۰۲ آذر ۱۴۰۳ ۲۱ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۰۸ : ۱۷
سخنرانی پناهیان در مصلای تهران درباره «هدایت الهی»/1
آیا خداوند ما را تربیت می‌کند یا هدایت؟
قرآن ما را هدایت می‌کند، حتی بدون اینکه بدانیم چگونه این کار را انجام می‌دهد. با اینکه ما نمی‌دانیم تلاوت آیات قرآن چه آثاری بر روح ما دارد ولی این آیات تأثیر خود را بر ما خواهند داشت. قرآن فراتر از معانی و مفاهیمی که از آن درک می‌کنیم، بر ما تأثیر می‌گذارد.
عقیق:حجت الاسلام علیرضا پناهیان در شب‌های ماه مبارک در مصلای بزرگ امام خمینی با موضوع «خدا چگونه انسان را هدایت می‌کند؟» سخنرانی خواهند کرد. در ادامه گزیده‌ای از مباحث مطرح شده در جلسه اول را می‌خوانید.******
مفهوم «هدایت» را غریب گذاشته‌ایم/ آن مقدار که مفهوم هدایت برای ما تکرار شده، با آن آشنا نیستیم
· مفهوم «هدایت» از مفاهیم بسیار مهمی است که به خاطر تکرار فراوان در ذهن ما حضور دارد، ولی احتمالاً به میزانی که برای ما تکرار شده و در ذهنمان حضور دارد، با آن آشنا نیستیم. هدایت، کار خدا و کار اولیاء خدا و همچنین یکی از اوصاف قرآن کریم است.
· مفهوم «هدایت» در 268 آیۀ قرآن کریم مذکور آمده و حدود 300 نوبت در این کتاب شریف تکرار شده است. لذا باید خوب شناخته شود. کلمات قرآن، معنای عمیقی دارند و ما نمی‌توانیم از کنار کلمات خداوند متعال به این سادگی عبور کنیم.
· جای تأسف است که چرا ما مفهوم بسیار زیبا و لطیف «هدایت» را اینقدر غریب گذاشته‌ایم؟! وقتی بهترین کلمات در بهترین معانی در قرآن کریم استفاده شده‌اند، چرا ما باید از این کلمات صرف نظر کنیم و به کلمات دیگری بپردازیم که آن کلمات یا اصلاً در دین استفاده نشده‌اند یا اینکه خیلی کم استفاده شده‌اند؟
چرا در قرآن و روایات، به جای کلمۀ «تربیت» از کلمۀ «هدایت» استفاده شده؟
· یکی از مفاهیم و واژه‌هایی که معمولاً به جای واژۀ «هدایت» از آن استفاده می‌کنیم، واژۀ «تربیت» است. چرا در قرآن کریم و روایات زیاد از مفهوم «تربیت» استفاده نشده است، و بیشتر از کلمۀ «هدایت» شده؟
· در روایات کلمۀ «تربیت» اندک به کار رفته و غالباً نیز برای رابطۀ مادر با طفل شیرخوار. همان‌طور که می‌دانید طفل شیرخوار از خودش اراده‌ای ندارد و با آگاهی حرکت نمی‌کند، بلکه مادر با طفل شیرخوار به نوعی «جبری» رفتار می‌کند. لذا کلمۀ «تربیت» را برای یک انسان عاقل، بالغ و کامل استفاده نمی‌کنند. در زبان فارسی، کلمۀ «تربیت» (و معادل آن «پرورش») دربارۀ موجوادت بدون عقل مانند «گل و گیاه» یا «اندام و بدن انسان» نیز استفاده می‌شود؛ مثل عبارت «تربیت بدنی». و شاید دلیلش این باشد که در متون دینی قدیمی ما، زیاد از کلمۀ «تربیت» (دربارۀ روح انسان) استفاده نشده، بلکه بیشتر از کلمۀ «هدایت» استفاده شده است.
· وقتی خداوند انبیائش را رشد می‌دهد، رشد آنها را با استفاده از همین کلمۀ «هدایت»، بیان می‌فرماید. (قُلْ إِنَّنىِ هَدَانىِ رَبىِّ؛ انعام/ 161) اصلاً ما از خداوند متعال غیر از هدایت چه چیزی می‌خواهیم؟! و در این عالم چه چیزی غیر از هدایت الهی را باید بفهمیم؟!
تناسب هدایت با ماه رمضان
· دربارۀ تناسب مفهوم هدایت با ماه مبارک رمضان به ذکر یک نکته اکتفا می‌کنیم. در قرآن کریم یک آیه داریم که نام ماه مبارک رمضان به طور صریح بیان شده است. در این آیه سه بار از کلمۀ «هدایت» (به صورت‌های مختلف) استفاده شده است. در آنجا می‌فرماید: «ماه رمضان که قرآن در آن نازل شده است، قرآنی که برای مردم هدایت است، و بیّناتی از هدایت و فرقان دارد (بینش جداکنندۀ بدی‌ها از خوبی‌ها) ... بعد از ماه رمضان به خاطر اینکه خدا شما را هدایت کرد، تکبیر بگویید؛ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ... وَ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ» (بقره/ 185). در این آیه که دربارۀ ماه مبارک رمضان است، سه مرتبه از تعبیر هدایت استفاده شده است.
