در ادبیات فارسی کمتر شاعری را می توان یافت که دست کم جرعه ای از خم غدیر ننوشیده و جان تشنه اش حلاوت حلال عشق علوی، این شراب طهور را نچشیده باشد. شاعران فارسی زبان با سرودن چکامه های فاخر و بلند و غدیریه های غرّا و رسا، گوی سبقت از دیگر شاعران ربودند؛ زیرا ایرانیان مسلمان از همان نخست به علی علیه السلام و آل پاکش، گرایشی دیگر و برتر، ارادتی فزون تر و بهتر داشتند و شاعران بزرگ و بیدار هم که همیشه زبان گویای ملت و مردم بوده اند، مردم مسلمان را به همین گرایش سفارش می کردند. ملک الشعرای خراسان می گوید:

گرچه عرب زد چــو حـرامی به ما                 داد یــکی دیـن گـرامی به ما

گـرچـه ز جــور خـلفا ســوختیم                    ز آل علی مــعرفت آموختیم

گلگشتی در میان اشعار شعرای فارسی زبان، شاهدی است بر مدعای ما که مدح مولا علی علیه السلام زینت بخش دل ها و دفترهای شعرای فارسی زبان بوده است.

فردوسی شاعر حماسه سرای ایران، در این زمینه سروده است:

چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی                 خـداونـد امـر و خـداونــد نــــــهی

کـه مـن شـهر علمم، علیم در است             درست این سخن گفت پیغمبر است

گواهی دهم کاین سخن را ز اوست             تـو گـویی دو گوشم به آواز اوست

اگـر چـشم داری بـه دیـگر ســــرای               بـه نـزد نـبی و وصـــی گـــیر جــای

مـــــنم بــــنده اهـــل بـــیت نـــبی                ســـتایـنده خــاک پــــای وصــــی

خــود آن روز نـــامــم به گیتی مباد               کـــه مـــن نــام حــیدر نیارم به یاد

بـــر ایــن زادم و هم بـر این بگذرم                 یـــقین دان کــه خاک پی حیدرم

جلال الدین محمد مولوی نیز در دیوان شمس تبریزی در وصف امام علی علیه السلام چنین سروده است:

تــا صــورت پـیوند جهان بود، علی بود                       تا نقش زمین بود و زمان بود، علی بود

شاهی که ولی بود و وصی بود، علی بود                 سلطان سخا و کـرم و جود عـــلی بود

آن شــیر دلاور کــه ز بــهر طــمع نفس                      در خوان جهان پنجه نیالود، عــلی بود

آن کاشف قرآن که خدا در همه قرآن             کردش صفت عصمت و بستود، علی بود

آن عارف سجاد که خاک درش از قدر                        از کنگره عرش بر افزود، علی بود

آن شاه سرافراز که اندر ره اسلام                تا کار نشد راست، نیاسود، علی بود

آن قلعه گشایی که در قلعه خیبر                             برکند به یک حمله و بگشود، علی بود

چندان که در آفاق نظر کردم و دیدم               از روی یقین در همه موجود، علی بود

این کفر نباشد، سخن کفر نه این است                    تا هست علی باشد و تا بود، علی بود

اوصافی همچون "ولی"، "وصی" و "معصوم به نص قرآن"، اوصافی است که مولوی با اشاره به واقعه غدیر خم بیان کرده است.

