عقیق: تاريخ معاصر شاهد نقش تعيين کننده محرم در جنبش هاي اصيل مردمي است که جلوه کامل بروز و ظهور اين تاثير را در انقلاب اسلامي مشاهده مي کنيم؛ مردم نيز با شعارهاي خود (همچون نهضت ما حسيني است و رهبر ما خميني است) به طور شفاف بر اين امر تکيه و تاکيد داشتند. مقاله حاضر مي کوشد تا الهام گيري انقلاب اسلامي از قيام کربلا را به برررسي بنشيند

قيام حضرت اباعبدالله الحسين عليه السلام در روز 10 محرم سال 61 هجري ماهيتي ضدظلم و استکبار ستيز داشت و بر همين نمط، شيعه و شيعيان نيز در گذر زمان همواره در برابر ظالمان قرار داشته و حکومت هاي جور را برنتابيده اند. تاريخ معاصر نيز شاهد نقش تعيين کننده محرم در جنبش هاي اصيل مردمي است که جلوه کامل بروز و ظهور اين تاثير را در انقلاب اسلامي مشاهده مي کنيم؛ مردم نيز با شعارهاي خود (همچون نهضت ما حسيني است و رهبر ما خميني است) به طور شفاف بر اين امر تکيه و تاکيد داشتند.

مقاله زير مي کوشد تا در حدود مقدورات، الهام گيري انقلاب اسلامي از قيام کربلا را به برررسي بنشيند:

انقلاب اسلامي پديده اي بي نظير ميان انقلابهاي بزرگ دنيا به شمار مي آيد. عظمت آن و شکوه حضور يکپارچه مردم براي پي ريزي نظامي الهي، پيش بيني تمامي استراتژيست ها و گزارشگران جهاني و منطقه اي را بر هم زد و آنان را مجبور به کرنش در مقابل انقلاب نمود. قطعا يکي از ويژگي هاي اصلي انقلاب، رنگ و بوي عاشورايي آن بود که در به هم زدن معادلات به نفع نيروهاي انقلابي تاثيري بسزا داشت.

ملت ايران در تمامي تحرکات سياسي فرهنگي خود به نحوي تحت تاثير پيام عاشورا است و اين طبيعي ترين بستر تحولات انقلابي در ايران اسلامي به شمار مي آيد. نگاهي به تحولات ايران در دوره رضاخان و محمدرضا پهلوي که هر دو به ستيز با اسلام و اقامه شعائر ديني در ايران برخاسته بودند و سرنوشت آن پدر و پسر از يک طرف و پيروزي انقلاب اسلامي به رهبري يک زعيم ديني از سوي ديگر تاثير مذهب و مولفه هاي ديني را در تحولات سياسي اجتماعي ايران آشکار مي سازد.

در آغاز نهضت اسلامي ، امام خميني به عنوان يک رهبر ديني با آگاهي از ظرفيتها و قابليتهاي تشکلهاي ديني که توسط خود مردم اداره مي شد بر بحث سازماندهي هيات هاي مذهبي ، استفاده بجا و مناسب از فرصتهاي وعظ و سخنراني و آگاه سازي مردم از طريق منابر در مناسبتهاي مذهبي توجه ويژه اي مبذول داشتند. عزيمت روساي هيئات مذهبي به قم و ملاقات با امام خميني در آستانه رفراندوم فرمايشي ششم بهمن 1341، تحولات بي نظيري را در نحوه و مضمون سخنرانيها و مداحيها در هيئات مذهبي ايجاد کرد. تکيه بر قيام و انقلاب بر ضد ظالمين ، مضمون اصلي اشعار مذهبي آن دوره شد و انقلابيون با تکيه بر حماسه عاشوراي حسيني موفق به جذب جوانان و آحاد مردم در نهضت امام خميني شدند. چند ماه قبل از محرم (1383 خرداد 42)طرح انقلاب سفيد در رفراندومي نمايشي به تصويب رسيد. نوروز سال 1342امام خميني عزاي عمومي اعلام کرد. در 2 فروردين 1342عوامل رژيم با هجومي وحشيانه به مدرسه فيضيه در قم و مدرسه طالبيه در تبريز تعدادي از طلاب را مورد ضرب و جرح قرار داده ، مدارس ديني را به ويرانه تبديل کردند.

