ؛
قساوت از بزرگ‌ترین [نوع] شقاوت است.
از دیدگاه روایات، سنگدلی، خود علامت حالات مهلکی مانند: شقاوت، دورویی و سفاهت است. اگر قساوت قلب برای کسی ملکه شود، این حال، منشأ بسیاری از گناهان دیگر خواهد بود. مرحوم نراقی؛ در کتاب معراج السعادة دربارة قساوت قلب آورده است:
و شكى نيست كه منشأ اين صفت، غلبه سبعيّت[=درندگی] است. بسيارى از افعال ذميمه[=ناپسند]، چون: ظلم و ايذاء كردن و به فرياد مظلومان نرسيدن و دستگيرى فقرا و محتاجان را نكردن، از اين صفت ناشى مى شود.
بنابراین لازم است برای پرهیز از بیماری قساوت قلب، عوامل پیدایش آن بررسی شود، تا بهتر بتوان از آن اجتناب کرد.
عوامل ایجاد قساوت قلب
با توجه به آیات و روایات اهل بیت:، برخی عوامل قساوت قلب عبارتند از:
*گناه و معصیت
گناه و نافرمانی خداوند، از اصلی‌ترین عوامل سنگدلی و قساوت قلب است. امیرمؤمنان(ع) می فرمایند:
مَا جَفَّتِ الدُّمُوعُ إِلَّا لِقَسْوَةِ الْقُلُوبِ وَ مَا قَسَتِ الْقُلُوبُ إِلَّا لِكَثْرَةِ الذُّنُوبِ؛
چشم‌ها [از اشک] خشک نمی‌شود، مگر به دلیل سنگدلی و دل‌ها سخت نمی‌شود، مگر به سبب زیادی گناهان.
سنگدلی، از بزرگ‌ترین عقوبت‌های الهی است که گنهکاران به آن مجازات می‌شوند. در روایتی آمده است:
إِنَّ لِلَّهِ عُقُوبَاتٍ فِي الْقُلُوبِ وَ الْأَبْدَانِ ضَنْكٌ فِي الْمَعِيشَةِ وَ وَهْنٌ فِي الْعِبَادَةِ وَ مَا ضُرِبَ عَبْدٌ بِعُقُوبَةٍ أَعْظَمَ مِنْ قَسْوَةِ الْقَلْبِ؛
همانا، خدا عِقاب‌هایی در قلب و بدن دارد؛ [مانند] تنگى معيشت و سستى در عبادت. و هيچ بندهاى به عقوبتی بزرگ‌تر از قساوت قلب، مجازات نشده است.
* ترک یاد خدا و غفلت
یکی دیگر از عوامل قساوت قلب، ترک یاد خداوند است. انسان به گونه‌ای است که دائماً توجهش به سمتی مشغول است. اگر کسی این توجهات را مدیریت کرده، آن را به معنویت و نور هدایت کند، دلش نیز به آن سو متوجه می‌شود؛ ولی اگر نفس و توجهات آن به حال خود رها شوند، خیلی زود متوجه نفسانیات و خواهش‌های درونی می‌گردند و قلب، سخت و تیره می‌شود. در روایتی قدسی خداوند متعال به حضرت موسی(ع)خطاب می‌فرماید:
يَا مُوسَى! لَا تَفْرَحْ بِكَثْرَةِ الْمَالِ وَ لَا تَدَعْ ذِكْرِي عَلَى كُلِّ حَالٍ فَإِنَّ كَثْرَةَ الْمَالِ تُنْسِي الذُّنُوبَ وَ إِنَّ تَرْكَ ذِكْرِي يُقْسِي الْقُلُوبَ؛
اى موسى! به زيادى مال شاد مشو، و ذكر مرا در هر حالى وامگذار؛ زيرا زيادى مال، گناهان را فراموش سازد و ترک کردن ذكر من، دل‌ها را سخت می‌كند.
همچنین در روایتی دیگر از امام باقر(ع) نقل شده که می‌فرمایند:
وَ إِيَّاكَ وَ الْغَفْلَةَ فَفِيهَا تَكُونُ قَسَاوَةُ الْقَلْبِ؛
مبادا غفلت ورزی که در آن، سنگدلی هست.
