۰۵ آذر ۱۴۰۳ ۲۴ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۲۱ : ۱۸
در همایش علمی بررسی اندیشه‌های سید قطب عنوان شد؛
جاهلیت قرن بیستم؛وخیمترین جاهلیت درتاریخ بشر
قبول نکردن توبه از مسلمان، اما قبول آن از غیر مسلمان توسط تکفیری‌ها، فتوای تکفیر کل دیار عراق توسط شیخ عبدالملک سعدی و اندیشه تأسیس حکومت اسلامی از منظر سید قطب از مهم‌ترین مواردی بود که در همایش سید قطب مطرح شد.
عقیق:همایش علمی بررسی اندیشه‌های سید قطب و همچنین بررسی تحولات اخیر جهان اسلام با محوریت(تمدن اسلامی، جریانات تکفیری و وحدت اسلامی) با حضور آیت‌الله سیدهادی خسروشاهی، حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر رشاد، حجت‌الاسلام والمسلمین داوود فیرحی و حسن رحیم پورازغدی عصر در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران۱۷ برگزار شد.حجت‌الاسلام رشاد: در تاریخ اسلام، انحراف و آفتی بزرگتر از اشعریت وجود نداشته است
بعد از پخش سرود ملی جمهوری اسلامی ایران و قرائت آیاتی از قرآن، حجت‌الاسلام علی اکبر رشاد، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به‌عنوان اولین سخنران در باب کاستی جریان و طیف اعتزال نو که سید قطب از پیشگامان این طیف قلمداد می‌شود، گفت: جریان‌ها و گفتمان‌هایی که به‌عنوان طیف وسیعی ذیل اعتزال نو قرار می‌گیرند از ناکارآمدی‌هایی رنج می‌برند.
وی افزود: در تاریخ اسلام انحراف و آفتی بزرگتر از اشعریت وجود نداشته است. در طول تاریخ و در طی جریان‌های غالب و مسلط میان امت اسلامی بعد از ائمه اربعه، میان اهل سنت اجتهاد تعطیل شد و این به دلیل غیاب عقل بود چون گوهر اجتهاد، عقلانیت است.
حجت‌الاسلام رشاد اظهار کرد: طی دو قرن اخیر افرادی به‌عنوان مصلح و دلسوز امت اسلامی به چاره‌اندیشی این معضل اهتمام کردند و در چاره‌جویی این مورد که با مقوله اشعریت چه کنیم به این نتیجه رسیدند که احیای اعتزال تاریخی میسر نیست؛ لذا جریانی را بنا نهادند که منتهی به پیدایش طیف اعتزال نو شد.
رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، نواعتزال‌گرایی را تلاشی برای زدودن آثار سوء تفکر اشعریت بر جامعه اسلامی عنوان کرد و گفت: نو اعتزال گرایی یک دست نیستند. مباحث‌شان چندان شفاف نیست، نتوانستند مکتبی را بنیان‌گذاری کنند بلکه در مجموع می‌توان گفت یک رویکرد معرفتی است.
وی مشکل اساسی اشعریت را فقدان دستگاه فلسفی و عقلانیت کارآمد در مبنا دانست و با اشاره به منطق کارآمد در مواجه با دین در دو افق فهم و عقل دینی، اظهار کرد: نو اعتزال‌گرایی که تصور می‌کرد باید جایگزین اشعریت بشود خود از نقاط ضعفی رنج می‌برد.
مشکل اساسی اعتزال تاریخی
حجت‌الاسلام رشاد عنوان کرد: مشکل اساسی اعتزال تاریخی، تک ساحتی نگری در حوزه منطق درک دین بود. اصرار بر نقش منحصر عقل، منجر به تک‌ساحتی اندیشی شد. این نقطه ضعف در اشعریت هم هست. مشکل اساسی جریان اعتزال تاریخی و اشعریت در این است که فاقد دستگاه فلسفی کارآمد که جامع‌نگر و واقع‌گرا باشند، هستند. منظورم از فلسفه متافیزیک محض نیست هرچند ظاهراً اعتدال‌گرایی، عقل‌گرایی افراطی است.
تفاوت اعتزال نو و تاریخی
وی با بیان اینکه در مقام منبع معرفت، یک مجرا و ابزار را محور قرار دادن، آفت اساسی است، گفت: معتزله عقل و اشعریه حدیث را مبنا قرار دادند. در اعتزال نو عقلانیتی خود بنیاد اما سطحی‌نگر شبیه عقلانیت ابزاری مورد توجه است. در اعتزال تاریخی نیز نوعی عقل خودبنیاد محور توجه بود.
