عقیق:از
دیگر معانی زهد ، خویشتنداری است . متاسفانه از زهد تعابیر نادرست زیادی شده است
مثلا برخی ، زهد را مترادف رهبانیت و گوشه گیری می دانند و زاهد را کسی می دانند
که از نعمت های خداوند ، حتی نعمت های حلال نیز چشم بپوشد در حالیکه اسلام علیرغم
دعوت مسلمانان به زهد ، آنان را از رهبانیت ، قویا منع می نماید .
امام صادق (ع) می فرمایند : " زهد ، کلید در آخرت و برائت از آتش است
. زهد آن است که هرچه تو را از خدا باز دارد رهاکنی بی آنکه بر از دست دادن آن
افسوس خوری و نه بر اثر فرو گذاشتن آن دچار غرور شوی و نه چشمداشت گشایشی از آن
داشته باشی و نه خواهان ستایشی در قبال این کار و نه طالب عوض و جبران آن گردی
." (بحارالانوار ج 70 ص315)در اینجا امام صادق بدون آنکه رفتار زاهدانه را
بیان نمایند ، زهد را عملی می دانند که در آن فقط خواست خداوند مدنظر قرار گرفته
باشد . با این تعبیر کسانی که برای دستیابی به نیروهایی غیرمعمول اقدام به ریاضت و
چله نشینی و ... نموده و زندگی را به خود سخت می کنند ، زاهد نیستند . در اسلام ،
زهد ، انسان را به تقوای بیشتر ، که از آن به سرمایه ی مومن یاد می شود ، می رساند
. شخصی از امام سجاد (ع) سئوال کرد : زهد در دنیا چیست ؟ امام فرمودند :" زهد
همان رو آوردن و رغبت به تقواست ."( سفینه البحار ج 1 ص54) به تعبیردیگر ،
زهد به معنای رغبت نشان ندادن به چیز هایی است که از ارزش واقعی ، برخوردار نیستند
. چنانکه حضرت امیر (ع) در توصیف زاهد می فرمایند : "زاهد کسی است که صبور باشد و
جاذبه ی عمل حرام ، به صبوری اش غالب نشود و در صورت دستیابی به نعمت ها نیز خدا
را از یاد نبرد." (وسایل الشیعه ج11ص 315)
رفتار
زاهدانه امام رضا (ع)
چنانکه گفته شد زهد در اسلام مطلقا به معنای گوشه نشینی
و ترک نعمت های حلال خداوندی نیست بلکه زاهد کسی است که در اعمال خود ، رضای الهی
را در نظر داشته باشد . در این قسمت گوشه هایی از رفتار امام رضا (ع) ذکر می شود
که زهد واقعی در آنها جلوه گر است
:
از بارزترین جلوه های زهد امام رضا(ع) ان است که پس از آنکه
به اجبار مامون ، عهده دار ولایت عهدی شدند هیچ تغییری در نحوه ی زندگی و میزان
برخورداری ایشان از امور دنیوی پدیدار نشد . بی توجهی حضرت به زرق و برق دربار و
زندگی ساده و معمولی ایشان باعث تعجب کسانی می گردید که با سیره الهی زندگی ایشان
آشنا نبودند . همچنان درب منزل امام رضا به روی مشتاقان ایشان باز بود و به جز
روزهایی خاص ، روزانه ده ها تن ، راه حل مشکلات خود را در منزل امام(ع) جستجو می
کردند . زندگی خصوصی و ارتباط عارفانه ی حضرت با خداوند ، علیرغم افزایش حضور
اجتماعی ایشان تغییری نکرد و چون گذشته ، کسب رضای الهی در صدر نگاه ایشان به
زندگی قرار داشت . امام رضا(ع) بسیار روزه می گرفتند و روزه اول و وسط و آخر ماه
ایشان ترک نمی شد و می فرمودند روزه داشتن در این سه روزه مثل اینست که انسان
همیشه روزه است.(ترجمه اعلام الوری ص 343) حضرت رضا(ع) به ختم و تفکر در قران
اهتمام جدی داشتند و می فرمودند "هنگام قرائت آیات ، تفکر و تدبر می کنم که
این آیه در چه موضوعی فرود آمده و در چه وقتی نازل شده است و لذا قرآن را در هر سه
روز یک دور قرائت میکنم. "( ترجمه اعلام الوری ص 438) برخی روزهای خاص ،
امام رضا(ع) در شبانه روز هزار رکعت نماز می خواندند و فقط در ساعت اول روز و قبل
از زوال ظهر و موقعی که آفتابزده می شود از نماز دست می کشیدند و در محل نماز
خواندن خویش نشسته با خدای خود مناجات می کردند. . (ستارگان درخشان نقل از عیون
اخبارالرضاج 2 ص 183)
گفته می شود امام (ع) لباسی از ابریشم به تن داشتند . سفیان
ثوری امام (ع) را دید و از چنین لباسی بر تن امام تعجب کرد پس از لمس امام متوجه
