۰۳ آذر ۱۴۰۳ ۲۲ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۱۶ : ۱۱
بررسی علت ازدواج امام جواد با دختر مأمون
مأمون درباره امام جواد(ع) به هر حيله اى دست زد، اما به هيچ نتيجه اى نرسيد؛ بلكه تمام حوادث موجب عظمت و شهرت بيشتر آن حضرت گرديد. يكى از عللى كه معتصم ـ خليفه عباسى ـ بعد از مأمون نتوانست وجود پربركت امام جواد(ع) را تحمل كند، همين اشتهار وى و پيروان آن حضرت بود. از اين رو، نقشه مسموم ساختن آن حضرت را به كمك امالفضل پياده كرد.
عقیق: یکی از مهمترین ویژگیهای دوران جدید، شبهه است. برخی با بیان راست ناقص یا دروغ و ... شبهاتی را به عمد و ناآگاهی ایجاد و به فکر برخی از افراد که کم اطلاع هستند و یا نمی توانند پاسخ درخوری برای این شبهات بیابند سعی در تزلزل ایمان و اعتقاد آنها به مبانی دینی دارند. این عرصه به قدری گسترش یافته و پایه های دینی برخی از افراد را آسیب زده که می توان عصر جدید را عصر شبهه نامید. یکی از مهمترین آسیبها همان بیان راست ناقص است که به علت بیان ناقص داستان و روایت زمینه ایجاد شبهاتی را فراهم می کند. همان طور که می دانید ضرورت پاسخ به این شبهات باعث شده که مؤسسات و نهادهای مرتبط برای پاسخگویی به شبهات دینی ایجاد شده است. در مورد زندگی امام جواد(ع) هم شبهات مختلفی مطرح است. یکی از این شبهات این است که مي‌گويند: زن اصلي امام جواد(ع )، دختر مأمون خلیفه عباسی بنام زينب ام الفضل بود كه با تحريك معتصم امام را كشت. وقتي مأمون پدر امام جواد يعني حضرت رضا(ع) را شهيد كرد، چطور امام جواد تن به ازدواج با دختر وي داد و يا به زندگي با دختر مأمون ادامه داد؟برای پاسخ به این شبهه توجه به نکات ذیل ضروری است: در سنت برخي از معصومان و رهبران ديني مسائلي وجود دارد كه از اسرار الهي بوده و شناخت آن مشكل است، مانند كشتن كودكي توسط حضرت خضر كه مورد اعتراض حضرت موسي(ع) قرار گرفت، اما حكمت آن، حفظ ايمان جامعه بود. ازدواج امام جواد(ع) با دختر مأمون نيز از مسائلي است كه اظهار نظر قطعي درباره آن مشكل است؛ ولي مي توان برخي عوامل را تأثيرگذار دانست. ازدواج امام جواد(ع) با ام الفضل هم از ناحيه حضرت قابل بررسي است و هم از ناحيه مأمون كه چه اهدافي از ازدواج دختر خود با امام جواد(ع) داشت؟
مأمون چون در ميان سلسله تنگناها و شرائط دشوار سياسى قرار گرفته بود، براى رهايى از اين تنگناها، تصميم گرفت خود را به خاندان پيامبر(ص) نزديك سازد و بر همين اساس با تحميل وليعهدى بر امام هشتم مىخواست سياست چندبعدى خود را به مورد اجرا بگذارد. از سوى ديگر، عباسيان از اين روش مأمون كه احتمال مىرفت خلافت را از بنى عباس به علويان منتقل سازد، سخت ناراضى بودند و به همين جهت به مخالفت با او برخاستند و چون امام توسط مأمون مسموم و شهيد شد آرام گرفتند و خشنود شدند و به مأمون روى آوردند.
