عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی:
سخن شخصیت فرد را نشان می‌دهد. لذا پیامبر (ص) می‌فرمایند: ایمان انسان کامل نمی‌شود مگر اینکه قلب او ثبات پیدا کند و رام شود و قلب رام نمی‌شود مگر اینکه زبان کنترل شود.
عقیق: با حجت الاسلام سیدعلی اکبر حسینی، مدیر گروه تفسیر و ترجمه قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و مولف کتاب "نظریه وحدت موضوعی سوره های قرآنی؛ نگرش ها و چالش ها" گفتگویی در خصوص سخن گفتن و بیان انجام داده ایم، مشروح گفتگوی ما را با این استاد حوزه و دانشگاه می خوانید:با توجه به این که سخن گفتن یکی از ابزارهای مهم ارتباطی است، این عنصر در آموزه های دینی از چه جایگاهی برخوردار است؟
الرَّحْمَنُ* علَّمَ الْقُرْآنَ* خلَقَ الْإِنسَانَ* عَلَّمَهُ الْبَیَانَ؛ این آیاتی که در سوره الرحمن و قرآن به چشم می خورد ابتدا به رحمت و مهربانی خدا اشاره دارد و سپس تعلیم و بعد خلقت انسان و در پایان مهم ترین موهبتی که خدا به انسان داده و رحمت واسعه او محسوب می شود، نعمت بیان است که یکی از مهم ترین نعمات الهی شمرده می شود.
سخن و گفتار موثرترین و شایع ترین و سهل ترین ابزار برای انتقال مفهومی است که انسان به دنبال آن بوده و از آن استفاده می کند. در واقع انسان های نیازمند به روابط اجتماعی و داد و ستد معرفتی با یکدیگر هستند که گاه با اشاره، گاه با مکاتبه یا علائم و تصاویر یا زبان و بیان که موثرترین و نقش آفرین ترین ابزار برای این مساله است، انجام می شود. بدون تردید قرآن از طریق بیان و به وسیله پیامبر (ص) از این راه استفاده کرده است.
آیا برای سخن گفتن و به تعبیر شما کاربرد بیان، قرآن ویژگی هایی را برشمرده است تا بشر با استناد و تکیه بر آن بتواند خصایص سخن مطلوب را دریافته و به کار ببندد؟
بله، قطعا همین طور است؛ اما اولین ویژگی که قرآن برای بیان و کلام برمی شمارد، قول سدید است: "یا ایها الذین امنوا اتقوا الله و قولوا قولا سدیدا"(احزاب، آیه 70)
این قول سدید چه خصوصیت هایی دارد و به چه سخنی قول سدید گفته می شود؟
قول سدید در فرهنگ نامه عرب یعنی سخن مستحکم، مستدل و منطبق و سازگار با عقل دلیل و برهان و عاری از هر گونه لغزش شک و شبهه و اختلاف و تعارض.
نقل شده است پیامبر (ص) هر گاه برای سخنرانی به منبر می رفتند، پیش از بیان سخنان خود این آیه را تلاوت می فرمودند.
چه آسیب هایی این عنصر و به کار گیری آن را تهدید می کند؟
ببینید اگر قرار باشد زبان دست یافتنی ترین ابزار برای انتقال معانی باشد، طبیعی است در عین حال که می تواند مفاهیم را منتقل کند، آسیب هایی را می توان به مخاطب منتقل کند لذا در روایات می خوانیم اگر زبان رها شود، درنده ای است گزنده.
اما ویژگی دومی که برای زبان و بیان قرآن برمی شمارد، زیبا سخن گفتن است: قُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْناً(بقره، آیه83)
یعنی با مردم به زیبایی سخن بگویید.
این زیبا سخن گفتن چگونه است و چه طور باید سخن گفت تا به این زیبایی نزدیک شد؟
زیبا سخن گفتن می تواند بحث موسعی را داشته باشد؛ اینکه زیبایی چیست و با چه معیاری شناخته می شود باید گفت هر موضوعی متناسب با خودش زیبایی های دارد که در جای خود باید بیان شود اما یک نوع هماهنگی متناسب با زبان را برای زیبایی آن باید در نظر گرفت. زیبایی بیان یعنی اینکه همراه با توهین و ملال آور نباشد، باعث رنجش مخاطب نشود، کوتاه ترین سخن بتوان معانی را منتقل کرد تا مخاطب خسته و ملول نشود که این ویژگی های موسع در علوم بلاغی بدان اشاره شده است.
در واقع سخن بلیغ و زیبا باید به اقتضای فهم مخاطب باشد و مثلا زمانی که برای مردم عادی سخنی گفته می شود، از اصطلاحات پیچیده و سخت استفاده نشود و به جای آن از ضرب المثل بیشتر بهره باید برد. از سوی دیگر سخن بلیغ زیبا یعنی درست گفتن و به هنگام گفتن.
اما سومین ویژگی زبان از منظر قرآن منطبق بودن و سازگاری حرف گوینده با عملش است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ. کَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ»(آیات 2 و 3 سوره صف)
در حقیقت از ویژگی های گفتار مطلوب و قرآنی این است که سخن همواره با عمل همراه باشد.
چهارمین ویژگی نرمی و مماشات و انعطاف پذیری است. اگر بخواهیم بُعد سلبی این مطلب را بیان کنیم یعنی زبان گزنده و تند نباشد و جنبه عاطفی آن رعایت شود. ببینید با اینکه پیامبر(ص) در بالاترین حد منطق است اما خداوند راز توفیق او را محبت و عواطف و نرم خویی بیان می کند؛ شخصیتی که صحبت او با لبخند همراه است و حتی هنگام صحبت در تقسیم نگاه های خود عدالت را رعایت می کند و در گفتار رفتاری، همسو با بیان خود، عواطف را هم به کار می گرفت.
در آیه 44 سوره طه می خوانیم: فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّیِّنًا؛ پس با سخنی نرم با او گفتگو کنید.
مخاطب این آیه هارون و موسی هستند که قرار است با فرعون که موجودی منحرف و مفسد است و داعیه خدایی دارد، روبه رو شوند اما خدا تاکید می کند با او نیز نرم صحبت شود. در واقع تا این حد قول ملایم نقش آفرین است که چه بسا ممکن است فرعون و فرعونیان را با همه غرور و استکبار به کرنش وادار کند.
بنابراین، برای سخن گفتن تنها منطق کافی نیست بلکه زمانی بیان می تواند موثر باشد که با نرمی و لطافت همراه باشد.
چه رابطه ای میان سخن و عقل در آموزه های اسلامی وجود دارد؟
اندیشه و منبع پایان ناپذیری کلام و روح بلند می تواند به انسان بیان بلیغ هدیه کند. اگر اندیشه انسان مشوش باشد و تفکر او هندسه قابل قبولی نداشته باشد، نمی تواند از سخن حَسن و جذابی برخوردار باشد. قول لیّن و حسن برای هر کسی امکان پذیر نیست مگر آن که پشت آن اندیشه ژرف و بینش ناب باشد. در حقیقت، بیان تجلی و بروز و ظهور اندیشه انسان ها است که هر چه عمیق تر باشد، بیان و زبان جذاب تر خواهد بود. از این رو، تاکید شده با سخن گفتن است که شخصیت فرد نشان داده می شود و انسان ها شناخته می شوند. لذا پیامبر(ص) می فرمایند: ایمان انسان کامل نمی شود مگر اینکه قلب او ثبات پیدا کند و رام شود و قلب رام نمی شود مگر اینکه زبان کنترل شود.
منبع:شبستان