پس از فاجعه فيضيه طرح سربازگيري از طلاب نيز به شدت اجرا شد. حوزه علميه قم پس از فاجعه فيضيه به مدت چهل روز تعطيل شد و پس از اربعين شهداي فيضيه و با مراجعه تدريجي طلاب کار خود را آغاز کرد. امام خميني ره طي سخناني به مناسبت شروع دروس حوزوي ، شاه ، عوامل رژيم پهلوي ، اسرائيل و آمريکا را مورد حمله قرار داد و از علما و مردم خواست که در مقابل مظالم رژيم پهلوي ساکت ننشينند.

امام خميني سپس در نامه اي به علماي تهران اعلام کردند: «حضرات آقايان توجه دارند اصل اسلام در معرض خطر است ، قرآن و مذهب در مخاطره است. با اين حال تقيه حرام است و اظهار حقايق ، واجب. «ولو بلغ ما بلغ» رژيم پهلوي نيز گستاخانه در مطبوعات و راديو به مراجع و علما توهين مي کرد. در چنين شرايطي محرم 1383 فرا رسيد. امام خميني پيش از آغاز محرم از وعاظ خواست سياستهاي ضد اسلامي شاه و همدستي آن را با اسرائيل مورد انتقاد قرار دهند. ايشان همچنان مقرر کردند که تا روز هفتم محرم مجالس وعظ و عزاداري به طور عادي منعقد گردد و در صورت عدم تسليم رژيم به خواسته هاي علما و مراجع ، به شدت از رژيم انتقاد کرده و با خواندن نوحه ها و مرثيه ها خاطره فاجعه مسجد گوهرشاد و مدرسه فيضيه را در اذهان مردم زنده نمايند.

متقابلا ساواک نيز با احضار وعاظ از آنان خواست که در مجالس عزاداري : 1- عليه شخص اول مملکت سخن نگويند 2- عليه اسرائيل مطلبي گفته نشود 3- مرتب به مردم نگويند که اسلام در خطر است.

امام خميني طي اعلاميه اي از وعاظ خواستند که بي توجه به اين تهديدات ، وظايف خود را انجام دهند. ايشان با آگاهي از تاثير شگرف عاشورا در مبارزه با ظلم و ستم ، در نامه اي به واعظ شهير حجت الاسلام فلسفي اظهار داشتند: «امروز روزي است که حضرات مبلغين محترم و خطبا معظم ، دين خود را به دين اثبات فرمايند... امروز روزي است که نظر مبارک امام زمان صلوات الله عليه به حضرات مبلغين دوخته شده است و ملاحظه مي فرمايند که آقايان به چه نحو خدمت خود را به شرع مقدس ابراز و دين خود را ادا مي فرمايند....»

با آغاز ماه محرم ، امام خميني ضمن انعقاد روضه خواني در منزل خود در طول دهه ، هر شب به يکي از مجالس عزاداري محلات قم مي رفتند و در هر جلسه يکي از همراهان ايشان سخنراني مي کرد و مردم را نسبت به اوضاع کشور مطلع مي ساخت. در عصر روز عاشورا امام خميني شخصا در مدرسه فيضيه که مملو از جمعيت عزادار بود حضور يافته و به رغم تهديدات رژيم سخنان مبسوطي عليه شاه ، اسرائيل و آمريکا ايراد کردند. امام در بخشي از سخنان خود که در جمع بيش از دويست هزار نفر مردم عزادار ايراد مي شد، خطاب به شاه گفتند: من به شما نصيحت مي کنم اي آقاي شاه! اي جناب شاه! من به تو نصيحت مي کنم. دست از اين اعمال و رويه بردار. من ميل ندارم که اگر روزي ارباب ها بخواهند که تو بروي ، مردم شکرگزاري کنند. من نمي خواهم تو مثل پدرت شوي.