· «هدایت» کلمه‌ای است که تمام لطافت پروردگار عالم با بنده‌اش را در بر می‌گیرد. خداوند چقدر لطیف و حکیم و بصیر است؟ خداوند چقدر بنده‌اش را دوست دارد؟ بیایید در کلمۀ «هدایت» غرق شویم و ببینیم که خداوند مهربان، بندگان خودش را چگونه هدایت می‌کند؟
اگر بخواهیم بیان خداوند را درک کنیم، باید بفهمیم او چگونه ما را هدایت می‌کند
· ما همیشه از جانب خداوند در حال هدایت هستیم ولی خودمان متوجه نمی‌شویم؛ چون شیوۀ هدایت را نمی‌دانیم و نمی‌فهمیم که این کارهایی که خداوند در ارتباط با ما انجام می‌دهد، چه معنایی دارد. ما اگر بخواهیم زبان خدا را درک کنیم، باید بفهمیم خدا چگونه ما را هدایت می‌کند. یعنی بفهمیم اتفاقاتی در کنار ما و در ارتباط با ما رخ می‌دهد، چه پیام‌هایی می‌خواهند به ما بدهند؟
· ما مؤمنی هستیم که بنا بود در هر نگاه‌مان یک درس و عبرت بگیریم (امام سجاد(ع): الْمُؤْمِنُ...وَ نَظَرُهُ اعْتِبَار؛ ارشاد القلوب/ ج 1/ ص 83) فکر می‌کنید کسانی که بصیر می‌شوند، به چه چیزی بصیرت پیدا می‌کنند؟ به راز و رمز هدایت، بصیرت پیدا می‌کنند. اولین حقیقتی که در عالم باید بفهمیم، همین حقیقت «هدایت» است، یعنی هر کسی باید بفهمد «الان خدا با من چه‌کار دارد؟ الان از من چه می‌خواهد؟ چه چیزی را می‌خواهد به من نشان دهد و بفهماند؟» چون خداوند مدام با بنده‌اش تعامل دارد، و هر لحظه با اتفاقاتی که برای بنده‌اش پیش می‌آورد، دارد در عمل با او سخن می‌کند. باید بفهمیم خدا دارد به ما چه می‌گوید؟
خیلی‌ها انتظار دارند خدا آنها را به سوی سعادت بکشاند!
· خیلی‌ها انتظار دارند که خداوند آنها را به سوی سعادت بکشاند! هدایت با فریاد زدن هم فرق می‌کند. خیلی‌ها انتظار دارند خدا بر سرشان فریاد بزند! ولی خدا این کار را هم نمی‌کند. بلکه خداوند با آرامی و لطافت، بندگانش را به سوی سعادت و کمال و بصیرت سوق می‌دهد.
· تو باید بفهمی که خدا دارد با تو چه‌کار می‌کند؟ شاید خداوند آرام آرام و سایه به سایۀ تو، دارد می‌آید و تو را راهنمایی می‌کند و با اشاره‌هایی تو را راهنمایی می‌کند. اینکه می‌گوییم دین ما «دین اشاره» است (امیرالمؤمنین ع: إِنَّ اللهَ عَلِمَ مِنْ نَبِيِّنَا ص...فَبَعَثَهُ اللهُ بِالتَّعْرِيضِ لَا بِالتَّصْرِيح؛ الاحتجاج/ ج 1/ ص 255) بخشی از آن به‌خاطر مفهوم هدایت است. اصلاً در هدایت، «درشت‌گویی» جایی ندارد، بلکه «ظریف‌گویی» در آن هست. قرآن کتاب هدایت است و هدایت یک نوع سوق دادن لطیف و آرام است.
