اقتصاد دانان، تعاريف متفاوتي از اقتصاد ارائه می دهند اما همه بر یک مسئله اتفاق نظر دارند كه اقتصاد بحث معاش بشر به معناي وسيع كلمه است.
عقیق: خداوند متعال در قرآن كريم در آيات فراواني، منابع مهم تأمين نيازها و حوائج بشر را معرّفي مي‌كند، لكن پيش از آن كه به این آيات پرداخته شود، باید دانست، اوّلين منبع تأمين نياز بشر در قرآن کریم، بهشت، معرفي شده است. چنانكه خداوند متعال به حضرت آدم(ع) مي‌فرمايد: «وَ يا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ فَكُلا مِنْ حَيْثُ شِئْتُما» اي آدم تو و همسرت در بهشت مسكن گزين و از هر آنچه كه مي خواهيد، ميل كنيد. (اعراف:19)همچنین مي‌فرمايد:«إِنَّ لَكَ أَلاَّ تَجُوعَ فيها وَ لا تَعْرى وَ أَنَّكَ لا تَظْمَؤُا فيها وَ لا تَضْحى» همانا براي توست كه هرگز در آن گرسنه و برهنه نمي‌شوي و در آن تشنه نمي‌شوي و حرارت آفتاب تو را آزار نمي‌دهد. (طه:118 – 119)
امّا پس از اخراج حضرت آدم(ع) و استقرار او بر روي زمين، خداوند متعال در آيات فراواني، زمين را مهم ترين و ارزشمندترين منبع اقتصادي و تأمين معاش بشر معّرفي مي‌كند. (ملك:15 و نبأ:10 – 11 و نوح:19 – 20 و بقره:22 – 29 – 164)
به عنوان نمونه به دو مورد اشاره مي شود:
الف: «وَ لَقَدْ مَكَّنَّاكُمْ فِي الْأَرْضِ وَ جَعَلْنا لَكُمْ فيها مَعايِشَ قَليلاً ما تَشْكُرُونَ» ما تسلط و مالكيت و حكومت بر زمين را براي شما قرار داديم و انواع وسايل زندگي را براي شما فراهم ساختيم امّا كمتر شكر گذاري مي‌كنيد.(اعراف:10)
ب: «وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَيْنا فيها رَواسِيَ وَ أَنْبَتْنا فيها مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْزُونٍ وَ جَعَلْنا لَكُمْ فيها مَعايِشَ وَ مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقينَ» و زمين را گسترديم و در آن كوه هاي ثابتي افكنديم و از هر گياه موزوني در آن رويانديم و براي شما انواع وسائل زندگي در آن قرار داديم و همچنين براي كساني كه شما نمي‌توانيد به آن ها روزي دهيد. (حجر:19 – 20)
از تأمل و دقت در آيات اقتصادي قرآن كريم به اين نتيجه مي‌رسيم كه خداوند متعال منابع اقتصادي و تأمين معاش بشر را، دو گونه، معرّفي مي‌كند:(صالح حميد العلي. عناصر الانتاج في الاقتصاد الاسلامي و النظم الاقتصاديه المعاصرة. ج1، ص124) منابع طبيعي محض كه خداوند متعال در طبيعت به وديعه نهاده است بدون دخالت دست بشر مثل: دريا، زمين، ... ومنابع طبيعي كه با كمكِ دست بشر به عنوان منبع اقتصادي مطرح مي‌شود مانند: معدن، كشاورزي، زنبور داري و. ..؛ اكنون آيات مربوط به هر يك از آن ها مورد بررسي قرار مي گيرد.