در آثار سید قطب هیچ اثری که بتواند منشأ تفکر معرفتی شود نیست
حجت‌الاسلام رشاد در انتقاد به آثار سید قطب، مواجه انتقادی را نوعی تکریم محسوب کرد و افزود: در آثار سید قطب هیچ اثری که بتواند منشأ تفکر معرفتی شود نمی‌یابید. وی نتوانست آرای عمیق و آثار فاخر تولید کند.
وی گفت: آفت دیگر فقدان روح حماسی در وی است. یک روح محافظه‌کاری در عملکرد مجموعه طیف اعتزال نو به چشم می‌خورد. زود عقب‌نشینی می‌کنند. زود دچار تفرقه می‌شوند. در مجموعه اخوان المسلمین عناصر فراوان افراطی و تفریطی وجود دارد. محمد قطب برادر سید قطب به آل سعود پناه آورده و آنجا زندگی می‌کند.
رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در جمع‌بندی سخنان خود، اظهار کرد: جریان اعتزال نو که سید قطب به آن تعلق دارد فاقد دستگاه فلسفی در حوزه مبانی، فاقد منطق کارآمد و فاقد حماسه است.
تبیین اندیشه تأسیس حکومت اسلامی سید قطب
بنا بر این گزارش، در ادامه آیت‌الله سیدهادی خسروشاهی در سخنرانی خود با موضوع «اندیشه سیاسی سید قطب»، در ابتدا اشاره‌ای به زندگی سید قطب کرد و گفت: سید قطب ابراهیم حسین شازلی در سال ۱۹۰۶ در روستای موشا از توابع استان اسیوط در منطقه السعید مصر به دنیا آمد. برادرش نیز محمد قطب است. در ۱۰ سالگی حافظ کل قرآن شد و عضویت حزب وفد را در دوره دانشجویی پذیرفت اما طولی نکشید که از آن بیرون آمد. مدتی هم با بورسیه به آمریکا سفر کرد که در کتاب «أمریکا التی رأیت» محصول آن را نوشته است.
وی افزود: سید آثار گران‌بهایی دارد که اغلبش چاپ شده و به فارسی ترجمه شده است. در کتاب «العدالة الاجتماعیة فی الاسلام»، سید به علت استدلال در روشی که داشت جامعه را به دو جامعه اسلامی و جامعه جاهلی تقسیم کرد. سرانجام در دادگاه نظامی محاکمه شد و علی رغم دفاع جهان اسلام، متأسفانه ایشان را اعدام کردند.
آیت‌الله خسروشاهی در تبیین اندیشه سیاسی سید قطب درباره نوع حکومت جهان اسلام، اظهار کرد: اندیشمندان همواره برای ایجاد تحول بنیادین برنامه حساب شده‌ای دارند. سید دارای چهار عنصر است؛ پویا بودن مفاهیم، بنیادها، روش‌ها و هدف‌ها. این عناصر چهارگانه را همیشه در نظر داشت. سید در کتاب «تفسیر فی ظلال القران» این اندیشه را به تصویر می‌کشد و می‌گوید از بچگی قرآن را می‌خواندم اما هنر آن را درک نکرده بودم.
وی افزود: سید درباره حکومت اسلامی در دو کتاب «العدالة الاجتماعیة فی الاسلام» و «السلام العالمی و الاسلام» کلیاتی را بیان و از ورود به جزئیات خودداری می‌کند. وی دو خلافت دو خلیفه اول را می‌پذیرد اما خلافت خلیفه سوم را نمی‌پذیرد. معتقد است که اگر حضرت علی(ع) بعد از دو خلیفه اول به خلافت می‌رسید قبل از اینکه بنی امیه شاخ و برگ بگیرد وضع جور دیگری می‌شد و تاریخ اسلام تغییر می‌یافت. آل سعود این قسمت‌ها را در تجدید چاپ حذف کرده است اما در چاپ‌های قدیمی‌تر وجود دارد. شورا را نیز اصلی برای حیات اجتماعی می‌داند.
آیت‌الله خسروشاهی اظهار کرد: سید به یک اعتراف می‌پردازد که کسانی که نگرش اسلامی دارند باید بدانند که انقلاب علیه عثمان با روح و روش اسلام نزدیک است. (العدالة الاجتماعیة فی الاسلام ص ۲۸۰). عقیده دارد فرمانروایان اگر عدالت اجتماعی نداشته باشند حاکمیتشان ملغی است و مشروعیت ندارد. شورا را نیز اصلی برای حیات اجتماعی می‌داند و می‌گوید نظام اسلامی بدون شورا پابرجا نخواهد بود. وی در جایی در توضیح اینکه آیا نظام اسلامی، نظام دموکراتیک است، می‌گوید لزومی ندارد که برای تبیین اندیشه‌های خود از کلمات عربی استفاده کنیم و نظام اسلامی نظام مبتنی بر «الله» است.