.. نصيحت مرا بشنو، از روحانيت بشنو... از اسرائيل نشنو، اسرائيل به درد تو نمي خورد، بدبخت ، بيچاره!

استيضاح مردمي سخنان کوبنده امام ، شاه را نزد مردم تحقير کرد. در تهران مراسم عزاداري به تظاهرات سياسي گسترده عليه شاه و رژيم پهلوي تبديل شد، روز عاشورا در مسجد ترکها حجت الاسلام فلسفي طي سخنراني مهمي دولت علم را استيضاح کرد و آن را غيرقانوني دانست.

در روز عاشورا و فرداي آن ، خيابانهاي تهران مملو از جمعيت عزاداري بود که با در دست داشتن تصاوير امام خميني فرياد مي زدند: «خميني ، خميني خدا نگهدار تو بميرد، بميرد، دشمن خونخوار تو» هنگام عبور عزاداران از مقابل کاخ مرمر نيز شعار «مرگ بر اين ديکتاتور» از سوي مردمي که اشاره به کاخ شاه داشتند تکرار مي شد. محرم آن سال ، محرم عجيبي بود دسته هاي عزادار ياري امام خميني را همچون ياري سيدالشهداع در روز عاشورا مي دانستند و ايران و قم را کربلا :قم دشت کربلا، هر روزش عاشورا، فيضيه قتل گاه ، خون جگر علما، شد موسم ياري مولانا الخميني شهيد حاج مهدي عراقي در خصوص محرم و عاشوراي 1342 در کتاب ناگفته ها شرح مفصلي دارد ازجمله اينکه با مداحهاي معروف تهران که بقيه از آنها حرف شنوي داشتند نظير حاج عباس زريباف و حاج ناظم ملاقات کردند و از همه شان قول گرفتند که شعرهايي که مي سازند، نوحه هايي که مي گويند، همه اش در رابطه با مدرسه فيضيه باشد.

دم هاي عاشورايي

محسن رفيق دوست نيز خاطرات خود را از تظاهرات سياسي مذهبي اين ايام چنين بازگو مي کند: نزديک محرم که شد باز دستور حضرت امام آن موقع اين بود که در مراسم عاشورا از آن سال موضوعات روز مطرح بشود که دم روز بعد داده شود، يکي از چيزهايي که من يادم است يک دمي ساخته بود مرحوم خوشدل که حتما معروف است «قم گشته کربلا، هر روزش عاشورا، فيضيه قتل گاه ، خون جگر علما، شد موسم ياري مولانا الخميني ، يا صاحب الامر» آن موقع ما با يک عده از دوستانمان توي بني فاطمه بوديم ، حالا يادم است که روز قبل از تاسوعا يعني شب تاسوعا، توي خيابان هفده شهريور فعلي و شهباز آن موقع ظاهرا يا خانه حاج کاظم خوشگره بود يا خانه حاج تقي وهاب آقايي يکي از اين دو تا هر دوي آنها خدا رحمتشان کند از مومنين تهران بودند ما جوانها جمع شديم توي يک اتاق و اين دم را به اصطلاح تمرين کرديم.

..، آن موقع حالا توي آن هيئتها يواش يواش اين جسارت پيدا مي شد که شعار انقلابي بدهند فرداي آن روز که رفتيم بازار با هم قرار گذاشتيم سر يک ساعت معيني شروع کرديم و اين دم را توي هيئت بني فاطمه که يکي از بزرگ ترين هيئتها و دسته جات تهران بود داديم ، روز عاشورا هم داديم و خوب همان وقت که توي بازار داشتيم مي آمديم ، يک دسته ديگر هم مي آمد به نام دسته قنات آباد که باز به هم خورديم ؛ آنها يادم است که اين دم را مي دادند که «يحلل عالم يحلل عالم ، يحلل خميني زعيم الاعظم» - «اي اهل عالم ، يا اهل عالم ، خميني زعيم اعظم است» باز آنها هم اين دم را مي دادند که ديديم نه ، اين کار عموميت دارد و دسته جات مختلف دارند اين دم را مي دهند.

