جایگاه"صله رحم" درسبک زندگی اسلامی

عقیق: با توجه به آنکه اصلاح سبک زندگی و ارائه الگویی اسلامی برای حیات طیبه نیازمند توجه به تمامی ابعاد زندگی است، در خصوص مساله مهم و حیاتی صله رحم و معنای دقیق آن با حجت الاسلام والمسلمین محمدحسین توانایی، استاد دانشگاه امام صادق (ع)، مدرس مهارت های زندگی و مولف کتاب "آیین و سبک زندگی" گفتگویی انجام داده ایم که از نظرتان می گذرد:
 

صله رحم در سبک زندگی اسلامی از چه جایگاهی برخودار است؟
یکی از نشانه های انسان های موفق، برقراری ارتباط صمیمانه با خویشاوندان است که در فرهنگ اسلامی از آن تعبیر به صله رحم می شود. قرآن و روایات بر این مساله تاکید فراوان کرده تا جایی که ارتباط با خویشان از ویژگی های خردمندان شمرده شده است. به طور مثال در آیه نخست سوره نساء خداوند می فرماید:"یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالاً کَثیراً وَ نِساءً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقیباً؛ ای مردم، از پروردگارتان پروا کنید، آن خدایی که شما را از یک نفس بیافرید (از یک جاندار که او را از خاک و گل به نحو نخستین پدیده اعجازی، به نام آدم و انسان و بشر پدید آورد) و از جنس او (به همان گونه اعجازی) جفت او را آفرید (و میانشان عقد زوجیت بست) و از آن دو تن (به وسیله ازدواج برادر با خواهر در نخستین نسل آنان طبق تشریع اوّلی یا اضطراری، و یا نازل کردن پسران بهشتی برای دختران، و دختران بهشتی برای پسرانشان) مردان و زنان بسیاری را منتشر و پراکنده نمود و از خدایی که به نام او از یکدیگر درخواست می کنید و از (بریدن و قطع رابطه با) خویشاوندان پروا کنید، که همانا خداوند پیوسته بر شما مراقب و نگهبان است." منظور در این آیه از این که از پروردگارتان پروا کنید، این است که مراقب باشید مبادا قطع رحم کنید.
همچنین در سوره رعد( آیات 19 تا 22) زمانی که ویژگی های اوالباب (صاحبان خرد) برشمرده می شود، به جا آوردن صله رحم یکی از خصوصیات آنهاست:" وَالَّذِینَ یَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَن یُوصَلَ وَیَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَیَخَافُونَ سُوءَ الحِسَابِ" نقطه مقابل آن نیز کسانی که قطع رحم می کنند از سوی خدا تهدید به دور مانده از رحمت الهی شده اند که این در آیه 25 همین سوره بیان شده است:" وَالَّذِینَ یَنقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِن بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَیَقْطَعُونَ مَآ أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَن یُوصَلَ وَیُفْسِدُونَ فِی الأَرْضِ أُوْلَئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ"
بنابراین منابع دینی ما نشان می دهد که رحمت خدا شامل حال کسانی است که بیشترین ارتباط را با خویشان خود چه سببی و چه نسبی داشته و این افراد قطعا از موفقیت بیشتری در زندگی اجتماعی خود برخوردار هستند.
از سوی دیگر خویشان انسان بزرگترین سرمایه های او محسوب می شوند؛ حضرت علی (ع) در خطبه 23 نهج البلاغه در این خصوص می فرمایند: "اى مردم انسان هر اندازه که ثروتمند باشد از بستگان و اقوام خود بى‏نیاز نیست که‏از وى با زبان و دست دفاع کنند، خویشاوندان بزرگترین گروهى هستند که از انسان پشتیبانى‏ مى‏کنند، و پراکندگى و ناراحتى او را از بین مى‏برند، در آن هنگام که حادثه‏اى پیش ‏آید آنها نسبت ‏به او پر عاطفه‏ترین مردمند... نام نیک و معروفیت‏ به پاکى را که خداوند عطا فرماید بهتر از ثروتى است که کسى براى دیگرى به ارث مى‏ گذارد."