آيات مربوط به منابع طبيعي محض:
(الف) زمين:در آيات متعددي به اين منبع مهم اقتصادي اشاره شده است، به عنوان مثال آيه شريفه: «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفالِ قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ» (انفال:1) «از تو نسبت به انفال سؤال مي‌كنند بگو انفال براي خدا و رسول است». يكي از موارد انفال زمين هاي موات و زمين هاي آباد طبيعي است كه بدون جنگ از كفار گرفته شده است و در آيه شريفه ديگر آمده است: «هُوَ الَّذي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا في مَناكِبِها وَ كُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَيْهِ النُّشُورُ» او كسي است كه زمين را براي شما رام كرد بر شانه هاي آن راه برويد و از روزي هاي خداوند بخوريد و بازگشت و اجتماع همه به سوي اوست.( مُلك:15)
از اين نمونه آيات در قرآن كريم فراوان وجود دارد. (نبأ:10 – 11 و نوح:19 – 20 و بقره:22 – 29 – 164 و ...)
(ب) آب هاي طبيعي:
در قرآن اشارات فراواني به آب ها شده است. (انبياء:30 و يس:34 و نمل:60 و ابراهيم:32 و رعد:3 و زمر:21 و فرقان:48 – 49 و الرحمن:19 – 25) به عنوان نمونه، آيه شريفه: «هُوَ الَّذي أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَكُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فيهِ تُسيمُونَ» (نحل:10) او كسي است كه از آسمان آبي فرستاد كه نوشيدن شما از آن است و گياهان و درختاني كه حيوانات خود را در آن به چرا مي‌بريد نيز از آن است.
(ج) گياهان، مراتع، جنگل‌هاي طبيعي:
در ارتباط با اين منبع اقتصادي نيز آيات فراواني وجود دارد.(عبس:27 – 32 و نمل:10 – 11 و ...) به عنوان نمونه به يك مورد آن اشاره مي شود: «وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِكَ دَحاها أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها وَ الْجِبالَ أَرْساها مَتاعاً لَكُمْ وَ لِأَنْعامِكُمْ» (نازعات:30 ـ 3) و زمين را بعد از آن گسترش داد و از آن آب و چراگاهش را بيرون آورد و كوه ها را ثابت و محكم نمود همة اين ها براي بهره گيري شما و چهار پايانتان است.
(د) دريا و ثروت هاي دريايي:
از مهم ترين منابع اقتصادي كه قرآن كريم مطرح مي‌كند اين منبع عظيم است كه قرآن كريم در آيات فراواني به آن اشاره مي‌كند، (نحل:14 و فاطر:12 و مائده:96 و ...) «وَ هُوَ الَّذي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِيًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَى الْفُلْكَ مَواخِرَ فيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ». (نحل:14) او كسي است كه دريا را مسخّر شما ساخت تا از آن گوشت تازه بخوريد، زيوري براي پوشيدن (مانند مرواريد) از آن استخراج كنيد و كشتي ها را مي‌بيني كه سينة دريا را مي‌شكافند تا شما (به تجارت بپردازيد) و از فضل خدا بهره گيريد، شايد شكر نعمت هاي او را به جا آوريد.
(ه) بادها و ابرها: آيات فراواني در قرآن شريف وجود دارد كه ابرها و بادها را به عنوان منابع مهم اقتصادي معرفي مي‌كند. (حجر:22 و نبأ:14 – 15 و سبأ:12 و ...) «وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ يُرْسِلَ الرِّياحَ مُبَشِّراتٍ وَ لِيُذيقَكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ» و از آيات عظمت خدا اين است كه بادها را به عنوان بشارت دهندگانی مي‌فرستد تا شما را از رحمتش بچشاند و سيراب كند و كشتي ها به فرمانش حركت كنند و از فضل او بهره گيريد شايد شكر گذاري كنيد. (روم:46)
(ل) حيوانات: در اين مورد نيز اشارات قرآني فراوان است. (انعام:38 – 142 – 144 و يس:71 – 73 و طه:53 – 54 و ...)