وی با اشاره به نوع حکومت در اخوان المسلمین، گفت: یکی از مشکلات اخوان المسلمین در انتخاب مرشد است که اکبرالسن را ملاک قرار داده‌اند. در جریان شکست اخوان، علت آن اندیشه و انگیزه نبود، بلکه موانع آن‌ها زیاد بود. رهبر آن‌ها ابتدا به آل سعود رفت و بعد هم که به ایران آمد دیدیم در همایش بین‌المللی برای خوشامد آل سعود چه چیزهایی گفت و بعد هم با رهبر معظم انقلاب ملاقات نکرد و رفت. در نهایت آل سعود یک سنت هم به آن‌ها کمک نکرد.
آیت‌الله خسروشاهی اظهار کرد: آخرین مرحله فکری سید در مورد حکومت اسلامی در کتاب «معالم فی الطریق» است که پس از دو بار زندانی شدن تألیف کرد و جامعه را به جامعه بدتر از جاهلیت صدر اسلام تشبیه می‌کند. مراد ایشان تکفیر جامعه نبوده است؛ اما افرادی مثل ایمن الظواهری بد متوجه شدند و سازمان‌های جهادی تشکیل دادند و شروع به ترور کردند. حسن البنا، بیانگذار جماعت اخوان المسلمین اعلامیه‌ای صادر کرد که برنامه‌های طالبانی و ... ربطی به اخوان ندارد.
وی گفت: اخوانی‌ها بعد از قتل عام در دوره حکومت سرهنگ ناصر جایی نداشتند که بروند. یک عده به سوریه، به عراق و به سعودی رفتند. اعتقادی به بنی سعود نداشتند بلکه آنجا را پناهگاهی برای ادامه کار انتخاب کرده‌اند.
آیت‌الله خسروشاهی با اشاره به ابهاماتی که در مورد تعریض سید قطب به تشیع وجود دارد، تصریح کرد: تعریض سید قطب به تشیع مطلقاً صحت ندارد. سید قطب به آیه ۵۵ سوره غافر اشاره می‌کند و می‌گوید حسین ابن علی از یک سو با آن شکل بزرگ و سترگ شهید می‌شود ولی آیا همچو شهادتی پیروزی است یا شکست. با معیار بزرگ الهی پیروزی است. زیرا چه مسلمان شیعی و چه غیر شیعی از حرکت حسین به جوش و خروش درمی‌آیند.
وی در مورد روابط سید قطب با علمای شیعه، گفت: دو سال پیش که نجف مشرف شدم کتاب‌های سید قطب را که به آیت‌الله کاشف‌الغطا اهدا کرده بود، دیدم. همچنین در کنفرانسی که در مصر برگزار کردند و او دبیر آن بود از حجت‌الاسلام نواب صفوی دعوت کرده بود. مرحوم سعید رمضان در قاهره در جایی گفته بود که نواب صفوی در مکتب الارشاد نزد آن‌ها بود. شیخ محمد تقی قمی که برای اموری به قاهره رفته بود، اخوان با ایشان همکاری داشت و مرحوم حسن البنا نیز خود جزو مؤسسان دارالتقریب بود.
حجت‌الاسلام فیرحی: سید قطب، آمریکا را نماد جاهلیت مدرن تصور می‌کند
در ادامه همایش، حجت‌الاسلام داوود فیرحی، عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران سخنرانی خود با عنوان «از جاهلیت تا تکفیر» را اینگونه شروع کرد: زندگی سید قطب به سه قسمت قابل تقسیم است. تاریخ تولدش در سال ۱۳۲۴ قمری به تولد مشروطه در ایران یکی است. در سال‌های ۱۹۴۶ و ۱۹۴۷ که عازم آمریکا می‌شود دو سال در آنجا حضور دارد و یکی از دوره‌های مهم است. به این علت که سید قطب به تدریج به دیدگاه‌های مهمی می‌رسد. در سال ۱۹۴۸ ظاهراً بورسیه دولت می‌شود تا در مورد نظام آموزش عالی آمریکا تحقیق کند و این تحقیق او را بیشتر به موضع مخالفت می‌کشاند. رسماً در سال ۱۹۵۳ در سن ۴۵ سالگی به اخوان می‌پیوند. ایشان جمله‌ای دارد مبنی بر اینکه در آن سال متولد شدم. به تدریج در جنبش اخوان رشد می‌کند و در سال ۱۹۵۴ روزنامه اخوان را سردبیری می‌کند. بعد ۱۵ سال زندان می‌رود و بعد هم «معالم فی الطریق» را می‌نویسد. از سال ۶۵ یا ۶۶ که حکم اعدامش صادر می‌شود دوره جالبی در مورد مطالعه اندیشه‌های ایشان درباره مفهوم جاهلیت است.