او در دفتر ششم مثنوی معنوی به تفسیر حدیث "من کنت مولاه فهذا علی مولاه" می پردازد و می سراید:

زیـــن سبــب پـیغـامــبر بــا اجـتهاد               نام خود و آن عـلی مـولا نـهاد

گفت هر کس را منم مولا و دوست               ابن عمّ من علی مولای اوست

کـیست مــولا آن کـه آزادت کـند                   بـند رقـیت ز پـایـت بـر کـند

چون بـه آزادی نبوّت هادی است                 مـؤمــنان را ز انـبیا آزادی اســت

ای گـروه مـؤمنان شــادی کنید                    همچو سـرو و سوسن آزادی کنید

سعدی شیرازی، دیگر شاعر بلند آوازه ایرانی، در ضمن قصیده ای امام علی علیه السلام را می ستاید

و آن حضرت را با صفاتی همچون "سردار اتقیا" و "معصوم مرتضی" وصف می کند:

کس را چه زور و زهره که وصف علی کند                   جـــبار در مــناقب او گفته "هل اتی"

دیـــباچــه مــروت و سـلــطان مـــعرفـــت                    لشکر کــش فـــتوت و ســردار اتقیا

فردا که هر کسی به شفــیعی زنــند دســــت                ماییم و دست و دامن معصوم مرتضی

در جای دیگری از حضرت به عنوان "ولی" یاد می کند و می سراید:

جوانمرد اگر راست خواهی، ولی است                     کرم پیشه شاه مردان علی است

خواجه حافظ شیرازی نیز از ستودن امام علی علیه السلام و اشاره به ولایت و حیات حضرت بی بهره نبوده است و در شعری با اشاره به صفات مختلف حضرت، ایشان را ستوده و امام انس و جن معرفی کرده است:

نــوشتـــــه بر در فردوس کاتبان قــضا                        نـــبی رسول و ولی عهد حیدر کرّار

امـام جنّــــی و انسی علی بود که علــی                 ز کل خلق فزون است از صغار و کبار

عــلـی امــام و علی ایمن و علی ایمــان                   علی امین و علی سرور و عـلی ســردار

علی ز بعد محمد زهر که هست، به است                اگــر تو مؤمن پاکی، بکن به این اقــرار

بــه حق دین محمد به خون پاک حسین                   به حق مردم نیک از مـهاجر و انـــصار

که نیست دین هدی را به قول پاک رسول     امــام، غــیر عــلی بــعد احــمد مــختار

او در غزلی معروف نیز امام علیه السلام را چنین می ستاید:

ای دل، غلام شاه جهان باش و شاه باش                  پیوسته در حمایت لطف اله باش

از خارجی هزار به یک جو نمی خرند                        گو کوه تا به کوه منافق سپاه باش

آن را که دوستی علی نیست کافر است                   گو زاهد زمانه و گو شیخ راه باش

امـــروز زنده ام بـه ولای تو یا علی                فردا به روح پاک امامان گواه باش

برخی شاعران نیز به طور صریح از عید غدیر و واقعه اتمام دین در اشعار خویش بهره برده اند و در وصف آن سخن سرایی کرده اند.

منوچهری دامغانی شاعر قرن پنجم سروده است:

کس را خدای بی هنری مرتبت نداد              بیهوده هیچ سیل نیاید سوی غدیر

باشد همو بزرگ و چنو روز او بزرگ               باشد شقی حقیر وچنو روز او حقیر

ناصر خسرو و قبادیانی دیگر شاعر فارسی زبان قرن پنجم نیز از واقعه غدیر یاد کرده و آن را شرافتی بس بزرگ برای امام علی علیه السلام دانسته است:

شرف مرد به هـــــنگام پدید آید از او             چون پدید آمد تشریف علی روز غدیر

بر سر خلق مر او را چو وصی کرد نبی                      این، به اندوه در فتاد از او، آن به زحیر

حسد آمد همگان را ز چنان کار از او             برمیدند و رمیده شود از شیر، حـــمیر

او سزاید که وصی بود نبی را در خلق                       که برادرش بُد وین عم و داماد و وزیر

و در ادامه می سراید:

ای که بر خیره همی دعوی بیهوده کنی                    که فلان بودت از یاران، دیرینه و پیر

شرف مرد به علم است، شرف نیست به سال                      چه درآیی سخن یافه همی خیره بخیر؟