درخواست هدایت، دعای واجب ماست که هر روز باید آن را از خدا بخواهیم
· در قرآن کریم، اولین درخواست و دعای انسان از پروردگارش، هدایت است. در سورۀ حمد می‌گوییم: «خدایا! ما را هدایت کن: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ» (فاتحه/ 6). صاحبدلی می‌فرمود: روزی چندین مرتبه در نماز از خداوند تقاضا می‌کنیم که ما را هدایت کند، ولی چرا یک‌بار این تقاضا را «با توجه» نمی‌گوییم؟! این درخواست که «خدایا! ما را هدایت کن» خیلی لطیف‌تر از این است که بگوییم: «خدایا! دست ما را بگیر». و این اولین دعا در قرآن است. واجب است که در هر رکعت نماز (رکعاتی که سورۀ حمد باید خوانده شود) این تقاضا را از خداوند داشته باشیم. اصلاً در روایت داریم: نماز بدون سورۀ حمد، نماز نمی‌شود. (قَالَ النَّبِيُّ ص: لَا صَلَاةَ إلَّا بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ؛ عوالي اللئالي/ ج 3/ ص 82)
· سورۀ حمد تنها سورۀ واجب قرآن است و فقط یک درخواست و تقاضا در این سوره وجود دارد. توجه کنید که «إيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إيَّاكَ نَسْتَعين» دعا نیست بلکه سخن دل ماست که به خداوند می‌گوییم. تقاضای هدایت، اولین تقاضای قرآن محسوب می‌شود و اولین کلمۀ این تقاضا کلمۀ «إهْدِنَا» است که به معنای درخواست هدایت است. از اینجا می‌توان فهمید که مفهوم هدایت در قرآن کریم چقدر مهم است.
· اگر انسان معنای این دعا را بفهمد، متوجه می‌شود که چگونه این دعا برای او مستجاب می‌شود. اصلاً دعای «إهْدِنَا» در یک سطح عمومی یک دعای مستجاب است. خداوند متعال دعایی که اکثراً مستجاب نمی‌کند به ما نیاموخته است. خصوصاً که این دعا واجب نیز هست. پس حتماً خداوند بر خودش لازم می‌داند که این دعا را مستجاب کند. اگر به ساز و کار هدایت نگاه کنیم، به این نتیجه خواهیم رسید.
خداوند پس از آفرینش، هدایت می‌کند
· وقتی فرعون از حضرت موسی(ع) پرسید: «خدای شما کیست؟ قالَ فَمَن رَّبُّكُمَا يَا مُوسى؟» (طه/ 49) حضرت موسی(ع) پروردگار عالم را این‌طور معرفی کرد: «خدای ما کسی است که هر چیزی را خلق می‌کند و بعد آن را هدایت می‌کند؛ رَبُّنَا الَّذِى أَعْطَى كُلَّ شَىْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَی» (طه/ 50) یعنی اولین کار خداوند خلقت است و دومین کار خداوند هدایت است. البته هدایت تکوینی و تشریعی یا هدایت عمومی و خصوصی داریم ولی همۀ اینها در قرآن کریم ذیل همین واژه و مفهوم هدایت آمده است.
· مهمترین و اولین وصف قرآن کریم، «هدایت» است: (الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ؛ بقره/ 156) و (إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدي لِلَّتي هِيَ أَقْوَم؛ اسراء/ 9) این وصف بارها تکرار شده است، به نحوی که اوصاف دیگر قرآن در مقایسه با هدایت، خیلی کمتر مذکور آمده‌اند.
· آیا خداوند در دنیا غیر از هدایت بنده‌اش محبت دیگری می‌تواند نسبت به او داشته باشد؟ درست است که رزق و روزی هم از روی لطف خداوند است ولی رزق انسان هم تحت تأثیر هدایت و برای هدایت اوست؛ اگر خدا به کسی رزق می‌دهد به خاطر هدایت اوست و اگر ندهد باز هم به‌خاطر هدایت اوست.
· هر چقدر درک ما از لطافت معنای هدایت، بیشتر می‌شود باید گناه خودمان را سنگین‌تر ببینیم، به این دلیل که به هدایت الهی بی‌توجهی کرده‌ایم. هدایت خدا، توأم با نوازش‌گری است و لذا قبیح است اگر انسان نوازش پروردگار عالم را پس بزند و به آن بی‌اعتنایی کند. جالب این‌جاست که خدا ملول نمی‌شود و هر بار که ما هدایت الهی را پس می‌زنیم، خداوند مهربان باز هم به هدایت و نوازش‌گری ما ادامه می‌دهد.
· وقتی در مقام توبه و تضرع قرار می‌گیرید، از این بابت توبه کنید که «خدایا! من قدر این هدایتِ تو را ندانستم، و آن را رد کردم.»
روح خود را در معرض قرآن قرار دهید تا روح شما را بسازد
· شما می‌دانید که انسان از نظر جسمی موجود بسیار پیچیده‌ای است. وقتی یک پزشک، دارویی را برای شما تجویز می‌کند شما نمی‌گویید: «من قبل از خوردن دارو اول باید بفهمم این دارو چگونه می‌خواهد روی بدن من تأثیر بگذارد؟!» چون بالاخره قبول دارید که پزشک، یک چیزهایی می‌داند که ما نمی‌دانیم. این به خاطر پیچیدگی‌های جسم انسان است. حالا به این فکر کنید که روح انسان چقدر پیچیده است؟! روح انسان بسیار پیچیده‌تر از جسم اوست.