لباسی خشن در زیر آن گردید امام رضا (ع) فرمودند: ای سفیان، ابریشم برای مردم و
لباس خشن برای حقیقت خداست .(حیات امام محمد جوادص39)
جایگاه
امام رضا (ع) در جامعه
حضرت امام رضاعلیه السلام چه در زمانی که در مدینه
به عنوان پیشوای مسلمین زندگی می کردند و چه در مرو و طوس که علاوه بر امامت ،
منصب ولایت عهدی را نیز عهده دار بودند ، محبوبیت فراوانی داشته و از سوی عام و
خاص گرامی داشته می شده و مورد احترام بوده اند . پس از به امامت رسیدن ایشان در
سال 183 ه . ق تعداد مراجعین به منزل ایشان در مدینه بیشتر از قبل گردید . از همه
گروه های اجتماعی جهت مشورت در امور مختلف ، دریافت پاسخ های علمی ، سئوالات فقهی
، دریافت صحیح احکام و ... به منزل امام مراجعه می کردند . گذشته از این افراد ،عده ای از دوستان
و شیعیان خاص آن حضرت ، همواره جهت عرض ارادت و درک فیض حضور ، در محضر ایشان حضور
داشتند . این همه نیاز مردم به امام و این همه رفت و آمد طبیعتا محتاج نظافت ،
پاسخگویی و پذیرایی بود که محدودیت وقت گرانبهای امام (ع) اجازه نمی داد خود عهده
دار آن گردند از این رو وجود خادم و غلام در منزل ایشان ضرورت می یافت . اگر به
عقب تر برگردیم ملاحظه می شود که سیره سایر ائمه نیز چنین بوده است . به عنوان مثال
حضرت امیر المومنین علی (ع) در زمان خلفای اول تا سوم خود عهده دار امور بیرونی
منزل بودند و افزون بر آن بخش قابل توجهی از وقت خود را صرف حفر چاه و آباد کردن
نخلستان ها می نمودند ، اما بعد از آنکه منصب خلافت ، مفتخر به حضور ایشان گردید
دیگر فرصت کار در نخلستان نداشتند و آنقدر مشغول رتق و فتق امور مسلمین بودند که
مقداد از ایشان خواهش کرد رسیدگی به امور منزل امام را ، وی عهده دار گردد .
ملاحظه می شود که اقتضای زندگی الهی و اجتماعی امام رضا
(ع) و اشتغالات متعدد ایشان این بوده که افرادی را به عنوان خادم و یا غلام به
کارهایی بگمارند که به واسطه ی کار آنان رضایتمندی خدا و خلق خدا بیشتر فراهم گردد .
رفتار
امام رضا (ع) با زیر دستان
اگر به جایگاه غلام و ارباب و خادم و مخدوم در آن دوره
نگاهی بیندازیم به خوبی مشهود است که اکثر اربابان ، حق خاصی برای غلام های خود
قائل نبودند و خادمین نیز موظف به انجام هر خدمتی ( ولو غیر مشروع نظیر تهیه شراب
و تامین بزم طرب و ...) برای مخدومین خود بوده اند ، در غیر این صورت تنبیه می شده
اند . اما سیره و روش ائمه طاهرین در قبال خدمتگزاران خود هیچگاه چنین نبوده است .
حضرت امام رضا (ع) نیز با زیر دستان خود بسیار رئوف و مهربان بوده اند . دیده نشد
کاری را از یکی از خدمتگزاران خود بخواهند در حالیکه توان انجام آن را در وی ندیده
باشند . از آن جا که آن حضرت دوستدار مردم به ویژه زیردستانش بودند، هرگز دوست
نداشتند کسی به سبب حرمت گذاری به ایشان ، دست از غذا بکشد. یاسر خادم می گوید:
امام رضا علیه السلام به ما فرموده بودند : " اگر من بالای سر شما ایستادم، و
شما در حال غذا خوردن بودید، بلند نشوید، تا این که از غذا خوردن فارغ گردید."
" گاهی حضرت یکی از ما را برای انجام کاری صدا می
زد، وقتی گفته می شد مشغول غذا خوردن است، می فرمود: بگذارید غذایش را بخورد، بعد
بیاید ." هم چنین در روایت دیگری آمده است : امام رضا علیه السلام تلاش می
کرد، فرمانش برای انجام کار، مواجه با ساعات عبادت و غذای غلامانش نشود.
(بحارالانوار ج 49ص 102)
مردی از اهل بلخ روایت می کند که درسفر خراسان ، همراه
امام رضا (ع) بودم روزی ایشان سفره ی غذا طلبیدند . همه غلامان از سیاه و سفید را
کنار سفره جمع کردند ؛ عرض کردم : فدایت شوم مناسب تر بود که سفره ی آنها را
جداگانه بیندازید ؛ در پاسخ فرمودند : "سکوت کن ، همانا خدای ما یکی است ،
مادر ما یکی است ، پدر ما یکی است و پاداش هرکس بستگی به کردار او دارد .