یافت احمد به چهل سال مکانی که نیافت                 به نود سال براهیم، از آن عشر عشیر

علی آن یافت ز تشریف که در روز غدیر                     شد چو خورشید درخشنده ز آفاق، شهیر

سنایی غزنوی نیز از این واقعه عظیم و پر برکت بی نصیب نمانده و به دعای حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم که دوستان امام را دوستان خود شمرد، اشاره کرده است:

نــامـــش از نــام یــار مــشتق بــود               هر کجا رفت، همرهش حق بود

آل یـــاســین شـــرف بــه او دیــده                ایـــزد او را بــه عـــلم بـگزیـده

نــایــب مــصــطفی بــه روز غــدیر                 کــرده در شرع مر، ورا، به امــیر

بــهر او گـــفته مـــصطفی بــــه الاه               کـای خــداوند "وال مـــن والاه"

هر که تن دشمن است و یزدان دوست         داند "الراسخون فی العلم" اوسـت

دل او عــــالـــم مــــــعانــــی بـــود     لـــفظ او آب زنـــدگـــانی بـــود

تـنگ از آن شــد بـر او جهان سترگ  که جهان تنگ بود و مرد، بزرگ

عطار نیشابوری شاعر قرن هفتم نیز در اشعار خویش از واقعه غدیر یاد کرده و رونق دین رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را به خاطر وجود مبارک امام علی علیه السلام دانسته است:

رونقی کان دین پیغمبر گـــرفت                    از امــــــیر مؤمنان حیدر گرفت

قلب قرآن، قلب پر قرآن اوست                     "وال من والاه" اندر شأن اوست

او چامه های فاخری در مدح مولای غدیر سروده است که برخی از آن ها نیز بسیار معروف می باشد. وی در این چامه ها امام علی علیه السلام را امام شرق تا غرب عالم می داند و به شأن نزول سوره انسان در حق امام علیه السلام و اهل بیتش نیز اشاره می کند:

ز مشرق تا به مغرب گر امام است               امـــیرالــمؤمنین حیــدر تـمام است

گرفته این جهان زخــم ســـنانش                 گذشته زان جهان وصف ســـه نانش

چو در سرّ عطا اخلاص او راست                   سه نان را هفده آیه خاص او راست

از دیگر شاعران فارسی زبان که واقعه غدیر، در شعر او نیز ردپایی از خود به جا گذاشته است، بابا فغانی شاعر قرن دهم است که امامت امام علیه السلام را از قول خدا و رسول معرفی می کند:

قــسم بــه خالق بی چون و صدر بدر انام      که بــعد سیــد کونین، حیدر است امام

امام اوســــــت به قول خدا و قول رسول        که مستحق امـــامت بـــود به نصّ کلام

امام اوست که قائم بود به حجت خویش       چراغ عاریت از دیــــگری نـــگیرد وام

امام اوست کــــه دانـــد، رموز منطق طیر       نه آن که رهزن مردم شــود به دانه و دام

فیاض لاهیجی، شاعر قرن یازدهم نیز در مدح امام علی علیه السلام قصیده ای دارد که از حادثه عظیم غدیر وام می گیرد و می سراید:

بـــه روز غـــدیر از برایم که گـفــت     بـــه بـــالای مـــنبر نبی "لست اولی"

برای که بود ایــــــنکه گردید صـادر     حدیثی که نقل است در "طیر مشوی"

چـــرا کـــرد امــر ســــــلام امـامت     چـــرا اجـــر تــبلیغ شـــد حبّ قربی

کسی کاین فضایل مر او راست ثابت کسی کاین دلایل در او هست فجری

بـــود در امـــامت ز هـــر غــیر سابق بود در خلافــــــت ز هر غیر احری

حزین لاهیجی، شاعر قرن دوازدهم نیز خود را پیمانه کش میکده خم غدیر معرفی می کند و اینگونه عظمت این واقعه را بر می شمارد:

آن طایر قدسم که چکد خون ز صفیرم                       با درد و غم عشق سرشتند خمیرم

مـــستی مـــرا نــیست بـه دنبال خماری                   پیــمانــه کـش میکده خمّ غدیرم

و پس از چند بیت می سراید:

می گویم و دانم که ره رسم و ادب نیست                 نامی که بود صیقل زنگار وجودم

بـرهــان ازل، فــیض ابـــد، مـظهر اول             ایمان من و دین من و هادی و پیرم

سلطان قدر، حیدر صفدر که ز مدحش                      بگرفته بلندی سخن عرش سریرم

قاآنی شیرازی نیز که در قرن سیزدهم می زیسته است، از حادثه عظیم غدیر در شعر خویش بهره جسته و سروده است:

گــفت کــه فردا نه مگر عید غدیر است          عـــیدی بــــادش چو بوی عـود معطر

در بــه چــنین روزی از جـــهاز هــیوبان          ســاخــــت نــشستنگهی رسـول مطهر

گــرد وی انــبوه از مــهاجـر و انــــــصار            فوجی چو فوج بــحر، بی حد و بی مرز

خرد و کلان، خوب و زشت، بنده و آزاد           پیر و جوان، شیخ و شاب، منعم و مضطر

بــر شــد و گـــفتا: "الــست اولی منکم"        گـــفتند: آری، ز مـــا بـــه مـــایــی بهتر

دست علی را سپس گرفت و برافراخت         قــطب    هـــدی را پــدیــد شد خط محور

هــر کــس مولا منم، علی اش مولاست       اوست    پس از من به خلق سیـد و سـرور

وی در شعر دیگری وجود امام علی علیه السلام و امامت آن را نعمتی بر می شمرد که از داشتن آن مفتخر است:

شــراب تــاک نــنوشم دگر ز خمّ عصیر          شراب پاک خورم زین پس زخم غـدیر

از آن شراب کز آن هر که قطره ای نوشید       شـــود ز مـا حــصل ســرّ کاینات خـبیر

به جان خواجــه چــنان مــست آل یاسینم     کـه آیـد از دهـنم جـای بـاده بوی عـبیر

نــهفته مــهر نــبی گــنج فـــقر در دل من       کـه گــنج نـقره نـیرزد بـرش به نیم فـقیر

اگرچه عید غدیر است و هر گــنه که کنند      بـبخشد از کــرم خـویش کـردگـار قدیر

ولیک با دهن پاک و قلب پاک اولی است       کـه نـعمت حـیدر کـرار را کـنم تقدیــر

صغیر اصفهانی شاعر معاصر نیز حادثه غدیر را دستمایه شعری خویش قرار داده ولایت امام علیه السلام عهدی دانسته که از ازل وجود داشته و با اعلام آن نبوت رسول صلی الله علیه و آله و سلم کامل گشته است:

دهــید مـژده بـه رنـدان مــی پــرســت امــروز  که پیر میکده آمد قدح به دست امروز

به هر که بنگری از شیخ و شاب و خرد و کلان بــود ز بـاده خــم غــدیر مست امروز

زهــی عــلوّ کــه عــلی را بــه دسـت پــیغمبر بــلند کــرد خـدای بلند و پست امروز

بــــه امــتحان بــلی گـــفتگـــان روز الــست    گـــرفت پرده ز رخ شاهد الست امروز

رســاند عــهد بـــه پــایــان و شـد سعید ابــد  هر آن که با علی از مهر عهد بست امروز

هـر آن کــه بــه تــلبیس و حــیله بیعت کرد    یــقین که عهد خداوند را شکــست امروز

بــه عــشق حــضرت مــولا خوشند اهل ولا    چه باک از اینکه روان حسود خست امروز

رســیـــد امــر نــبوت به مـــنتهی برخاسـت    نبی ز جای و به جایش علی نشست امروز

آیت الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی معروف به کمپانی نیز از جمله کسانی است که درباره غدیر اشعاری سروده و حادثه عظیم غدیر را نسیم رحمتی توصیف کرده است که عالم را جوان می کند و ظلمت ها را از بین می برد:

بــاده بــده ســــاقیا، ولــی زخـم غـدیر           چـــنگ بزن مــطربا، ولـی به یاد امیر

تــو نــیز ای چــرخ پـیر بیا ز بالا بـه بـر            داد مــسرت بــده ســاغر عشرت بگیر

بـلبـل نطقم چنان قــافــیه پــرواز شــد                       که زهره در آسمان به نغمه دمساز شد

مــحیط کــون و مکان دایره ســاز شـد            ســرور روحــانــیان هــوالعلی الــکبیر

نسیم رحمت وزید، دهر کهن شد جوان         نهال حکــمت دمید، پــر ز گل ارغوان

مسند حشـمت رسید به خسرو خسـروان     حـجاب ظــلمت دریـــد ز آفتاب مــنیر

وادی خــم غــدیر مـــنطقه نــور شــد            یا ز کـف عــقل پیر تجــلی طــور شــد

یــا کــه بـیانی خطیر ز سرّ مستور شــد        یا شده در یک سریر، قران شاه و وزیر

شعرای معاصری همچون نیما یوشیج، استاد شهریار، رفعت سمنانی و ملک الشعرای بهار نیز از این واقعه عظیم بی بهره نمانده و ضمن اشاره به ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام، آن را باب رحمتی برای همه جهانیان و اطاعت از آن را بر همگان واجب دانسته اند که هر کس آن را منکر شود، کافر است: رفعت سمنانی گفته است:

شد مصطفی به منبر با شوکت و جلالت                   فرمود کای خلایق شد باز باب رحمت

آمــد عــلی پــس از من فرمانروای ملت                     امرش چو امر یزدان شد واجب الاطاعت

ملک الشعرای بهار نیز چنین سروده است:

در غدیر خم خطاب آمد ز حق بر مصطفی                  تا علی را او ولی بر مهتر و کهتر کـند

تا رسانــد بــر خلایق مـصطفی امـــر خدای                از جهاز اشتران از بهر خود منبر کنــد

گوید آن کاو را منم مولا علی مولای اوست                زینهار از طاعت او گر کسی سر در کند

داورش خوانده ولی و احمدش خوانده وصی               هم وصایت هم ولایت ز احمد داور کند

استاد شهریار نیز که با شعر "علی ای همای رحمت" ارادت خویش را به امام علیه السلام پیشاپیش نمایان ساخته بود، در این باره سروده است:

اگر سنجند هر سهمی در اسلام                 هر آن کو سهمگین تر حصه من

به غــوغـای غدیر خم ندیدند                       به دست شه چو شاهینم نشیمن

نه بـه آن خطبه من کنت مولاه                    عـلی را بــرد بــر اعـلی و اعلن

نیما یوشیج نیز که بیشتر او را با شعر نو می شناسیم، از این واقعه بی نصیب نمانده و چنین سروده است:

آن کس که ولایت تو را منکر شد                  بر تافت رخ از حقیقت و کافر شد

گر نور طریقی اســت باشد روشن               کز پر تو ذات مرتضی روشن شد

واقعه عظیم غدیر با همه ابعاد و گستردگی اش، واقعه ای نیست که در چند سطر یا چند صفحه ای بتوان جایگاه و تأثیر آن را در ادبیات فارسی بررسی کرد. مجالی به وسعت باید تا بتوان در شعر شعرا جستجویی کرد و تفحصی تا میزان تأثیر این حادثه شگرف و محبت امام علی بن ابیطالب علیه السلام را در میان شعرای فارسی زبان دریافت.

نویسنده: محمد محمدیان تبریزی

منبع:ماهنامه کوثر

کدخبرنگار:212111