· کدام یک از ما می‌توانیم اعلام کنیم که «من درد خودم را می‌فهمم؟» ما دربارۀ بیماری جسمی خودمان هم نمی‌توانیم بفهمیم که دقیقاً چه مشکلی داریم که مثلاً دچار سردرد می‌شویم. آیا درد روح خودمان را می‌توانیم بفهمیم؟! وقتی ما درد خودمان را نمی‌شناسیم، چطور می‌توانیم خودمان را درمان کنیم؟! ولی طبق فرمایش پروردگار، قرآن برای ما شفاء و رحمت است: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنينَ» (اسراء/ 82) هدایتگری قرآن، مانند شفای بیماری‌های روحی انسان است.
· قرآن با روح ما چه می‌کند؟ فقط بدان که روح تو با قرآن آشناست. قرآن را تلاوت کن و روح خودت را در معرض آیات قرآن قرار بده. خودِ قرآن می‌داند چطور روح تو را بسازد. قرآن کار خودش را انجام می‌دهد.
· بعضی‌ها وقتی پزشک برای‌شان قرص یا دارویی می‌نویسد، بدون اینکه بدانند این قرص با جسم آنها چه‌کار خواهد کرد بی‌چون و چرا آن را مصرف می‌کنند، اما وقتی به قرآن می‌رسند، می‌گویند: «من باید بفهمم که این قرآن با روح من چه می‌کند؟»
· بیایید خودمان را تسلیم قرآن کنیم. بگوییم: «وقتی من آیات قرآن را می‌خوانم، این آیات یک کارهایی بر روی من انجام می‌دهد که من نمی‌فهمم و آثارش هم به این سادگی مشهود نیست، ولی من تلاوت می‌کنم، چون می‌دانم قرآن بیماری‌های روحی مرا شفا می‌دهد.»
قرآن فراتر از معانی و مفاهیمی که از آن درک می‌کنیم، بر ما تأثیر می‌گذارد
· قرآن ما را هدایت می‌کند، حتی بدون اینکه بدانیم چگونه این کار را انجام می‌دهد. با اینکه ما نمی‌دانیم تلاوت آیات قرآن چه آثاری بر روح ما دارد ولی این آیات تأثیر خود را بر ما خواهند داشت. قرآن فراتر از معانی و مفاهیمی که از آن درک می‌کنیم، بر ما تأثیر می‌گذارد.
· اگر یک‌مقدار مزۀ هدایت را از قرآن بچشیم، از خداوند متشکر خواهیم شد که تعداد آیات قرآن اینقدر زیاد است و حتی دوست داشتیم که ای‌کاش بیشتر بود. یک نفر بود که برای تمام شدن قرآن کریم و انقطاع وحی گریه کرد. خداوند هم وقتی دید که او خیلی برای انقطاع وحی، بی‌تابی می‌کند، جبرئیل امین را جداگانه برای او فرستاد که با او سخن بگوید. آن شخصیت باعظمت، حضرت زهرای اطهر(س) بود که برای پایان یافتن وحی خیلی گریه کرد و اشک ریخت. (فَلَا تَزَالُ بَعْدِي مَحْزُونَةً مَكْرُوبَةً بَاكِيَةً؛ تَتَذَكَّرُ انْقِطَاعَ الْوَحْيِ عَنْ بَيْتِهَا مَرَّةً، وَ تَتَذَكَّرُ فِرَاقِي أُخْرَى. الامالی صدوق، ص 112)
· هیچ وقت از قرآن خواندن خسته نشوید. آیات قرآن یگانه مرهم رنج‌ها و دردهای دل شماست، لذا با آرامش کنار آیات قرآن بنشینید. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «هیچ وقت قرآن را طوری نخوانید که بخواهید سوره را زود تمام کنید؛ لَا يَكُنْ هَمُّ أَحَدِكُمْ آخِرَ السُّورَةِ» (کافی/ ج 2/ ص 614). چند نوبت در روز، قرآن بخوانید و هر دفعه یک صفحه یا چند آیه بخوانید تا مزۀ آیات، قشنگ به دل‌تان بنشیند.
· هدایت یک کار بسیار لطیف است و مهمترین وسیلۀ هدایت قرآن کریم خواهدبود. اولین نحوۀ برقراری ارتباط با قرآن کریم، تلاوت آیات آن است. آیات را تلاوت کن و بگذار این آیات هر کاری که می‌تواند با دل تو انجام دهد. هر مقدارش را که فهمیدی، چه بهتر، و هر مقدارش را هم که نفهمیدی، بدان که تأثیر خواهد داشت. حتی آن مقداری را که فهمیدی، بدان که هنوز عمیق نفهمیده‌ای. مهم این است که ایمان بیاوریم به اینکه قرآن با ما خیلی کارها خواهد کرد.
منبع:مشرق
گزارش خطا