امانیزم و جاهلیت
وی افزود: با دانشجویی کار مشترکی در مورد مفهوم جاهلیت انجام دادیم. دیدیم که مفهوم جاهلیت قبل از او در آثار ابوالاعلی مودودی وجود دارد و سید قطب با تکیه بر مودودی آن را توسعه داده است. امانیزم را جاهلیت تلقی می‌کند و نماد این نوع جاهلیت را آمریکا تصور می‌کند. سید بخش‌های علوم و فنون غرب را مورد انتقاد قرار نداده است اما نظام حقوقی و اخلاقی را مورد انتقاد قرار داده است. ایشان در مورد جاهلیت راهبانه، تصوف و رهبانیت انتقاد می‌کند. یک تفاوت‌هایی با ادبیات مودودی دارد. گروه‌های جهادی سعی کرده‌اند از این ادبیات کمک بگیرند و تکفیر را به آن نسبت دهند. بخشی به نام جاهلیت مدرن دارد که دنیای غیر مسلمانان را دنیای جاهلی تلقی می‌کند و دنیای مسلمانان را هم دنیای جاهلی می‌داند.
جاهلیت قرن بیستم؛ وخیمترین جاهلیت در تاریخ بشر
حجت‌الاسلام فیرحی اظهار کرد: او عقیده دارد که در جهان امروز دیگر بشر نمی‌تواند ادعا کند که جاهلیت به خاطر نبود علم است. حتی دانشمندان را هم جاهل تلقی می‌کند. جاهلیت قرن بیستم را وخیمترین جاهلیتی می‌داند که در تاریخ بشر ظاهر شده است. این گونه بحث ها را سید در ادبیاتش دارد.
وی افزود: سید عقیده دارد مسلمانان به لحاظ وضعیت در دو وضعیت قبل از جریان‌های جدید که اسمش را استضعاف می‌گذارد و دوران بعدش که دوران آگاهی می‌‌نامد، قرار دارند. نویسندگان تکفیری توصیفی که سید در مورد جاهلیت داده است، جایگزین کرده و در ادبیات خود، تمام جوامع مسلمانی را در حکم کافر می‌دانند که یا اهل بدعت، شرک و یا نفاق هستند و تغییرانی در ادبیات سید داده‌اند.
در ادبیات سید قطب تکفیر نبود
این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران ادامه داد: آنچه در جریان‌های تکفیری اتفاق افتاد بسیار اهمیت داشت. در سال ۱۹۹۰ و ۱۹۹۱ شیخ عبدالملک سعدی حکم به کفر کل دیار عراق داد. در ادبیات سید تکفیر نبود؛ اما مفهوم جاهلیت بود. در ادبیات دهه ۹۰ شاهد دو دگرگونی اساسی در جنبش‌های رادیکال هستیم؛ یک تکفیر فراگیر و عام و دیگری مفهوم جهاد و هجرت.
وی ادامه داد: در ادبیات سید جمله‌ای است که هر مسلمانی که هر کجا توانی دارد تلاش کند حکومت اسلامی تشکیل دهد. در ادبیات تکفیری این برجسته شد. اهل تکفیر مسلمانان را به دسته‌های مشرک که شیعیان را در این دسته قرار می‌دهند، اهل نفاق که اهل تسنن در تعامل با غرب را در این دسته جای می‌دهند و یا اهل بدعت مثل کسانی که به دموکراسی، انتخاب و رأی توجه دارند، تقسیم می‌کنند. با این ادبیات با توجه به سه معیار شرک، نفاق و بدعت یک حکم عمومی برای تکفیر قائل شده‌اند. اگر یک غیر مسلمانی را به دست آورند می‌توانند آن را توبه دهند اما توبه مسلمانان را قبول نمی‌کنند.
حجت‌الاسلام فیرحی گفت: در سال‌های ۱۹۶۶ و ۱۹۶۷ جاهلیت و آرمان حکومت اسلامی را مطرح کرد. از آن موقع یعنی دهه ۷۰ تا الان باید بررسی شود که چه اتفاقاتی افتاده است که مصادره‌ای از آرای قطب در آرای تکفیری است. مفهوم تأسیس حکومت شرعی و خلافت را مطرح می‌کنند. در جهان اهل سنت، اسلام‌گرایی سیاسی با تکیه به تفسیرهای قطب، از اصول‌گرایی سید قطب عبور می‌کند و رادیکالیزمی را تولید می‌کند. هرکس به سید قطب توجه دارد متهم به رادیکال شدن می‌شود و تفکیک این دو مسئله کمک بزرگی می‌تواند کند.
منبع:ایکنا
211008
گزارش خطا