شب که آمديم هيئت بني فاطمه هم با بزرگاني مثل شهيد عراقي و اينها در ارتباط بوديم از دو روز قبلش بحث يک دسته سياسي مطرح شده بود که بعد تصميم گرفتيم که يک دسته اي را راه بيندازيم از مسجد حاج ابوالفتح تهران به طرف دانشگاه و اين از روز تاسوعا اعلام شد توي جاهاي مختلف ، دسته جات مختلف که يک چنين دسته اي حرکت مي کند.

در يازدهم محرم نيز دانشجويان دانشگاه تهران به جمع تظاهرکنندگان پيوستند. رژيم پهلوي که وحشت زده شده بود تصميم گرفت براي خاتمه دادن به قيام مردمي ، رهبر نهضت و روحانيون انقلابي را دستگير نمايد. در نيمه شب دوازدهم محرم ماموران ساواک با هجوم به منزل امام خميني ، ايشان را دستگير و به تهران منتقل کردند. در روز 15 خرداد (12محرم)، مردم پس از اطلاع از دستگيري امام خميني به خيابانها ريخته و عليه شاه دست به تظاهرات زدند. شعارهاي مرگ بر شاه ، درود بر خميني فضاي شهرهاي ايران را پر کرده بود.

در قم تظاهرات مردم به خاک و خون کشيده شد. تهران ، شيراز، مشهد، ورامين و... نيز به صحنه درگيري گسترده مردم با عوامل رژيم تبديل شد. در تهران همزمان با کشتار مردم در ميدان ارگ ، راديوي تهران عوامفريبانه نوحه هاي مذهبي پخش مي کرد! اما مردم حاضر در خيابانهاي تهران در اعتراض به دستگيري رهبرشان با اشاره به کاخ شاه ، مرگ را براي دشمن امام خميني آرزو مي کردند. دکتر باستاني پاريزي با اشاره به اينکه صحنه گردان کشتار مردم در پانزده خرداد يعني اسدالله علم فرزند کسي بود که خود در عزاداري سيدالشهدا(ع) شرکت کرده و در رثاي آن امام همام شعر نيز سروده است به تفاوت روش پدر و پسر به اين شکل اشاره مي نمايد:بعد از شوخي تقدير، يکي از شوخيهاي تاريخ هم اين است ، که فرزند گوينده شعر «حسين آن سرور خوبان و شمع جمع محفل ها»، کارش به آنجا برسد که روز عاشورا، شمع محفل و رئيس دولتي باشد که مامور بود عاشوراي خونين 15( 1383خرداد 1342 ش / 4 ژوئن 1963) را به وجود آورد، و عجيب آنکه درست در همان لحظاتي که آن رئيس دولت ، از شمال ، فرمان حمله به تظاهرکنندگان ميدان ارگ کنار اداره راديو مي داد، راديو تهران ، يکي از مهيج ترين نوحه هاي يغماي جندقي شاعر کوير را، به تکرار، با امواج خود پخش مي کرد.

در تاريخ ايران بعد از اسلام ، فرمانرواياني که عاشورا را نشناخته اند اغلب صدمه آن را خورده اند. در بازيهاي سياسي روزگار ما نيز، امير شوکت الملک عاشورا را شناخته بود که با آن همه نزديکي به دستگاه رضاشاهي ، باز سر سالم به گور برد، در حالي که جانشين او، چنان مي نمايد که عاشورا را نشناخته بود، و يا اينکه شناخته بود، ولي آن را به بازي و شوخي گرفته بود. امير شوکت الملک ، روز عاشورا، به محل مدرسه شوکتيه که محل تشکيل دسته هاي مذهبي بود مي رفت ، و در آنجا در چادرهايي که براي همين منظور نصب شده بود توقف مي کرد تا مراسم عزاداري به پايان مي رسيد.8 تلاشهاي ساواک در 16 خرداد 1342ش يعني يک روز پس از کشتار مردمي که با تاسي به سرور آزادگان به ميدان مبارزه با ظلم و ستم و يزيد زمان آمده بودند، رژيم که از تمامي وسايل براي از بين بردن شعائر حسيني استفاده مي کرد با هماهنگي ساواک از طريق مجله روشنفکر مصاحبه اي با محمدحسن شريعت سنگلجي برادر شريعت سنگلجي معروف که داراي گرايشهاي وهابي بود و در دوره اختناق رضاخاني آزادانه به تبليغات ضد شيعي مي پرداخت ، ترتيب داد.

