بازی نور در آیینه های شکسته

عقیق:آینه‌های شیشه‌ای برای نخستین بار در شهر صیدای لبنان سده‌ اول میلادی ساخته شد و در سده‌های دوم و سوم جای آینه‌های فلزی و سیم‌اندود را گرفت. معمولاً در ایران، در شهرهایی که مرکز فلزکاری بود، آینه ساخته می‌شد. در سده‌های نخستین هجری، همدان از مهم‌ترینِ این مراکز بود. فارس در سده‌های سوم و چهارم و شهرهای بزرگ خراسان و سیستان در سده‌های ششم تا هشتم جزو مراکز فلزکاری بودند که به ساخت آینه نیز پرداختند.
در آغاز، آینه‌کاری بناها در ایران به عنوان یک هنر تزیینی و تفننی در کاخ‌ها و دیوان‌خانه ها به دست هنرمندان انجام می‌شد. بنای دیوانخانه‌های شاه تهماسب در قزوین که ساخت آن 951ق آغاز شد و در 965 ق پایان گرفت. کاخ آینه‌ شاه‌صفی و کاخ چهل‌ستون شاه‌عباس دوم در اصفهان از جمله نخستین بناهایی بود که با آینه زینت یافته‌اند.
هنر آینه‌کاری در قرن 13ق/ 19م رواج بیشتری یافت و جام‌های شیشه به منظور استفاده در آینه‌کاری از آلمان به ایران وارد می‌شد و آینه‌گران اصفهانی آنها را با جیوه‌اندود و به آینه تبدیل می‌کردند. این هنر که در دوره‌ قاجار به ویژه در زمان ناصرالدین‌شاه از گسترش و رونق خاصی برخوردار شده بود، به عنوان یکی از تزیینات وابسته به معماری در بسیاری از بناهای مذهبی و حکومتی معمول گشت.

* پیشینه‌ آینه‌کاری در حرم مطهر
اولین آینه‌کاری در زیر گنبد روضه‌ منوره در دوره‌ ناصرالدین شاه و تولیت عضدالملک به دستور میرزا محمدصادق قائم مقام در سال 1275ق انجام گرفت.
در این دوره آثار تزیینی موجود از دوره‌ صفوی با آینه پوشش یافت. مقرنس سقف با آینه‌های منقوش با اشکال مختلف و اسلیمی‌هایی به رنگ‌های طلایی و نقره‌ای و لاجوردی و شنگرفی تزیین شد و کتیبه‌ گچ‌بری با مضمون سوره‌ جمعه که در قسمت پاکار گنبد قرار گرفته و به خط ثلث جلی از علی‌رضا عباسی است با آینه زینت یافت. به تدریج دیگر رواق‌ها و بناهای اطراف روضه‌ منوره نیز با آینه‌کاری‌های هنرمندانه‌ای آراسته شد چنان که اوج هنر آینه‌کاری این دوره را تزیینات دارالسیاده ذکر کرده‌اند. این رواق با طرح‌های گره، اسلیمی و ختایی و ترنج‌بندی، خط و کتیبه با استفاده از آینه‌های رنگی آراسته شده است.