* هم‌نشینی با افراد ناصالح
هم‌نشین در انسان تأثیر بسیاری دارد؛ از این رو در آیات و روایات، تأکید خاصی بر این موضوع شده و شرایط و آداب بسیاری را برای آن آورده‌اند. نفس انسان از هم‌نشین و انیس خود، بسیار تأثیر می‌پذیرد و به‌سوی همرنگی با او پیش می‌رود. در روایات اهل بیت: یکی از گروه‌هایی که هم‌نشینی با آنان نهی شده است، افراد هرزه‌گوی تبهکار هستند. در روایتی در دلیل دوری از این افراد می‌فرمایند:
این افراد، کردارشان را نیک جلوه می‌دهند و دوست دارند که انسان همانند آنان شود و در امور دنیایی و آخرتی کمکی به انسان نمی‌کنند. نزدیک شدن به این افراد، باعث جفاکاری و قساوت قلب است و ورود و خروج بر آنان، باعث ننگ می‌شود.
همچنین برای مجالست و هم‌نشینی با پادشاهان و دنیاطلبان، آثار بسیار سویی گفته شده که یکی از آن‌ها قساوت قلب است.
* آرزوهای طولانی
از دیگر اموری که باعث قساوت قلب می‌شود، آرزوهای طولانی دنیایی است. کسی که پیوسته می‌خواهد به آرزوهای دنیایی خود برسد، در بسیاری از مواقع باید آن‌ها را بر امور معنوی ترجیح دهد. ضمن آنکه چنین شخصی، طبیعتاً برای رسیدن به آرزوهایش دوست دارد مرگ و آخرت همیشه به تأخیر بیفتد. چنین آرزوهایی، پیوسته انسان را به خود مشغول می‌کند و باعث فراموشی آخرت می‌شود. در روایتی در این زمینه از حضرت امیرمؤمنان(ع) چنین نقل شده است:
إِنَّمَا أَخَافُ عَلَيْكُمُ اثْنَتَيْنِ اتِّبَاعَ الْهَوَى وَ طُولَ الْأَمَلِ أَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوَى فَإِنَّهُ يَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ أَمَّا طُولُ الْأَمَلِ فَيُنْسِي الْآخِرَة؛
من از دو چیز بر شما نگران هستم؛ پیروی از خواهش‌ها و آرزوهای طولانی. خواهش‌ها، انسان را از راه حق باز می‌دارد و آرزوهای طولانی، باعث فراموشی آخرت می‌شود.
نتیجه فراموشی آخرت، آلوده‌شدن به گناه و معصیت و سخت‌شدن قلب و دور شدن از پروردگار متعال است. در حدیثی قدسی خداوند به حضرت موسی(ع) خطاب فرمود:
یَا مُوسَى! لَا تُطَوِّلْ فِي الدُّنْيَا أَمَلَكَ فَيَقْسُوَ قَلْبُكَ وَ الْقَاسِي الْقَلْبِ مِنِّي بَعِيدٌ؛
اى موسى! در دنيا آرزوى خود را دراز مكن که دلت سخت می‌شود و سخت‌دل، از من دور است.
* زیادی مال
زیادی مال، یکی دیگر از عوامل قساوت قلب است. مال دنیا -اگر چه از راه حلال هم فراهم شده باشد- دل‌مشغولی‌های خاص خود را به‌همراه دارد و حقوقی را برگردن انسان می‌نهد که فارغ شدن از آن، کار مشکلی است. خداوند عزوجل به حضرت موسی(ع) فرمود:
يَا مُوسَى ... وَ لَا تَغْبِطْ أَحَداً بِكَثْرَةِ الْمَالِ فَإِنَّ مَعَ كَثْرَةِ الْمَالِ تَكْثُرُ الذُّنُوبُ لِوَاجِبِ الْحُقُوقِ ...؛
ای موسی!... و به کسی به سبب زیادی مالش غبطه نخور؛ زیرا با زیادی مال، گناهان به‌سبب حقوق واجب، زیاد می‌شود... .