وي طي آن مصاحبه شعائر حسيني را خرافات قلمداد کرد. شريعت سنگلجي در دوره رضاخان نيز با حمايت او عليه تشيع فعاليت مي کرد.با فرا رسيدن محرم 1384 قمري و اولين سالگرد کشتار پانزده خرداد ، رژيم شاه با تهديد و ارعاب از وعاظ خواست که پيرامون مسائل سياسي گفت وگو و وعظ ننمايند. امام خميني و جمعي از علما طي اعلاميه اي ضمن اعلام انزجار از رژيم و اسرائيل ، 15 خرداد را عزاي ملي اعلام کردند. در تهران در روز عاشورا مردم دست به تظاهرات زدند که منجر به درگيري با مامورين و دستگيري عده اي شد. در سال هاي بعد به ويژه سال هايي که محمدرضا پهلوي قدرت بيشتري پيدا کرده بود با وجود تضييقاتي که رژيم براي عزاداران حسيني ايجاد مي کرد هيچ گاه نتوانست از برگزاري مراسم عزاداري جلوگيري کند. سيزده سال پس از تبعيد امام ، محرم 1398 که مصادف با آذر و دي ماه 1356 بود فرا رسيد. رژيم در فاصله زماني 15 خرداد 1342 تا 1356 با تکيه بر حمايت بيگانگان و درآمدهاي نفتي ، انواع و اقسام سياستهاي ضد ملي و ضد فرهنگي را براي بسط سلطه بيگانگان و ارزشهاي ضدديني به کار بست ، برپايي مراسم گوناگون ضدديني نظير جشن هنر شيراز، تغيير تقويم ، پخش برنامه هاي مبتذل از تلويزيون و ترويج فحشا و منکرات در روزنامه ها و مجلات و سينماها و... از يک سو و وابستگي سياسي و اقتصادي به بيگانگان و سرکوب و خفقان حاکم بر کشور از سوي ديگر، جامعه را آماده انفجار ساخته بود. شهادت آيت الله حاج آقا مصطفي خميني در آستانه محرم 1398 موجب شد در جلسات ماه محرم مجددا نام امام خميني بر زبانها جاري گردد.

رژيم شاه در اقدامي عجولانه در 27 محرم 17 / 1398 دي ماه 1356 با درج مقاله اي در روزنامه اطلاعات ، امام خميني و قيام کنندگان پانزده خرداد را مورد اهانت قرار داد.

عکس العمل مردم و طلاب نسبت به اين اقدام رژيم بلافاصله در قالب تظاهرات در قم بروز پيدا کرد. محرم ؛ گسترش انقلاب دو روز بعد در 19 دي ماه در حالي که ماه محرم هنوز به پايان نرسيده بود، تظاهرات طلاب و مردم در قم به خاک و خون کشيده شد. رژيم شاه با توجه به تجربه 15 خرداد تصور مي کرد اين بار نيز با سرکوب مردم مي تواند موج اعتراضات مردمي را فرو بنشاند. غافل از آنکه ملت عاشورايي ايران با استفاده از فرهنگ عاشورا، دست از مبارزه برنداشته و با تکيه بر تجربيات قبل ، حرکت جديدي را براي سرنگوني رژيم وابسته به بيگانگان آغاز کرده بودند. امام خميني طي پيامي ، قيام 29 محرم 1398 را ادامه قيام 15 خرداد 1342 دانست و اقدام رژيم را محکوم کرد.