* شیوه‌های آینه‌کاری
در ابتدا کاربرد آینه در معماری به صورت نصب جام‌های یکپارچه بر بدنه‌ بنا معمول بود و استفاده از جام‌های نازک آینه به هنرمندان خلاق ایرانی این امکان را داد که آن را در صورت لزوم به اشکال هندسی و منحنی ببرند و طرح‌های نویی از انواع گره‌ها و مقرنس‌ها و نقوش گیاهی بیافرینند. یکی از رایج‌ترین طرح‌های تزیینی آینه‌کاری «طرح گره» است. در ایران این هنر با گره‌سازی چنان در هم آمیخته که در بیشتر فضاهای آینه‌کاری شده، استفاده از انواع گره مشاهده می‌شود.
در پایان سده‌ 13ق/ 19م قطعه‌های کوچک آیینه به صورت الماس‌تراش(دو مثلث سه پهلو برابر که از گوشه به هم چسبیده‌اند) در تالار آینه‌ کاخ گلستان و تالارها و اتاق‌های شمس‌العماره با ظرافت و زیبایی بسیار مورد استفاده قرار گرفتند. در آغاز قرن 14ق هنرمندان آینه‌کار دو اثر کم‌نظیر، یکی آینه‌کاری دارالسیاده در مشهد و دیگری ایوان صحن آستانه حضرت معصومه سلام‌ا... علیها را در قم پدید آوردند.
در حرم مطهر حضرت رضا(ع) از شیوه‌های متنوعی در هنر آینه‌کاری استفاده شده است. یکی از روش‌های سنتی که هنوز آثار آن در بعضی قسمت‌های حرم مطهر (بخشی از بدنه توحیدخانه و نمای غرفه‌های اطراف صحن انقلاب) مشاهده می‌شود، کاربرد قطعات آینه به شکل‌های هندسی و گیاهی است که به صورت تزیینی در گچ نشانده شده است.
امروزه نیز یکی از شیوه‌های آینه‌کاری استفاده از گچ و آینه به صورت توأمان است. با این تفاوت که در حال حاضر زمینه با آینه و طرح‌های گل و برگ از گچ به صورت برجسته ایجاد می‌شود. گاهی گچ‌بری روی آینه، با نقاشی نیز همراه است که این شیوه نیز آینه‌ تصویر نامیده می‌شود. استفاده از گچ و آینه را در تزیین رواق‌های دارالرحمه و دارالهدایه با به‌کارگیری طرح گره می‌توان مشاهده کرد. همچنین در رواق دارالولایه سطوح تزیین شده با گچ و آینه توسط استاد ابوالقاسم ملکی و دیگر هنرمندان آستان قدس رضوی ساخته شده است که آن را به عنوان یکی از طرح‌های شاخص این هنر در دوره معاصر می‌توان به شمار آورد.
شیوه‌ دیگری که در تزیین زیرگنبد روضه‌ منوره و رواق‌های دارالسیاده و دارالعباده و توحیدخانه، بسیار مورد استفاده قرار گرفته، آینه‌کاری با شیشه‌های رنگارنگ است. در این شیوه طرح‌های گل و بوته، ترنج و نیم‌ترنج از آینه و شیشه‌های رنگی به حالت منحنی گرد یا بادامی‌شکل بریده شده بر زمینه آینه یا شیشه چسبانده می‌شود.
استفاده از کتیبه‌های آینه‌ای نیز در تزیین رواق‌های حرم در دوره معاصر بخش مهمی از هنر آینه‌کاری را به خود اختصاص داده است.
در حال حاضر تقریباً بیشتر تزیینات معماری از آینه‌کاری سهمی را به خود اختصاص داده‌اند که اگر بخواهیم این فضاها را به لحاظ قدمت و غنای آینه‌کاری در اولویت قرار دهیم، عبارتند از روضه‌ منوره، مسجد بالاسر، دارالسیاده، دارالحفاظ، دارالسلام، توحیدخانه، دارالفیض، دارالاخلاص، دارالسعاده، دارالضیافه، رواق راهرو کشیک‌خانه، شیخ بهایی، دارالشکر، دارالسرور، دارالذکر، دارالعزه، دارالزهد، دارالعباد، دارالشرف، دارالولایه، دارالرحمه و دارالهدایه.
با ساخت رواق های جدید در مجموعه بناهای حرم مطهر، شیوه های جدید آینه کاری از جمله استفاده از آینه کوژ(آینه کپ) نیز بکار گرفته شد. آینه کاری در رواق های تازه تأسیس حرم مطهر، جلوه های بی نظیری از هنر ایرانی اسلامی را به نمایش گذاشته است تا آن جا که می توان آینه کاری را محور هنری این رواق ها دانست.

منبع:قدس

211008