گناهان و حقوقی که از ناحیه زیادی اموال به گردن انسان می‌آید، باعث تباهی دین و قساوت قلب می‌شود. در روایتی وارد آمده است:
أَيُّهَا النَّاسُ! ... وَ اعْلَمُوا أَنَّ كَثْرَةَ الْمَالِ مَفْسَدَةٌ لِلدِّينِ مَقْسَاةٌ لِلْقُلُوبِ ...؛
ای مردم! ... بدانید زیادی مال، باعث فاسد شدن دین و سبب سنگدلی است... .
* پرخوری
زیاد خوردن و زیاد آشامیدن، آثار بسیار زیان‌بار دنیایی و آخرتی دارد که یکی از آن آثار، سنگدلی است. در روایتی از پیامبر اکرم(ع) نقل شده است:
مَنْ تَعَوَّدَ كَثْرَةَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ قَسَا قَلْبُهُ؛
کسی که به زیاد خوردن و زیاد آشامیدن عادت کند، سنگ‌دل می‌شود.
امیرمؤمنان علی(ع) می‌فرمایند:
إِيَّاكُمْ وَ الْبِطْنَةَ فَإِنَّهَا مَقْسَاةٌ لِلْقَلْبِ و مَكْسَلَةٌ عَنِ الصَّلَوةِ وَ مَفْسَدَةٌ لِلْجَسَدِ؛
از پرخوری بپرهیزید، زیرا باعث قساوت قلب و سستی برای نماز و تباه شدن بدن می‌شود.
در روایتی، خواب زیاد را حاصل پرخوری، و پرخوری را حاصل زیاد نوشیدن دانسته و آن دو را باعث سنگینی نفس برای اطاعت پروردگار و سخت شدن دل برای تفکر و خشوع معرفی کرده است.
*خوردن چهل روز گوشت
مداومت بسیار بر خوردن گوشت، در نگاه دینی نهی شده است. در روایتی از پیامبر خدا(ص) آمده است:
مَنْ أَكَلَ اللَّحْمَ أَرْبَعِينَ صَبَاحاً قَسَا قَلْبُهُ؛
هر کس چهل روز [پیاپی] گوشت بخورد، سنگ‌دل می‌شود.
* پرگویی
زیاد صحبت کردن در غیر امور معنوی و یاد خدا، علاوه بر غفلت از حق‌تعالی، انسان را در معرض انواع آفات گناهان زبانی- مانند غیبت، دروغ، تهمت و اذیت کردن مؤمن و ...- قرار می‌دهد. یکی از آثار مهلک پرگویی، قساوت قلب است. امام صادق(ع) می فرمایند:
كَانَ الْمَسِيحُ7 يَقُولُ: لَاتُكْثِرُوا الْكَلَامَ فِي غَيْرِ ذِكْرِ اللَّهِ فَإِنَّ الَّذِينَ يُكْثِرُونَ الْكَلَامَ فِي غَيْرِ ذِكْرِ اللَّهِ قَاسِيَةٌ قُلُوبُهُمْ وَ لَكِنْ لَايَعْلَمُونَ؛
حضرت [عيسى] مسیح(ع) پیوسته مي‌فرمود: به‌جز ذكر خدا، سخن بسيار نگویيد؛ زيرا آنان كه به‌جز ذكر خدا، سخن بسيار گويند، دل‌هاشان سخت است؛ ولی نمي‌دانند.
در کتاب بحار الانوار، ذیل حدیث فوق در تبیین «کلام در غیر یاد خدا» ، بیانی بسیار قابل توجه ذکر شده است:
این روایت، دلالت می‌کند بر اینکه کلام زیاد در امور مباح، باعث قساوت قلب است و اما کلام در امور باطل، پس مقدار کم آن مانند زیاد [در امور مباح] است، در پدید آمدن قساوت و نهی شدن از آن.