مأمون كار زهر دادن به امام را بسيار سرّى و مخفيانه انجام داده بود و سعى داشت جامعه از اين جنايت آگاهى نيابد و از همين رو براى پوشاندن جنايات خود تظاهر به اندوه و عزادارى مىكرد، اما با همه پرده پوشى و رياكارى، سرانجام بر علويان آشكار گرديد كه قاتل امام جز مأمون كسى نبوده است، لذا سخت دل‌آزرده و خشمگين شدند و مأمون بار ديگر حكومت خويش را در معرض خطر ديد و براى پيشگيرى از عواقب امر، توطئه ديگرى آغاز كرد و با تظاهر به مهربانى و دوستى نسبت به امام جواد(ع) تصميم گرفت دختر خود را به حضرت تزويج كند تا استفاده اى را كه از تحميل وليعهدى بر امام رضا(ع) در نظر داشت از اين وصلت نيز به دست آورد.
بر اساس همين طرح بود كه امام جواد(ع) را در سال 204 ه. ق يعنى يكسال پس از شهادت امام رضا(ع) از مدينه به بغداد آورد و به دنبال مذاكراتى كه در جلسه مناظره امام با يحيى بن اكثم گذشت، دختر خود «ام الفضل» را به همسرى حضرت درآورد!
انگيزه هاى مأمون
اين ازدواج كه مأمون بر آن اصرار داشت، كاملا جنبه سياسى داشت و مى توان دريافت كه وى از اين كار چند هدف ياد شده در زير را تعقيب مى كرد:
1- با فرستادن دختر خود به خانه امام، آن حضرت را براى هميشه دقيقا زير نظر داشته باشد و از كارهاى او بي خبر نماند (دختر مأمون نيز به راستى وظيفه خبرچينى و گزارشگرى مأمون را خوب انجام مى داد و تاريخ شاهد اين حقيقت است)
2- با اين وصلت، به خيال خام خويش، امام را با دربار پرعيش و نوش خود مرتبط و آن بزرگوار را به لهو و لعب و فسق و فجور بكشاند و بدين ترتيب بر قداست امام لطمه وارد سازد و او را در انظار عمومى از مقام ارجمند عصمت و امامت ساقط و خوار و خفيف نمايد!
3- با اين وصلت علويان را از اعتراض و قيام بر ضد خود باز دارد و خود را دوستدار و علاقه مند به آنان وانمود كند (پيشواى نهم حضرت امام محمد تقى(ع)، مؤسسه در راه حق، قم، 1366 ه. ش، ص 38).
4-هدف چهارم مأمون، عوام‌فريبى بود؛ چنانكه گاهى مى گفت: من به اين وصلت اقدام كردم تا ابو جعفر(ع) از دخترم صاحب فرزند شود و من پدر بزرگ كودكى باشم كه از نسل پيامبر(ص) و على بن ابى طالب(ع) است، اما خوشبختانه اين حُقّه مامون نيز بى نتيجه بود زيرا دختر مأمون هرگز فرزندى نياورد (ابن واضح، تاريخ يعقوبى، نجف، المطبعة الحيدرية، 1384 ه. ق، ج 3، ص 189-ابن شهر آشوب، مناقب آل ابيطالب، قم، المطبعة العلمية، ج 4، ص 380. مأمون قبلا هم به همين منظور يكى از دختران خود را به امام هشتم تزويج كرده و در آن مورد نيز ناكام مانده بود!) و فرزندان امام جواد(ع) همگى از همسر ديگر امام بودند. اينها انگيزه هاى مامون از اين ازدواج بود. حال بايد ديد امام جواد(ع) چرا با اين ازدواج موافقت كرد؟