"(اصول کافی ج 4 ص 23 و عیون اخبارالرضا ج 2 ص 184)
بد نیست در اینجا به روایتی اشاره کنیم که حساسیت حضرت
را در قبال پاسداشت حق دیگران نشان می دهد : " روزی امام (ع) در مراجعت به
منزل مشاهده کردند خادمان ایشان ، فردی را برای گلکاری در منزل به خدمت گرفته اند
اما مزد او را تعیین نکرده اند ، آثار خشم و ناراحتی در امام (ع) پدیدار شد و
فرمودند " مکرر دستور داده ام تا مزد کاری را تعیین نکرده اید هرگز کسی را به
کار نگمارید ."( جلد اول داستان راستان نقل از ج 12 بحارالانوار ص 31) ملاحظه
می شود که امام (ع) چه حسلسیتی نسبت به حق و حقوق دیگران داشته اند ، با همین
حساسیت ، ایشان حق و حقوق غلامان خود را نیز رعایت و بیش از اندازه نیز مد نظر
داشته اند ؛ پیگیری مداوم احوال زیردستان یکی از برجسته ترین نقاط رفتاری و قابل
الگو برداری در سیره ایشان است
.
نیاز
خادم به مخدوم یا مخدوم به خادم
لزوم حضور خادمان برای رسیدگی و پذیرایی به مراجعین
متعدد منزل امام رضا (ع) تنها یک روی سکه ی حضور غلامان در منزل آن حضرت است . طرف دیگر
سکه ، نیاز غلامان و مخدومین به زندگی در جوار حضرت رضا (ع) بوده است . رفتار الهی
امام رضا (ع) باعث می شده حاضرین در منزل ایشان از فیوضات همجواری با ایشان بهره
مند گردند و پرتوهایی از انوار حق به وجود آنان نیز بتابد . بسیاری از آنان به سبب
شیفتگی به امام (ع) حاضر نبودند جایگاه خود را به عنوان خادم یا غلام امام (ع) ترک
نمایند . در ابتدایی ترین برداشت برخورد الهی امام (ع) با غلامان ، آنها را مجاب
به خدمت به ایشان می کرد ، در سطوح بالاتر ، افرادی همچون اباصلت هروی و معروف
کرخی نیز دیده می شوند که به واسطه ی خدمتگزاری حضرت امام رضا (ع) به درجات معنوی
بالایی رسیده اند . معروف کرخی به چنان مقام معنوی می رسد که به فردی می گوید :
" هرگاه حاجتی داشتی به حرمت من آن را از خدا بخواه تا حاجتت برآورده شود
" و بعد توضیح می دهد :" این احترام به خاطر آن است که سالها ، سرم را
بر آستان حضرت رضا (ع) نهادم ."(حدیقه الرضویه ص390و مجالس المومنین ص 246)
چنانکه دیده می شود بیش از آنکه رتق و فتق زندگی حضرت
امام رضا (ع) در صورت نبودن غلامان ، دستخوش زحمت گردد ، زندگی غلامان و خادمان در
صورت جدایی از امام (ع) به تباهی کشیده می شد .
امام
رضا (ع) تجلی زهد الهی
در مجموع چنین می توان گفت که وجود غلامان و خادمان در
منزل حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) نه تنها هیچ منافاتی با زهد و زندگی زاهدانه
آن حضرت نداشته بلکه نمایانگر زهد واقعی امام (ع) بوده است . زهدی که با گوشه گیری
، رهبانیت و عدم بهره گیری از نعمت های حلال خداوند کاملا متفاوت است . زهد امام
رضا (ع) ، رفتاری ظاهری و عامه فریب نیست ، برخواسته از اعتقادات عمیق اسلامی و
اشراف کامل بر حدود و محرمات الهی و در جهت قرب به حق و جلب رضایت خداوند است .
نمازهای نیمه شب ، نوافل ، دورکردن های مکرر قرآن کریم ، روزه داری ، پوشیدن لباس
خشن در زیر لباس آراسته و ... از جلوه های شخصی و مخفی زهد امام رضا علیه السلام
است و مدارای با زیردستان ، نشستن در کنار یک سفره با خادمان و ... از مواردی است
که زهد الهی امام (ع) ، در منظر دیگران نیز جلوه گر می شود .
زندگی زاهدانه حضرت امام رضا (ع) ، مدرسه آموزش زهد به
معنای واقعی آن است زهدی که زندگی اجتماعی انسان را نیز در کنار زندگی شخصی وی به
تعالی می رساند .
*احمد اخلاقی
منبع:قدس
211008