*غنا و لهویات
یکی دیگر از اموری که باعث قساوت قلب می‌شود؛گوش سپردن به موسیقی و لهویات است. در روایتی پیامبر اکرم(ص) خطاب به امیرمؤمنان(ع) می‌فرمایند:
يَا عَلِيُّ ثَلَاثَةٌ يُقْسِينَ الْقَلْبَ اسْتِمَاعُ اللَّهْوِ وَ طَلَبُ الصَّيْدِ وَ إِتْيَانُ بَابِ السُّلْطَانِ؛
ای علی! سه امر باعث قساوت قلب می‌شود؛ گوش سپردن به لهویات و به دنبال شکار رفتن و به خانه پادشاهان رفتن.
و در روایتی دیگر آمده است که اشتغال به لهویات، باعث پدید آمدن قساوت قلب و نفاق می‌شود:
... مَا لَهُ وَ لِلْمَلَاهِي فَإِنَ الْمَلَاهِيَ تُورِثُ قَسَاوَةَ الْقَلْبِ وَ تُورِثُ النِّفَاق...؛
...[مؤمن] را چه‌کار با لهویات؟! به‌درستی‌که لهویات، باعث سخت‌دلی و دورویی می‌شود.
*نگاه به بخیل
بخل، یکی از صفاتی است که در قرآن و روایات، به شدت مذمت شده است، تا جایی که حتی از مجالست با صاحبان چنین صفتی نهی شده است. در روایتی، امام زین العابدین(ع) فرزند خود (امام باقر(ع) را از هم‌نشينی و مصاحبت با پنج گروه نهی می‌فرمایند که یکی از این آنان، فرد بخیل است. صفت بخل به قدری آثار سوء از خود به جای می‌گذارد که حتی نگاه کردن به صاحبان چنین صفتی، باعث قساوت قلب می‌شود. در روایتی از امیرمؤمنان(ع) نقل شده که فرمودند:
النَّظَرُ إِلَى الْبَخِيلِ يُقْسِي الْقَلْبَ؛
نگاه کردن به بخیل، قلب را سخت می‌کند.
* برخی اشتغالات
طبیعت برخی شغل‌ها به‌گونه‌ای است که دل را سخت و خشن می‌کند و حتی برخی از آن‌ها مورد نهی قرار گرفته است. سر بریدن حیوانات، از شغل‌هایی است که قساوت قلب می‌آورد. در روایتی که حضرت موسی بن جعفر(ع) از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌فرمایند، پنج شغل که یکی از آن‌ها قصابی است، نهی شده است:
وَ أَمَّا الْقَصَّابُ فَإِنَّهُ يَذْبَحُ حَتَّى تَذْهَبَ الرَّحْمَةُ مِنْ قَلْبِهِ؛
قصاب، آن‌قدر سر می‌برد، تا اینکه رحم از دلش بیرون می‌رود.
همچنین همان‌گونه که در مورد نهم اشاره شد، به دنبال شکار رفتن از اشتغالاتی است که باعث قساوت قلب می‌شود.
البته واضح است که این موارد، می‌تواند زمینه‌ساز قساوت باشد، نه علّت تامه برای قساوت؛ لذا نه می‌توان به دیگران در این‌گونه موارد بدبین بود و نه اختیار شخص را در قساوت نادیده گرفت.
* ریختن خاک بر قبر خویشان
ریختن خاک بر میّتی که از ارحام و خویشان باشد، نهی شده است و باعث قساوت قلب می‌گردد. در روایتی از حضرت امام صادق(ع)در این زمینه آمده است:
...فَقَالَ أَنْهَاكُمْ مِنْ أَنْ تَطْرَحُوا التُّرَابَ عَلَى ذَوِي أَرْحَامِكُمْ فَإِنَّ ذَلِكَ يُورِثُ الْقَسْوَةَ فِي الْقَلْبِ وَ مَنْ قَسَا قَلْبُهُ بَعُدَ مِنْ رَبِّهِ...؛
شما را نهى مى كنم از اينكه بر رحم خاك بريزيد؛ زيرا اين كار موجب قساوت قلب مىشود و كسى كه قسى القلب شد از پروردگار عزّوجلّ دور مى گردد.
پی نوشت:
ماهنامه خُلُق
منبع:جام
211008
گزارش خطا