چرا خویشان انسان سرمایه های او محسوب می شوند؟

حضرت (ع) در ادامه همین خطبه به این سوال نیز پاسخ داده اند: "آگاه باشید نباید از بستگان بینواى خود رو برگردانید و از آنان چیزى را دریغ‏ کنید که نگاه داشتنش زیادى نمى‏آورد و از بین رفتنش کمبودى ایجاد نمى‏نماید، آنکس‏که دست دهنده خویش را از بستگانش باز دارد، تنها یک دست از آنها باز داشته، اما از خویشتن دستهاى فراوانى برگرفته است، ولى آن کس که بال محبت را بگستراند دوستى ‏اقوامش ادامه خواهد یافت."
بنابراین با دقت در این خطبه می توان دریافت که ارتباط با خویشان موجب می شود که پریشانی از انسان دور شده و در هنگام بروز مشکلات و حوادث، اطرافیان نسبت به همه به او مهربان تر خواهند بود.
 

آیا دایره صله رحم تنها محدود به دید و بازدید می شود یا مولفه های دیگری را نیز در بر می گیرد؟
طبیعی است کمترین مصداق صله رحم، دیدار است که خود آثار روحی و روانی بسیار زیادی دارد و انسانی از سلامت روانی و نفس بیشتری برخوردار است که این ارتباط را حفظ کرده و افراد برون گرا معمولا به دلیل ارتباط گیری بیشتر، در این زمینه موفق ترند.
در کنار این موضوع صله رحم می تواند جنبه آموزشی و فرهنگی داشته باشد؛ به این معنا که در اثر ارتباط با خویشان، شبکه بزرگ اجتماعی تشکیل شده و مراقبت نسبت به عمل هم داشته باشیم. در صورت فراوانی این شبکه های اجتماعی شاهد ظهور و بروز آن در جامعه خواهیم بود که با کمترین آسیب های اجتماعی و ویژگی های مطلوب رفتاری مواجه می شویم.
وجه دیگر صله رحم می تواند در صورت بعد مسافت و شرایط زندگی در محیط های گوناگون به شکل تماس های تلفنی و برقراری ارتباط های دیجیتالی و اعمال محبت و مهربانی و مهرورزی و حداقل تفقد و دلجویی از طریق سیستم های ارتباطی روزمره باشد.
 

اجازه دهید سوال خود را دقیق تر مطرح کنم؛ آیا صله رحم تنها به دیدار اطلاق می شود یا نه موارد دیگری را هم در بر می گیرد؟ به طور مثال اگر فردی توانایی مالی مناسبی داشته و در عین حال به دیدار خویشان خود نیز برود اما با وجود این تمکن از آنها دستگیری مادی نکند، به وظیفه خود در قبال امر به صله رحم از جانب شارع مقدس عمل کرده است؟
مطمئنا یکی دیگر از رویکردهای صله رحم کمک به افراد خویشاوند است. با توجه به تاکیدات دین، بیشترین کمک های مادی و معنوی باید به خویشان درجه یک سببی و نسبی باشد. طبیعی است متون دینی ما تاکید بر دستگیری بر مستمندان دارد و در درجه اول خویشان مستمند و اگر کسی توانایی مادی داشته و نزدیکان وی در فقر به سر ببرند و او کمک خود را دریغ کند و تنها برای انجام صله رحم به دیدار بسنده کند، گناهکار بوده و رفع تکلیف الهی از او نشده است. بنابراین صله رحم هم مادی است هم معنوی و هم اعتباری.
 

این روزها این جمله که "فامیل به درد آدم نمی خورد و غریبه ها بهتر به داد انسان می رسند" کم شنیده نمی شود؛ بازخورد این ناهنجاری چه عواقبی را در پی خواهد داشت؟
ما هر اندازه به این گونه فرهنگ ها دامن بزنیم، زندگی اجتماعی سخت تر می شود. با این بهانه که غریبه بیشتر به درد ما می خورد تا فامیل و به همین منظور قید رابطه با خویشان را بزنیم، موجب می شود شبکه های عاطفی قوی ای که منجر به کاهش آسیب در جامعه می شود، از هم گسسته شده و شاهد رفتارهای خطرناک خواهیم بود که در این صورت باید به مراجع قضایی و نظامی برای رفع مشکلات مراجعه کرد، مشکلاتی که می توانست با صله رحم به راحتی حل و فصل شود و به قول معروف گره ای که با دست باز می شد را با دندان باز کرد.
 

این آسیب ها چه مواردی را شامل می شود؟
دایره این آسیب ها گسترده است اما اعتیاد، پرخاشگری، رفتارهای غیرقانونی، ناهنجاری های اخلاقی از جمله آن است که از طریق پیوندهای سببی و نسبی و داشتن ارتباط عاطفی و احساسی با خویشان قابل پیشگیری است.