مردم مبارز ايران با استفاده از سنت ديني برپايي اربعين که خود بخشي از شعائر حسيني است قيام مردم قم را به تبريز، يزد، کرمان و سراسر ايران گسترش دادند و بدين ترتيب سال سرنوشت ساز 1357فرا رسيد. عيد نوروز 1357مصادف با چهلم شهداي تبريز شد و عزاي عمومي اعلام گرديد.

ماه رمضان 1357 و نماز عيد فطر آن سال نشان داد که رژيم شاه فاقد هر نوع مقبوليتي نزد مردم بوده است. رژيم شاه که دچار درماندگي شده بود، يک بار ديگر سعي کرد با آزمايش روشهاي خشونت آميز به قيام مردم ايران خاتمه بدهد. در 17 شهريور 1357 ميدان ژاله که از آن پس ميدان شهدا ناميده شد به کربلاي ديگري تبديل گرديد و زن و مرد و کودک حاضر در ميدان به جرم اسلام خواهي و عدالت طلبي به گلوله بسته شدند. از 17 شهريور تا 10 آذر که مصادف با اول محرم الحرام 1399 بود اتفاقات مهمي در ارتباط با انقلاب اسلامي رخ داد. اعلام حکومت نظامي و تشديد برخورد با مردم مسلمان ايران ، هجرت امام خميني از نجف به پاريس ، اعتصاب کارگران و کارمندان دولت ، فاجعه مسجد جامع کرمان ، کشتار دانش آموزان و دانشجويان در سيزدهم آبان و تشکيل دولت نظامي ارتشبد ازهاري اتفاقاتي بود که در خلال اين ماهها رخ داده بود.

ارتشبد ازهاري که براي قلع و قمع مردم با دولتي نظامي به صحنه آمده بود به سانسور گسترده مطبوعات و راديو و تلويزيون مبادرت ورزيد. گسترش اعتصابات در دوره 61 روز نخست وزيري او دولت را مستاصل ساخت. 25 روز پس از آغاز به کار دولت نظامي ازهاري ، محرم 1399 فرا رسيد. در شب اول محرم طي تظاهراتي بي سابقه و منحصر به فرد مردم ايران با سر دادن شعار «الله اکبر» و «لا اله الا الله» بر روي بام هاي منازل خود دولت نظامي و ماموران آن را مات و مبهوت کردند. از همان شب علاوه بر تظاهرات بر روي بامهاي منازل ، تظاهرات خياباني نيز به شکل گسترده اي آغاز شد که به شهادت عده اي از عزاداران حسيني منجر شد.

امام خميني طي پيامي کشتار مردم در اول محرم 1357 را محکوم و ارتباط قيام ملت ايران با حماسه عاشورا را اين گونه ترسيم نمود: اين ملت ، شيعه بزرگ ترين مرد تاريخ است که با تني چند، نهضت عظيم عاشورا را بر پا نمود و سلسله اموي را براي ابد در گورستان تاريخ دفن فرمود و به خواست خداي تعالي ، ملت عزيز و پيرو بحق امام عليه السلام ، با خون خود سلسله ابليسي پهلوي را در قبرستان تاريخ دفن مي نمايد و پرچم اسلام را در پهنه کشور بلکه کشورها، به اهتزاز درمي آورد. امام خميني طي مصاحبه اي با روزنامه فاينشنال تايمز به تاريخ 1357.9.8 در خصوص مبارزه با رژيم در ماه محرم برنامه مبارزه را ترسيم مي نمايد: سوال : برنامه شما، نظر و رهنمودتان براي طرفدارانتان در ماه محرم چيست؟ جواب: من در مورد محرم به دوستانم دستور داده ام و به آنان گفته ام که مجالس را هر چه بيشتر بايد برپا نمايند و مراسم اين ماه را بدون اجازه از دولت انجام دهند و اگر دولت جلوگيري کرد در خيابانها و کوچه ها و خارج تکايا مسائل روز را بگويند و نهضت را ادامه دهند.