تا آنجا كه سوره‌اي از قرآن كريم به نام «انعام» اختصاص يافته است. «وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَكُمْ فيها دِفْءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْكُلُونَ وَ لَكُمْ فيها جَمالٌ حينَ تُريحُونَ وَ حينَ تَسْرَحُونَ وَ تَحْمِلُ أَثْقالَكُمْ إِلى بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بالِغيهِ إِلاَّ بِشِقِّ الْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُفٌ رَحيمٌ وَ الْخَيْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَميرَ لِتَرْكَبُوها وَ زينَةً وَ يَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ» و چهار پايان را آفريد در حالي كه در آن ها براي شما وسيلة پوشش و منافع ديگري است از گوشت آن‌ها مي‌خوريد و در آن ها براي شما زمينه و شكوه است به هنگامي كه آن ها را براي استراحت گاهشان باز مي‌گردانيد. آن ها بار‌هاي سنگين شما را به شهري حمل مي‌كنند كه جز با مشقت زياد به آن نمي‌رسيديد پروردگارتان رئوف و رحيم است، همچنين اسب ها و استر‌ها و الاغ ها را آفريد تا بر آن ها سوار شويد و زينت شما باشد و چيز‌هايي مي‌آفريند كه نمي‌دانيد. (نحل:5 – 8)
(م) معادن
معادن كه در طبيعت به وديعه نهاده شده، قبل از استخراج، منابع طبيعي محض هستند كه در آيات متعددی به آن اشاره شده است. (انفال:1 و نحل:13 و آل عمران:14 و ...) «وَ أَنْزَلْنَا الْحَديدَ فيهِ بَأْسٌ شَديدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ» «حديد را نازل كرديم كه در آن نيروي شديد و منافعي براي مردم است». (حديد:25)
آیات مربوط به منابع طبيعي كه دست بشر در آن دخالت دارد
آيات قرآن در اين زمينه فراوان است. (الف) كشاورزي: آيات متعددي به اين منبع مهم اشاره دارد. به عنوان مثال: «هُوَ الَّذي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا في مَناكِبِها وَ كُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَيْهِ النُّشُورُ» او كسي است كه زمين را براي شما رام كرد بر نشانه هاي آن راه برويد و از روزي هاي خداوند بخوريد و بازگشت و اجتماع همه به سوي اوست». (ملك:15)
(ب) زنبور‌داري:
«وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا يَعْرِشُونَ (68) ثُمَّ كُلي مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُكي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فيهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ في ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ»پروردگار تو به زنبور عسل وحي نمود كه از كوه ها و درختان و داربست‌هايي كه (مردم) مي‌سازند خانه هايي برگزين. سپس از تمام ثمرات بخور و راه‌‌هايي را كه پروردگارت براي تو تعيين كرده است به راحتي بپيما. از درون شكم آن‌ها، نوشيدني با رنگ‌هاي مختلف خارج مي‌شود كه در آن شفا براي مردم است. به يقين در اين امر، نشانة روشني است براي جمعيتي كه مي‌انديشند. (نحل:69-68)
(ج) صنعت
از دیگر منابع مهم اقتصادي، صنعت است كه قرآن كريم در آيات متعدّدي به آن اشاره فرموده است. (طه:87 – 88، رعد:17، كهف:94 – 97، حديد:25، يونس:22، هود:37 – 38 و ...)
«وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاكِرُونَ» و به (حضرت داود) صفت زره بافي را به خاطر شما تعلیم دادیم تا شما را در مقابل خطرات حفظ کند. (انبياء:80)
(د) استخراج معدن
آيات متعدّدي نيز به اين منبع مهم اشاره دارد. (توبه:34، آل عمران:14، كهف:96، سبأ:12، نمل:13 و ...) به عنوان نمونه «وَ لِسُلَيْمانَ الرِّيحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ وَ أَسَلْنا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ» از براي سليمان باد را مسخر كرديم كه صبح‌گاهان مسير يك ماه را مي‌پـيمود و عصر‌گاهان مسير يك ماه را، و چشمة مس (مذاب) را بر او روان ساختيم... (سبأ:12)
خلاصه کلام این که قرآن كريم به طور کلّی، منابع اقتصادی را در دو بخش مطرح نموده است: (الف). منابع طبيعي محض مانند: زمين، خورشيد و... (ب): منابع طبيعي كه دست بشر در آن دخالت دارد. مانند: استخراج معدن، زنبور داري.
پی نوشت:
مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه علمیه قم
منبع:جام
211008