از آنجا كه بى هيچ شكى، امام اهداف و مقاصد واقعى مأمون را از اين گونه كارها مى دانست و نيز مى دانست كه او همان كسى است كه مرتكب جنايت بزرگ قتل پدرش امام رضا(ع) شده، به نظر مى رسد كه موافقت امام با اين ازدواج عمدتا بر اثر فشارى بوده است كه مأمون از پيش بر امام وارد كرده بوده است، زيرا ازدواجى اين چنين، تنها به مصلحت مأمون بوده است نه به مصلحت امام! نيز مى توان تصور كرد كه نزديكى امام به دربار مى توانست مانع شهادت حضرت از طرف معتصم و عامل پيشگيرى از سركوبى سران تشيع و ياران برجسته امام توسط عوامل خليفه باشد و اين، به يك معنا مى توانست شبيه قبول وزارت هارون از طرف على بن يقطين يار باوفاي امام كاظم(ع) يعنى نفوذ در دربار خلافت به نفع جبهه تشيع باشد.(سيره پيشوايان، ص556)
در روايت آمده: مأمون درباره ابو جعفر(امام جواد(ع)) به هر حيله اى دست زد، اما به هيچ نتيجه اى نرسيد(بحارالانوار، ج 50، ص61)؛ بلكه تمام حوادث موجب عظمت و شهرت بيشتر آن حضرت گرديد. يكى از عللى كه معتصم ـ خليفه عباسى ـ بعد از مأمون نتوانست وجود پربركت امام جواد(ع) را تحمل كند، همين اشتهار وى و پيروان آن حضرت بود. از اين رو، نقشه مسموم ساختن آن حضرت را به كمك امالفضل پياده كرد.
«حسين مكاري»، يكي از ياران امام جواد، مي گويد: در بغداد خدمت امام جواد(ع) شرفياب شدم و زندگيش را ديدم. در ذهنم خطور كرد كه، «اينك كه امام به اين زندگي مرفه رسيده است هرگز به وطن خود، مدينه، باز نخواهد گشت». امام لحظه اي سر به زير افكند، آنگاه سر برداشت و در حالي كه رنگش از اندوه زرد شده بود، فرمود: اي حسين! نان جوين و نمك خشن در حرم رسول خدا( ص) نزد من از آنچه مرا در آن مي بيني محبوبتر است. (راوندي، الخرائج والجرائح، تصحيح و تعليق: حاج شيخ اسدالله رباني، انتشارات مصطفوي، ج 1، ص 344 ؛ مجلسي، بحار الأنوار، تهران، المكتبه الاسلاميه، 1395 ه.ق، ج 50، ص 48 ؛ قزويني،، سيد كاظم، الامام الجواد من المهد اًّلي اللحد، الطبعه الأولي، بيروت، مؤسسه البلاغ، 1408 ه.ق، ص 152).
در نتيجه بي ترديد فعاليتهاي ائمه(ع) ريشه در انجام تكاليف الهي داشته و همه فعاليتهاي آنان مبتني بر مصالح است. شايد علت ازدواج امام جواد(ع) با ام الفضل براساس تكليف بوده است. ائمه(ع) تكليف گراترين انسانها بوده و در برابر انجام دستور الهي مطيع ترين انسانها بودند. از اين رو هر گاه براي ائمه از سوي خداوند تكليف تعيين مي شد، انجام مي دادند، گرچه انجام تكليف به ظاهر براي برخي خوشايند نبوده و حتي عمل ائمه(ع) را زير سؤال مي برند. شايد ازدواج امام جواد(ع) با دختر مأمون نوعي تكليفي بود كه تعيين شده بود شايد امام جواد(ع) با اين ازدواج در صدد خدمت به مردم و حفظ دين بود؛ امام با نفوذ در مركز حكومت سعي مي كرد كه شيعيان حفظ شده و تا اندازه اي از سياست دين ستيزي مأمون جلوگيري نمايد و به جامعه ديني خدمت كند. با اتخاذ سياستهاي منطقي به رغم آنكه با ام الفضل ازدواج نمود، تحقق اهداف مأمون را در خصوص ازدواج دخترش غير ممكن ساخت.*
نویسنده: سیدعظیم اسماعیل زاده
منبع:مهر
گزارش خطا
